Βατοπαιδινές προσωπικότητες του 19ου αιώνος: Πρώην Αδριανουπόλεως Γρηγόριος ο Βυζάντιος (1782-1860)

Βατοπαιδινές προσωπικότητες του 19^ου αιώνος

Η Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου στην μακραίωνη ιστορία της έχει επιδείξει εξέχουσες προσωπικότητες, ανθρώπους ορθοδόξου πίστεως και φρονήματος, καθώς και λογιοσύνης. Ρέκτες και θιασώτες της ελληνικής παιδείας ενισχύουν με κάθε δυνατό τρόπο την ίδρυση ελληνικών εκπαιδευτηρίων. Δικαίως λοιπόν, ο μεγάλος Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ΄ αποκαλεί τη μονή και τους «ἐν αὐτῇ ἐγκαταβιούντας καί ἀσκουμένους ὡς στυλοβάτας τῶν ἐλληνικών γραμμάτων» .

Μέσα λοιπόν από το προσωπικό αρχείο των αξιωματούχων της μονής φαίνεται το ιδιαίτερο κύρος που ασκούσαν, όχι μόνο στον αθωνικό κόσμο, αλλά και στον εκκλησιαστικό και κοσμικό τους περίγυρο, αναμιγνυόμενοι ενεργά στις υποθέσεις του ελληνισμού κατά τον 19ο και 20ο αιώνα.

Η παρουσία των πλουσίων μετοχίων της μονής στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες δίδει την ευκαιρία σε εξέχοντες Βατοπαιδινούς να επιδείξουν πλούσια πνευματική και κοινωνική δράση και στα εκεί δρώμενα και γεγονότα.

Επιλέχθηκαν για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας να παρουσιαστούν οι οκτώ παρακάτω προσωπικότητες του 19^ου αιώνα με πρώτο άξονα το σύντομo βιογραφικό του καθενός και δεύτερο, στον οποίο και θα σταθούμε επισταμένα, τα σωζόμενα στο σκευοφυλάκιο της μονής προσωπικά τους αντικείμενα, σκεύη, άμφια και άλλα αφιερώματα.

Οι προσωπικότητες που θα μας απασχολήσουν είναι οι εξής:

Α) Πρώην Αδριανουπόλεως Γρηγόριος (1782-1860)

Β) Ειρηνουπόλεως και Βατοπαιδίου Γρηγόριος (1761-1846) (εικόνα 85)

Γ) Κορυτσάς Δωρόθεος Ευελπίδης (+1875) (εικόνα 86)

Δ) Αρχιμανδρίτης Ιωαννίκιος ο Κύπριος (1780-1871)

Ε) Αρχιμανδρίτης Ανανίας Βατοπαιδινός (1806-1876) (εικόνα 86)

Στ) Αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Δημόπουλος (1853-1924) (εικόνα 87)

Ζ) Αρχιμανδρίτης Διονύσιος αόμματου, του εξ Αίνου (1790-1862)

Πρώην Αδριανουπόλεως Γρηγόριος ο Βυζάντιος (1782-1860)

Γεννήθηκε στο Νεοχώρι, προάστειο της Κωνσταντινούπολης, περί το έτος 1782 και το κοσμικό του όνομα ήταν Γεώργιος. Οι γονείς του ονομάζονταν Χατζής Αναστάσιος και Σμαράγδα Κυρίκογλου. Είχε δύο μεγαλύτερους αδελφούς, τον Αντώνιο και τον Θεόδωροο Βυζάντιος [1], ο οποίος μαρτύρησε στη Μυτιλήνη το έτος 1795 και του οποίου το λείψανο σώζεται άφθαρτο στον ομώνυμο ναό στην Μυτιλήνη.

Ο Γεώργιος σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη και από μικρός έθεσε τον εαυτό του στις υπηρεσίες της Εκκλησίας. Υπηρέτησε τα έτη 1802-1803 ως αναγνώστης στο Οικουμενικό Πατριαρχείο[2]. Εκεί συνδέεται με τον Μητροπολίτη πρώην Κορίνθου Μακάριο Νοταρά.

Πολύ νωρίς επέλεξε τον μοναχικό βίο και εκάρη μοναχός με το όνομα Γρηγόριος[3]. Χειροτονήθηκε διάκονος από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κύριλλο Στ΄[4], του οποίου χρημάτισε Αρχιδιάκονος[5]. Το έτος 1818 χειροτονείται Μητροπολίτης Τιβεριουπόλεως ή Στρουμνίτσας[6]. Το έτος 1830 εκλέγεται από τη σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως. Το έτος 1836 προσκαλεί στην Αδριανούπολη την Αγία Ζώνη για την αντιμετώπιση της πανώλης που μάστιζε την περιοχή[7].

Το 1840 κατόπιν πιέσεων της τουρκικής εξουσίας παραιτείται οικειοθελώς[8] και έρχεται στο Άγιο Όρος με συστατική επιστολή του Οικουμενικού Πατριάρχου Ανθίμου, στις 9-7-1840, προς την Ιερά Κοινότητα και εφησυχάζει στη μονή Βατοπαιδίου[9].Το 1840, λίγο καιρό μετά την άφιξή του στη μονή Βατοπαιδίου, μαζί με τον Μητροπολίτη πρώην Σμύρνης Χρύσανθο, στις 5 Οκτωβρίου παρίσταται στην εύρεση και ανακομιδή του λειψάνου του Αγίου Ευδοκίμου του Νεοφανούς[10]. Το 1849 παρίσταται στη μετατροπή του κελλίου του Αγίου Αντωνίου στις Καρυές σε Βατοπαιδινή Σκήτη του Αγίου Ανδρέου, ως εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο εκπρόσωπος της τσαρικής κυβέρνησης, Πρόξενος Ανδρέας Μουράβιεφ, του δώρισε πολύτιμο εγκόλπιο[11].Το έτος 1857, με εντολή του Οικουμενικού Πατριάρχου Κυρίλλου Ζ΄, μαζί με τους Μητροπολίτες πρώην Βάρνης Ιωσήφ και Λοφτζούς Μελέτιο, χειροτονούν στο Καθολικό της μονής τον Προηγούμενο Ιάκωβο Βατοπαιδινό, τον εξ Αστυπαλαίας, εις Επίσκοπο Τραϊανουπόλεως[12].Το έτος 1860 πέθανε και ετάφη δίπλα στους «τάφους των προ αυτού κοιμηθέντων» Πατριαρχών και Αρχιερέων, κοντά στο νότιο χορό. Οι τάφοι αυτοί εκρημνίσθησαν το 1890 για να γίνει προέκταση του διακονικού[13]. Η κάρα του σωζόταν με των υπολοίπων, μέχρι το 1937 στο Καθολικό, αλλά μετά χάθηκε[14], επειδή μεταφέρθηκαν στο οστεοφυλάκιο.

Ο Γρηγόριος ήταν άνθρωπος πράος, γλυκύς στους τρόπους, φορέας ειρήνης, ενότητας και αδελφοσύνης, τόσο στη Βατοπαιδινή αδελφότητα, όσο και στο υπόλοιπο Άγιο Όρος και ιδίως στις γειτονικές Μονές Κωσταμονίτου, Δοχειαρίου και Ξενοφώντος. Στη μονή Δοχειαρίου σώζεται ασημένιο κατζίο με επιγραφή «Τω αωλθ΄ έτει του ταπεινού Μητροπολίτου Αδριανουπόλεως Γρηγορίου». Επίσης, χειρόγραφα δικά του υπάρχουν και στη μονή Ξενοφώντος.

Ο Γρηγόριος ήταν θαυμαστής και ακόλουθος του νεοησυχαστικού κινήματος των Κολλυβάδων του 19^ου αιώνα. Καθιέρωσε, πληρώνοντας τα έξοδα, να γίνεται πανηγυρική αγρυπνία στην Υπαπαντή του Κυρίου και Κτητορικό Μνημόσυνο εις μνήμην των γονέων του Αναστασίου Προσκυνητού και Σμαραγδής[15]. Επίσης, καθιέρωσε την μνήμη του αδελφού του και νεομάρτυρος Αγίου Θεοδώρου του Βυζαντίου στις 17 Φεβρουαρίου. Στη βιβλιοθήκη της μονής σώζονται 27 κώδικες δικοί του[16]. Συνήθως, τα χειρόγραφά του φέρουν την επιγραφή «Και τόδε συν τοις άλλοις υπάρχει καμού του ταπεινού πρώην Αδριανουπόλεως Γρηγορίου». Στον Κώδικα 1029 υπάρχουν μεταγραμμένες επτά επιστολές του Αγίου Μακαρίου Νοταρά, πρώην Μητροπολίτου Κορίνθου, παραμυθητικές προς τους γονείς του Αγίου Νεομάρτυρος Θεοδώρου του Βυζαντίου, του έτους 1795.

Στο εικονοφυλάκιο της μονής σώζονται τα ιερά κειμήλια, κτήμα του Γρηγορίου:

Α) Αγίου Θεοδώρου Νεομ. Βυζαντιέως Νο 02.430 διαστ. 46,7Χ34,5 εκ. (εικ. 1).

Β) Γεννήσεως του Χριστού[17] Νο 02.1054, διαστ. 35 Χ 26,5 εκ. (εικ. 2).

Γ) Αγίου Ευθυμίου Σάρδεων[18] Νο 02.381, διαστ. 25,5Χ20 εκ. (εικ. 3).

Δ) Αγίου Μάρκου του Ευγενικού[19] Νο 677, διαστ. 28 Χ 18,5 εκ. (εικ. 4).

Ε) Αρχαγγέλων[20] Νο 02.317, διαστ. 49,5 Χ 36,8 εκ. (εικ. 5).

Στ) Θρόνος φιλντισένιος[21] Παναγίας Βηματαρίσσης διαστ. 237,4Χ74,5 εκ.(εικ. 6).

Ζ) Αντίγραφο Παναγίας Βηματαρίσσης[22], Νο. 02.5027, διαστ.92 Χ 56 εκ. (εικ. 7).

Η) Πέντε και Δέκα Ιερομαρτύρων Των εν Τιβεριουπόλει[23] Νο 02.315, διαστ. 50Χ41 εκ. (εικ.8).

Θ) Αγία Ζώνη[24], Νο 02.5026, διαστ. 47,8Χ35,7 εκ. (εικ. 9).

Ι) Άγιος Νικόλαος[25], Νο 303, διαστ. 47,7Χ35,2Χ5 εκ. (εικ.10)

Οι εικόνες του Αγίου Θεοδώρου του Νεομάρτυρος, Γεννήσεως του Χριστού και των Πέντε και Δέκα Ιερομαρτύρων των εν Τιβεριουπόλει, προέρχονται από εργαστήρια της Ανατολικής Θράκης, ενώ οι υπόλοιπες από τα αγιορειτικά εργαστήρια Μακαρίου Γαλατσάνου, Νικηφόρου και Ιωάσαφ και τέλος του Ναουσαίου Αγιογράφου Ματθαίου Ιωάννου, ο οποίος δούλεψε στη μονή Βατοπαιδίου[26].

Στο σκευοφυλάκιο της μονής σώζονται τα ακόλουθα αντικείμενά του :

Α) Το αρχιερατικό του εγκόλπιο^[27], δώρο του Μουράβιεφ, Νο. 02.420 και διαστ. 12,4Χ6,6 εκ (εικ. 11).

Β) Η ασημένια σφραγίδα του διαστ. 3,7Χ3,1 εκ. (εικ. 12).

Γ) Ασημένιο Αγιοπότηρο[28] διαστ. 29Χ16,8 εκ. (εικ.13).

Δ) Ασημένιο κατζίο[29] διαστ. 21,3Χ6,4εκ. (εικ. 14).

Ε) Ασημένιο θυμιατό[30] διαστ. 70Χ10,2 εκ. (εικ. 15).

Στ) Ασημένιο ζέον[31]διαστ. 85,5Χ5 εκ. (εικ. 16)

Ζ) Ασημένια λειψανοθήκη με λείψανο του Αγίου Θεοδώρου του Νεομάρτυρος Βυζαντίου[32], διαστ. 7Χ5 εκ. (εικ. 17).

Η) Βιβλιόσχημη ασημένια λειψανοθήκη με τα λείψανα των Αγίων Θεοδώρου Τήρωνος, Γεωργίου Νεομάρτυρος, Πολυδώρου Νεομάρτυρος, Μάρκου Νεομάρτυρος, Δανιήλ του Νέου[33], διαστ. 14 Χ11,5Χ 2 εκ., αρ. κα. 49 (εικ. 18α-β).

Θ) Χρυσός επιστήθιος σταυρός, φέρων Τίμιο Ξύλο και πολύτιμες πέτρες[34], 17^ου αιώνος διαστ. 11Χ9,2εκ. (εικ. 19).

Στο αρχείο της μονής σώζονται τα δύο βεράτια-διορισμοί του Γρηγορίου στην Μητρόπολη Στρωμνίτσης (1818) και Αδριανουπόλεως (1830)(εικ. 20α-β).

Στους Κώδικες Αρχιερατικής Αλληλογραφίας Νο 1, 2, 3 υπάρχουν 7 επιστολές του κατά τα έτη 1818-1837.

Στο τετράγωνο Γ΄ υπάρχουν στον φάκελο 127 13 έγγραφα, ετών 1840-1851, που αφορούν τον Γρηγόριο, καθώς και στον φάκελο 17, λιτά έγγραφα πατέρων, τα οικονομικά του κατάστιχα των ετών 1818-1860.

Παραπομπές:

[1]Βλ. Συναξαριστής Νεομαρτύρων 1984, 317-320.

[2] Ό.π. 4η, 7η Επιστολή Μητροπολίτου Κορίνθου Μακαρίου Νοταρά προς τους γονείς του Νεομάρτυρα Θεοδώρου. 318,321.

[3] Βλ. διοριστήριο έγγραφο (βεράτιο) του Γρηγορίου ως Μητροπολίτη Στρωμνίτσης. Δημητριάδης 1996, 631, εικ. 589.(εικ. 19).

[4]Ο Γρηγόριος μεριμνά για την έκδοση και την συνταξη τησ ακολουθίας του Πατριάρχη Κυρίλλου Στ΄

[5] Σε έντυπο Πηδάλιο των Αγαπίου Ιερομονάχου και Νικοδήμου Μοναχού (έκδ. Λειψίας Σαξωνίας 1800), υπάρχει σημείωμα «Εκ του Μεγ. Αρχιδιακόνου Γρηγορίου Βυζαντίου και τόδε». Σκλαβενίτης 1996, 612, (εικ. 20).

[6] Δημητριάδης 1996, 631, εικ. 590, Βεράτιο του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ (1808-1839).

[7] Βλ. Κώδιξ Αρχιερατικής Αλληλογραφίας Νο 1, φ. 289, 293, 295, Αρχείο Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου. και Βλ. Κώδιξ Αρχιερατικής Αλληλογραφίας Νο. 1, φ. 289, 293, 295.

[8] Γόνης2000, 196.

[9] Λιτό Αρχείο Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Τετράγωνο Γ΄. Φάκελος αριθμός 127.

[10] Βλ. Βίκτωρ Μοναχός 2000, 146-147, Αρκάδιος Βατοπαιδινός 2017, 410.

[11]Λιτό Αρχείο Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Τετράγωνο Γ΄. Φάκελος αριθμός 127 και Κώδιξ Αρχιερατικής Αλληλογραφίας, Νο 3, φ. 66.

[12] Λιτό Αρχείο Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Τετράγωνο Γ΄. Φάκελος αριθμός 127, 132.

[13] Κώδιξ χειρόγραφης ιστορίας Προηγ. Θεοφίλου Βατοπαιδινού, Νο 3.

[14]Ό.π.

[15] Βλ. Παρρησία Τάφου Κτητόρων, Καθολικό Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου. Η τυπική αυτή καταργήθηκε δυστυχώς με τη σύντμηση του τυπικού των ακολουθιών των αγρυπνιών που έγινε το έτος 1924 με απόφαση της Γεροντικής Συνάξεως.

[16] Κατάλογος των εν τη Ι.Μ. Μ. Βατοπαιδίου αποκειμένων χειρογράφων, υπό Μητροπολίτου πρ. Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου και Γέροντος Αρκαδίου Ιεροδ. Βατοπεδινού, 1924. Νο 46, 292, 689, 814, 816, 817, 818, 820, 824, 871, 993, 996, 1029, 1030, 1045, 1046, 1047, 1206, 1331, 1339, 1340, 1367, 1394, 1408, 1431, 1445, 1590. Με επιφύλαξη ταυτίζονται ως δικοί του και οι κώδικες 450 και 822.

[17] Επιγραφή: Θείου Πατρός απαύγασμα συ Λόγε, τεχθείς δε βροτός δι’ εμέ εκ Παρθένου, ώσπερ σύγγνωθι πλήθος αμαρτημάτων. Γρηγορίω Αδριανουπόλεως του σου λάτρου. 1836, Χειρ Νικολάου.

[18] Επιγραφή: Δέησις του δούλου του Θεού Γρηγορίου, Αρχιερέως πρώην Αδριανουπόλεως του Βυζαντίου αωνγ΄. Χειρ Μακαρίου.

[19] Επιγραφή: Δέησις του ταπεινού δούλου του Θεού Γρηγορίου, Αρχιερέως πρώην Αδριανουπόλεως του Βυζαντίου και Βατοπαιδινού. Ιανουαρίου ιγ΄. Χειρ Μακαρίου.

[20] Επιγραφή: Δυάς παμφαής, ξυνωρίς Αρχαγγέλων, τάξις τ’ Ολύμπου της τρισαυγούς τριττίος – τορώς προς θρόνον, λιτάζοντας πυρπνόως, υπέρ μερόπων μνείαν καμού ποιήτε. Του Γρηγορίου, μετρίου αρχιθύτου, του υμών πόθω τησδε σεπτήν εικόνα, αδρά δαπάνη, ιστορίσαντος όπως ταις προστασίαις υμών τυχών ευκλείας, πτέρυξι σκεπόμενος δ’ υμών ταις θείαις, ώρα θανάτου ψυχοπομπάς μου είρω. 1848 Χειρ Νικηφόρου.

[21] Επιγραφή: Δέησις του αμαρτωλού δούλου σου Γρηγορίου Αρχιερέως του Βυζαντιέως 1858. Βλ. παρεκκλήσιο Αγίου Δημητρίου.

[22] Επιγραφή: Εφ’ υδάτων ιδρυμένος ην ο θρόνος σου Κυρία. Λαμποφεγγής και όλος εν λαμπρότητι τελεία. Ότε πένθιμοι ημέραι κατεκάλυπτον την θείαν της επιφανούς Μονής σου Βατοπαιδίου την ωραίαν. Αλλ’ επήλθεν η λαμπρότης μετά πλήρωμα των χρόνων, της Μονής σου και ανέβης εις τον πρότερόν σου θρόνον, ίνα ταύτην διιθύνης ευλογούσαν εν τοσούτω, άπαντας τους προσκυνούντας το αντίτυπόν σου τούτο, το ζωγραφηθέν δαπάνη Γρηγορίου Αρχιθύτου, ω τας χάριτας παρέχεις πλούτου σου του αειρρείτου. Τω αωνς΄ κατά μήνα Ιανουάριον. Διά χειρός Ματθαίου. Βλ. παρεκκλήσιο Αγίου Δημητρίου.

[23] Επιγραφή: Ω Ιερομάρτυρες πέντε και δέκα οι αθλήσαντες εν Τιβεριουπόλει, Γρηγορίω πρόστητε τω ταύτης ιεράρχη Αδριανουπόλει δε νυν ιερατεύοντι. Εν έτει 1833. Χειρ Νικολάου Αδριανουπολίτου.

[24] Επιγραφή: Δέσποινα Παντάνασσα ευμενώς δέχου διά τε σης Ζώνης δέησιν ικέτου αιτουμένου πόθω τε αυτής την χάριν Γρηγορίου ευτελούς αρχιθύτου. αωλη΄. Ιωάσαφ.

[25] Επιγραφή:ω Νικόλαε κινδύνων ρυστα, μακαρ πρευσβευτά φάους του τρισηλίου ολως πρεσβευε υπερ σου Ικέτου Θεω Γρηγορίου Αδριανουπόλεως αρχιδύτου Ιωάσαφ ΑΩΛΗ΄.

[26] Επιζωγράφιση τοιχογραφιών εξωνάρθηκα, φιάλης, παρεκκλησίου Αγίων Αναργύρων, καθώς και πολλών φορητών εικόνων. Παπάγγελος 1996, 301-308.

[27] Λιτό Αρχείο Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Τετράγωνο Γ΄. Φάκελος αριθμός 127 και Κώδιξ Αρχιερατικής Αλληλογραφίας Νο 3, φ. 66.

[28] Το Αγιοπότηρο φέρει διπλή επιγραφή, σλαβική και ελληνική:Το παρόν ιερόν ποτήριον αφιερούται εις το παρεκκλήσιον Ιωάννου του Θεολόγου, παρά Γρηγορίου πρώην Αδριανουπόλεως. Μνήσθητι Κύριε 1841, αωμα΄. Έτσι επιβεβαιώνεται η προφορική παράδοση της Μονής ότι τα δωμάτια διαμονής του βρίσκονταν στον Πύργο του Αγίου Θεολόγου, με το ομώνυμο παρεκκλήσιο, εκεί που σήμερα βρίσκονται τα ηγουμενικά δώματα.

[29] Επιγραφή: Αφιερούται τη χαριτοβρύτω Αγία Ζώνη, παρά του ταπεινού Αδριανουπόλεως Γρηγορίου αωλζ΄ εν έτει.

[30] Βλ. Κώδιξ Αρχιερατικής Αλληλογραφίας φ. 297. Επιγραφή: Αδριανουπόλεως Γρηγόριος, εν έτει 1837.

[31] Επιγραφή:Δέησις τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Γρηγορίου ἁμαρτωλοῦ ἀρχιερέως Π.Α. ͵ΑΩΜΔ΄(1844).

[32] Η μικρή αυτή λειψανοθήκη είναι τοποθετημένη σε μεγαλύτερη λειψανοθήκη σύγχρονης κατασκευής με λείψανα νεομαρτύρων. Στην εμπρόσθια όψη φέρει την παράσταση του Αγίου Νεομάρτυρος Θεοδώρου.

[33] Φέρεται εκ προφορικής παραδόσεως ως κτήμα του Γρηγορίου, αν και η λειψανοθήκη σύμφωνα με την επιγραφή είναι του 1802.

[34] Ο σταυρός ήταν τοποθετημένος μέσα στην λειψανοθήκη νο 49, Βλ.Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου, 2000, 236-237.