Η πράξη της αποταγής των μοναχών, όπως τη γνωρίζει η Εκκλησία, δεν είναι μια απλή προσωπική άσκηση απομάκρυνσης από τον κόσμο ούτε ένα βήμα ιδιωτικής σωτηρίας. Είναι μια ριζική πράξη άρνησης συμμετοχής στο συλλογικό κακό· μια απόφαση να σταθεί κανείς απέναντι σε εκείνη την “κανονικότητα” που το ανθρώπινο σύστημα ονομάζει καλό, ενώ στην πραγματικότητα στηρίζεται στην εκμετάλλευση, στην αδιαφορία και στον πόνο. Ο μοναχός δεν αποτάσσεται την κτίση, αλλά την παραμορφωμένη μορφή του κόσμου, εκείνη που έχει μετατρέψει το καλό σε συγκάλυψη της αδικίας.
Ο “κόσμος” που ο μοναχός απορρίπτει δεν είναι η δημιουργία του Θεού, αλλά η πνευματική κατάσταση του ανθρώπου που έχει πάψει να βλέπει τον Θεό μέσα στα όντα και βλέπει μόνο τον εαυτό του. Είναι ο κόσμος που λέει «όλοι να περνούμε καλά», αλλά δεν αναρωτιέται ποιος πληρώνει το τίμημα αυτής της ευημερίας· ο κόσμος που ονομάζει πρόοδο την εξάντληση της γης, επιτυχία τη συσσώρευση και ευσέβεια την αυτάρκεια. Στην ουσία, είναι ο Φαρισαίος της παραβολής· εκείνος που μέσα στην κοινότητα των “δικαίων” πιστεύει ότι πράττει το σωστό, ενώ η ίδια του η δικαιοσύνη είναι χτισμένη πάνω στη λήθη του άλλου.
Ο Φαρισαίος της παραβολής δεν καταδικάζεται για τα έργα του, αλλά γιατί αυτά τα έργα γίνονται μέρος μιας συλλογικής αυταπάτης: της πεποίθησης ότι μπορεί να υπάρξει δίκαιη ζωή χωρίς έλεος. Η προσευχή του «εὐχαριστῶ σοι ὅτι οὐκ εἰμὶ ὥσπερ οἱ λοιποί» είναι η φωνή κάθε κοινωνίας που θεωρεί εαυτήν καλή, πολιτισμένη ή θρησκευόμενη, επειδή έχει κατασκευάσει ένα ηθικό σύστημα όπου η άνεσή της είναι αυτονόητο δικαίωμα. Ο Χριστός αποκαλύπτει πως αυτό το “συλλογικό καλό” είναι στην πραγματικότητα μια μορφή συλλογικού κακού: μια πνευματική τύφλωση που μετατρέπει την αυτάρκεια σε αρετή και την αδιαφορία σε θεοσέβεια.
Απέναντι σε αυτόν τον κόσμο, ο Τελώνης γίνεται τύπος του μοναχού. Δεν βρίσκεται εκτός της αδικίας· είναι μέσα της, αλλά αρχίζει να βλέπει. Δεν αρνείται το κακό ως κάτι ξένο, αλλά αναγνωρίζει τη δική του συμμετοχή σε αυτό. Η προσευχή του «Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ» είναι η στιγμή που η συνείδηση ξυπνά και συντρίβεται μπροστά στον πόνο που έχει προκαλέσει, έστω και άθελά της. Αυτή είναι η ουσία της αποταγής: όχι φυγή από την κοινωνία, αλλά απόρριψη της συνενοχής· άρνηση να συνεχίσεις να θεωρείς “καλό” ό,τι γεννά οδύνη.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας βλέπουν στην αποταγή αυτήν τη ρήξη με τη συλλογική πλάνη. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος λέει πως αποταγή είναι «ἐκούσιος χωρισμὸς ἀπὸ πάντων, ἵνα ἡ καρδία ἐλευθερωθῇ ἀπὸ πάντων». Ο χωρισμός αυτός δεν είναι μίσος για τον κόσμο, αλλά απελευθέρωση από τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος έχει μάθει να δικαιολογεί το κακό του. Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής διδάσκει ότι η φιλαυτία είναι η ρίζα κάθε αμαρτίας· και το συλλογικό κακό δεν είναι τίποτε άλλο παρά η φιλαυτία οργανωμένη, νομιμοποιημένη και εξωραϊσμένη. Ο μοναχός, αποτασσόμενος, λέει “όχι” σ’ αυτή τη θεσμοποιημένη φιλαυτία. Ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος συμπληρώνει: «Ἀποτάξαι τῷ κόσμῳ σημαίνει ἀποστῆναι ἀπὸ παντὸς πράγματος ποὺ δὲν ἐμπεριέχει ἔλεος.» Η αποταγή, λοιπόν, είναι η άρνηση συμμετοχής σε ό,τι στερείται ελέους — και άρα σε κάθε μορφή συλλογικού κακού.
Η παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου, αν ιδωθεί μέσα από αυτό το πρίσμα, προαναγγέλλει την αποταγή. Ο Φαρισαίος αντιπροσωπεύει τον κόσμο της ευσέβειας χωρίς επίγνωση, ο Τελώνης τον άνθρωπο που αρχίζει να μετανοεί για τη συμμετοχή του σ’ αυτόν τον κόσμο. Η δικαίωση του Τελώνη είναι η πρώτη πράξη της αποταγής: η επίγνωση ότι ο Θεός δεν ζητά από τον άνθρωπο να σταθεί “καλός” σύμφωνα με τα μέτρα της ομάδας του, αλλά να ανοίξει την καρδιά του στην αλήθεια του πόνου. Όταν ο άνθρωπος φτάσει να δει αυτό, τότε αποτάσσεται τον κόσμο όχι γιατί τον μισεί, αλλά γιατί επιτέλους τον αγαπά με καθαρή όραση.
Η αποταγή των μοναχών, επομένως, είναι η πιο ριζική μορφή κοινωνικής ευθύνης. Δεν είναι απομάκρυνση από το ανθρώπινο γένος, αλλά προφητική αντίσταση απέναντι στη συλλογική αυταπάτη. Ο μοναχός, με τη φτώχεια, τη νηστεία και τη σιωπή του, θυμίζει ότι δεν υπάρχει πραγματικό καλό εκεί όπου υπάρχει πόνος που δεν αναγνωρίζεται. Και με το “ἀποτάσσομαι τῷ κόσμῳ” δηλώνει κάτι πολύ περισσότερο από ηθική καθαρότητα: δηλώνει πως δεν δέχεται να ζήσει εις βάρος κανενός. Είναι ο Τελώνης που έμαθε να προσεύχεται, ο άνθρωπος που είδε πως ο ίδιος και η κοινότητά του συμμετέχουν σε ένα σύστημα πόνου και, αντί να δικαιολογηθεί, στέκεται ενώπιον του Θεού και λέει «ἱλάσθητί μοι».
Αυτή είναι η αληθινή έννοια της αποταγής: όχι απομόνωση, αλλά φως που αποκαλύπτει το ψεύδος του συλλογικού κακού. Είναι η άρνηση της συνενοχής, η αρχή της θεραπείας της κτίσης και η επαναφορά της ανθρώπινης καρδιάς στην ευθύνη της απέναντι σε όλα τα όντα. Ο μοναχός, με το “όχι” του στον κόσμο, λέει το μεγάλο “ναι” στην αλήθεια του Θεού· και αυτή η αλήθεια αρχίζει πάντα από εκείνον που, σαν τον Τελώνη, τολμά να δει τον πόνο που προκάλεσε και να μετανοήσει γι’ αυτόν.
