(Επιμέλεια Στέλιος Κούκος)
Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, Α’ Προς Βαρλαάμ
Περί δύο αρχών ή κατά ελληνικής επόψεως
1. Ω θρέμμα της υψηλής παιδείας περί λόγους και δώρον της φυσικής σοφίας από τον Θεόν, χαρισμένον εις ημάς δι’ αυτής, χαριτωμένον και αξιαγάπητον κράμα επιστήμης και νου, διδακτού και αδιδάκτου φωτός· ημείς δεν σε είπομεν προ ολίγου ετερόδοξον, όπως ισχυρίζεσαι εσύ, και μάρτυς μας είναι ο πλησίον σας ιδικός μας λόγος, από τον οποίον διατείνεσαι ότι έφθασες εις ταύτην την δόξαν [γνώμη].
Διότι εις αυτόν λέγομεν επί λέξει ότι «απεδέχθημεν τας προς τους κακοδόξους εκείνους αντιρρήσεις» και ότι έδειξες διά της εις άτοπον απαγωγής ότι οι Λατίνοι «με κακόν θεραπεύουν το κακόν».
Όταν δε πάλιν προσθέτωμεν ερωτηματικώς ότι «το ζητούμενον θα ακούσωμεν και μάλιστα με κάποιαν ήδονήν, διότι τι άλλο θα ανεμένομεν από άνδρα ο οποίος εγκατέλειψε την γενέτειράν του από πόθον της ακριβούς ευσεβείας», δεν εδείξαμεν με εγκώμια προς την ευσέβειάν σου ότι δεν ανειχόμεθα ούτε ως προσδοκίαν τίποτε αποτρόπαιον περί της σοφίας σου;
Το δε γραφόμενον από ημάς προς τον ερωτηθησόμενον από σε, ότι «αφού ερωτήσης με την απαιτουμένην επιείκειαν και παρησίαν, μάλλον δε φιλομάθειαν, μάθε και δίδαξε ημάς», μαρτυρεί σκέψιν μαθητού μάλλον παρά κατηγόρου. Και όμως δεν διαφεύγει καθόλου την αγχίνιοιάν [εξυπνάδα] σου ότι δεν υπήρχε μικρά αφορμή διά να θέλω να χρησιμοποιήσω ορμητικήν γλώσσαν.
2. Εις τα περί αποδείξεως δε έδωσα να εννοήσουν εις τους προσηλώνοντας τον νουν εις τα λεχθέντα, ότι όχι μόνον η ιδική μου, αλλά και η ιδική σου άποψις είναι ορθή, αν και συ, δεν καταλαβαίνω την αιτίαν, φράσσων τα ώτα ωσάν με κηρόν [σαν να κλείνεις τα αυτιά σου με κερί], τα παραλλάσσεις χωρίς να ακούσης.
Εγώ λοιπόν ούτω φέρομαι προς σε· συ δε γνωρίζεις με ποίας και πόσας κατηγορίας εφρόντισες να με στολίσης, και δεν έδειξες καθόλου να σκέπτεσαι ότι δυνάμεθα να απολογηθώμεν αναλόγως προς τας εναντίον μας επαγωγάς [συμπεράσματα] ή καλύτερον απαγωγάς, και, ενώ πολεμούμεθα ήδη ανοικτά, και μαζί με ημάς άλλοι εξ αιτίας ημών, ότι δεν δυνάμεθα να υπερασπίσωμεν ούτε τους εαυτούς μας.
3. Εγώ δε εντρέπομαι να νικώ εις τοιούτους αγώνας και δεν θα απελογούμην, αφού δεν είμαι καθόλου κατηγορούμενος, αν δεν εσκεπτόμην να διαλύσω την εμφανιζομένην εις το προς ημάς γράμμα σου απέχθειαν. Αλλ’ όμως τι παθαίνω;
Πώς θα ανεχθώ άλογον συμφιλίωσιν με ένα τόσον ελλογιμώτατον, όπως συ, και, αφού συνεπηρεάζονται μαζί μου οι λογικοί αγώνες των πατέρων υπέρ Θεού πώς δεν θα συμπαραλάβω με όσην δύναμιν έχω και σε τον ίδιον συγκινδυνεύοντα με εμέ, προς τον οποίον απευθύνεται ο λόγος, όπως θα δείξη ο λόγος εις την συνέχειαν;
Πώς θα εγκαταλείψω τον φίλον; Έλεγχος γενόμενος με παρρησίαν είναι βραβευτής ειρήνης. Θέλεις λοιπόν να καταστήσω κριτήν σε τον ίδιον εις τα γράμματά σου; Και θα ηδύνασο να είπης τι ημπορεί να είναι πλέον ευχάριστον από το να καταστή κύριος της ψήφου ο προβαλών αυτά;
4. Δύο λοιπόν γράμματα μου διεκομίσθησαν από το ίδιον πρόσωπον περί του αυτού θέματος κατά τον αυτόν χρόνον, αντιφατικά μεταξύ των διότι το μεν εν λέγει ότι άριστα, και όπως θα ηδύνατο κανείς να κρίνη ανεπιφθόνως [χωρίς να προκληθεί φθόνος, μίσος, απέχεια], έπραξα αντιταχθείς, εις όσα μου εφάνησαν ότι δεν έχουν καλώς, το δε άλλο πάλιν λέγει διά τα ίδια πράγματα κάκιστα.
Πράγματι αυτό διαβάλλει όλους τους λόγους μου προς εκείνα. Αφού λοιπόν τα προς ημάς γράμματά σου αντιτίθενται και αλληλοαναιρούνται, αυτός ο οποίος τα συνέταξε ποίαν γνώμην διά το ήθος του θα παρείχεν εις τους αναγνώστας;
Αλλ’ ας αφήσωμεν τούτο, μήπως εκ φέρωμεν πάλιν και κατηγορίαν διά βλασφημίαν.
5. Τα υπ’ αλλήλων λοιπόν συντριβέντα, τι λέγεις; Θα τα ρίψωμεν και τα δύο ως άχρηστα κεραμεικά σκεύη: Και πώς θα απεφάσιζες τούτο εσύ λαμβάνων την θέσιν διαιτητού περί των ιδικών σου απόψεων, και δεν θα εκβιάσης την ψήφον, ποθών να περισώσης τουλάχιστον το εν από τα γράμματα, μάλλον δε, διά να μη φανώμεν ότι είπομεν περί σου κάτι μη καλόν, μη παρακάμπτων το δίκαιον και παραλογιζόμενος, αλλά ως λογικός αετός υψιπετής κατά την διάνοιαν θα περισώσης το εν από τα προιόντα σου;
Λοιπόν;
Εάν δεν ήτο πλησίον σου και κάποια λογική φήνη*, ετοίμη επίκουρος του περιφρονηθέντος, ούτε οι αετοί δεν θα εφρόντιζον διά τούτο; Ποίον δε άραγε από τα γραμματά σου θα οικειωθής;
Χωρίς αμφιβολίαν το δυνατόν και εκτενές και αντιμετωπίζον ημάς εντονώτερα, εις το οποίον ευρίσκονται τα κάκιστα. Είναι λοιπόν αναγκαιότατον να συναποφασίσης τούτο· ότι, επειδή με το απορριφθέν από τα δύο αντίθετα γράμματα, κρίνων ανεπιφθόνως, όπως είπες, εδόθη εις ημάς αρίστη μαρτυρία, αυτό το οποίον διατηρείται ακόμη εις το πλευρόν σου είναι ολόκληρον συντεταγμένον φθονερώς.
* Φήνη, θαλάσσιος αετός.
Από το βιβλίο «Γρηγορίου Παλαμά έργα 1», των Πατερικών Εκδόσεων «Γρηγόριος ο Παλαμάς». Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Παναγιώτη Χρήστου.
