Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Επιστήμες / Ιστορία - 13 Ιουνίου 2021
Αν. Καθηγητής Θανάσης Χρήστου, Αν. Καθηγητής Νεότερης & Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου

Το 1919 το Ελληνικό Κράτος, μετά την έλευση και εγκατάστασή του στην Μικρά Ασία, αποφάσισε άμεσα και δραστικά να ιδρύσει ένα δεύτερο πανεπιστήμιο στον χώρο αυτόν. Η σύσταση του νέου εκπαιδευτικού ιδρύματος στην Σμύρνη καταδείκνυε σε όλους ότι η Ελλάδα δεν πήγε στην Μικρά Ασία για να κατακτήσει και να καταδυναστεύσει ξένους λαούς, αλλά για να φέρει σε αυτούς τον ανώτερο πολιτισμό της.

Στό φύλλο της «Εφημερίδος της Κυβερνήσεως» της 1ης Ιουλίου 1920 δημοσιεύθηκε ο Νόμος 2251 «Περί ιδρύσεως και λειτουργίας Πανεπιστημίου Ελληνικού εν Σμύρνη», η γενέθλια πράξη του δεύτερου ελληνικού ανώτατου εκπαιδευτηρίου στον χώρο της «καθ’ ημάς Ανατολής». Οι ζυμώσεις, ωστόσο, για το μείζονος σπουδαιότητας αυτό πολιτισμικό εγχείρημα άρχισαν αμέσως μετά την έλευση των επίσημων ελληνικών Αρχών στον μικρασιατικό χώρο, τον Μάιο του 1919, και ειδικότερα όταν τον Σεπτέμβριο της χρονιάς αυτής ο Ελευθέριος Βενιζέλος προσκάλεσε στο Παρίσι, παρά τον φόρτο των υποχρεώσεών του στο πλαίσιο του Συνεδρίου της Ειρήνης, τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή από το Βερολίνο, προκειμένου να τον συμβουλευθεί σχετικά με το εν λόγω ζήτημα. Ο Καραθεοδωρή, διαπρεπής καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ήταν ένας από τους πιο ενδεδειγμένους ανθρώπους για να ενημερώσει και να κατατευθύνει τον Έλληνα πρωθυπουργό, εφόσον μετά την ολοκλήρωση της βαλκανικής εποποιΐας ήταν ένθερμος θιασώτης της ιδέας ίδρυσης ενός δεύτερου ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος εκτός από αυτό των Αθηνών. Ο Καραθεοδωρή ανταποκρίθηκε θετικά στο κάλεσμα του Βενιζέλου και του ανέπτυξε διά ζώσης τις απόψεις του σχετικά με την ίδρυση ενός δεύτερου πανεπιστημίου στην Ελλάδα. Λίγο αργότερα, στις 20 Οκτωβρίου 1919, συνέταξε στο Παρίσι ένα υπόμνημα (στα Γαλλικά) για το επίμαχο ζήτημα με τίτλο «Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου πανεπιστημίου εν Ελλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν Κυβέρνησιν υπό Κ. Καραθεοδωρή» και το υπέβαλε στον Βενιζέλο.

Ας υπογραμμισθεί ιδιαίτερα ότι το επίσημο ελληνικό κράτος από την στιγμή που βρέθηκε στον ευρύτερο μικρασιατικό χώρο έθεσε στην πρώτη γραμμή των στοχεύσεών του την συνδιαλλαγή ανάμεσα στις εθνότητες και την γεφύρωση των διαφορών τους, μιάς και επρόκειτο να ζήσουν μαζί κάτω από ένα φιλικό και αντιαυταρχικό ελληνικό καθεστώς, το οποίο βέβαια δεν θα μεροληπτούσε σε καμιά περίπτωση υπέρ της ελληνικής ομογένειας.

Στο πλαίσιο της προσέγγισης και ουσιαστικότερης γνωριμίας με τις άλλες εθνότητες εντάσσεται και η ανάπτυξη και εμβάθυνση των υφιστάμενων εκπαιδευτικών θεσμών της ελληνικής ομογένειας στον μικρασιατικό χώρο, και φυσικά κορύφωση της πολιτικής αυτής αποτελεί η ίδρυση του Πανεπιστημίου στην Σμύρνη. Η δημιουργία πάντως ενός δεύτερου ελληνικού πανδιδακτηρίου για την ικανοποίηση των απαιτήσεων που προέκυψαν αμέσως μετά τους βαλκανικούς πολέμους ας επισημανθεί πως σχεδιαζόταν πολύ πριν από την ελληνική παρουσία στην Σμύρνη, αλλά μετά την διαφαινόμενη διεύρυνση της ελληνικής επικράτειας και στα μικρασιατικά παράλια η εφαρμογή του συγκεκριμένου σχεδίου έγινε πλέον  επιτακτική.

Πρώτες προσπάθειες οργάνωσης του Πανεπιστημίου

Την αναγκαιότητα αυτή διαχειρίσθηκε με υπευθυνότητα και ευρηματικότητα ο Καραθεοδωρή, ο οποίος στο υπόμνημά του οραματίσθηκε ένα προοδευτικό και ριζοσπαστικό για τα δεδομένα της εποχής πανεπιστήμιο, που δεν θα μιμούνταν άκριτα τα γερμανικά και τα αγγλικά ανώτατα πνευματικά ιδρύματα, αλλά θα συμπύκνωνε και θα προωθούσε την επίλυση των αυτόχθονων αναζητήσεων και σε κάθε περίπτωση θα συγκροτούσε τον αντίποδα του «Αθήνησι» Πανεπιστημίου, το οποίο από την γέννησή του ήταν προσανατολισμένο προς τα ιδεώδη της κλασικής αρχαιότητας.

Ας καταγραφούν, ωστόσο, στην συνάφεια αυτή ορισμένες οργανωτικές πρωτοβουλίες που καθόρισαν σημαντικά την θεσμική φυσιογνωμία του Πανεπιστημίου της Σμύρνης αμέσως μετά την υποβολή του υπομνήματος του Καραθεοδωρή. Ως γνωστόν, ο συντάκτης του υπομνήματος δεν προσδιόριζε τον τόπο και την έδρα του ιδρύματος αλλά πρότεινε την Σμύρνη, την Θεσσαλονίκη ή την Χίο σαν τους πιο ενδεδειγμένους χώρους.

Λίγους μήνες μετά την συγκεκριμένη εξέλιξη ελήφθη η απόφαση, το δεύτερο ελληνικό πανεπιστήμιο να συσταθεί στην Σμύρνη, έχοντας τον διττό στόχο αφενός να εξομαλύνει τις διακοινοτικές σχέσεις και αφετέρου να προετοιμάσει τους εξειδικευμένους επιστήμονες που χρειάζονταν για την στελέχωση των νέων επαρχιών.

Ο Βενιζέλος, αποδεχόμενος καταρχήν το γενικό πλαίσιο αρχών του Καραθεοδωρή, τον προσκάλεσε στην συνέχεια να κατέβει στην Ελλάδα, προκειμένου να αναλάβει την οργάνωση του νέου ιδρύματος. Πρόσκληση που ο σπουδαίος ευπατρίδης αποδέχθηκε ασμένως και τον Ιούνιο του 1920, αφού εγκατέλειψε την επίζηλη καριέρα του καθηγητή των Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, έφθασε στην Αθήνα, όπου διορίσθηκε τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιό της. Τον Αύγουστο του 1920, στο πρώτο και μοναδικό ταξίδι του Ελευθέριου Βενιζέλου στην Σμύρνη, συναντήθηκαν και συσκέφθηκαν ο Έλληνας πρωθυπουργός με τον ύπατο αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη και τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή πάνω σε ένα πολεμικό πλοίο στην προκυμαία της Σμύρνης, όπου αποφάσισαν οριστικά και αμετάκλητα ότι η πρωτεύουσα της Ιωνίας θα γινόταν η έδρα του νέου πανδιδακτηρίου και ο οργανωτικός νους θα ήταν ο διεθνούς φήμης Έλληνας μαθηματικός.

Λίγο αργότερα, στις 28 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς, ο ύπατος αρμοστής υπέγραψε την επίσημη απόφαση (υπ’ αρ. 34123/119/12711/12720) του διορισμού του Καραθεοδωρή στην θέση του «οργανωτή» του Πανεπιστημίου της Σμύρνης και συνάμα τακτικού καθηγητή των Μαθηματικών με απώτερο στόχο να τον τοποθετήσει αργότερα και στην θέση του πρύτανη όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν. Ταυτόχρονα ιδρύθηκε και το Γραφείο Οργανώσεως Πανεπιστημίου Σμύρνης με επικεφαλής τον μαθητή του Καραθεοδωρή και κατόπιν καθηγητή Μαθηματικών στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Νικόλαο Κρητικό.

Ο Καραθεοδωρή είχε ως συμπαραστάτες του στο δύσκολο έργο της οργάνωσης του Ιωνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης, ήδη από τον Οκτώβριο του 1919, τους κατοπινούς πανεπιστημιακούς Ιωάννη Καλιτσουνάκη, Γεώργιο Ιωακείμογλου και Φρίξο Θεοδωρίδη. Στην θέση του γενικού γραμματέα του Πανεπιστημίου τοποθετήθηκε ο Ιωάννης Φιλιππίδης, διδάκτορας της Νομικής και πρώην γενικός γραμματέας της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής, στην οποία είχε υπηρετήσει επί τριανταπέντε συναπτά χρόνια. Τον Φιλιππίδη είχε συστήσει με επιστολή του στον Καραθεοδωρή (29 Απριλίου 1921) ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος Καλαφάτης.

Οι Σχολές και το ακαδημαϊκό προσωπικό

Η διάρθρωση των σπουδών, οι σχολές και οι γνωστικοί στόχοι που χαράχθηκαν αποτυπώθηκαν με ενάργεια στο ιδρυτικό διάταγμα του Πανεπιστημίου που συνέταξε τον Δεκέμβριο του 1920 η Ύπατη Αρμοστεία. Σύμφωνα με αυτό ιδρύθηκαν:

1. Σχολή Γεωπονική και Φυσικών Επιστημών, που εστίαζε το ενδιαφέρον της στην εκπαίδευση πολιτικών μηχανικών, μηχανολόγων, αρχιτεκτόνων, ηλεκτρολόγων, χημικών, γεωλόγων και ειδικών επιστημόνων για την Βοτανολογία, την Ζωολογία κ.ά. Ακόμη λαμβανόταν μέριμνα για την οργάνωση ειδικών σεμιναρίων για την εκπαίδευση κτηματιών και πρακτικών γεωργών, παρέχοντάς τους οδηγίες για την συστηματικότερη και αποδοτικότερη καλλιέργεια των κτημάτων, καθώς και για την καταπολέμηση των ασθενειών στα ζώα και τα φυτά. Η επιστημονική έρευνα θα οργανωνόταν στα εργαστήρια του ιδρύματος και σε ένα μεγάλο πρότυπο, πειραματικό, αγρόκτημα στο Τεπέκιοϊ.

2. Σχολή Ανατολικών Γλωσσών και Ανατολικού Πολιτισμού, που στόχευε στην εκπαίδευση δασκάλων για τα ανώτερα εκπαιδευτήρια. Η Σχολή θα παρείχε μαθήματα της τουρκικής, αραβικής, περσικής, αρμενικής, αρχαίας και νεότερης εβραϊκής. Είχε ληφθεί μάλιστα πρόνοια για την λειτουργία ιδιαίτερου φροντιστηρίου για την πρακτική διδασκαλία φοιτητών από άλλες σχολές.

3. Σχολή Δημοσίων Υπαλλήλων, που απέβλεπε στην διδασκαλία του Διοικητικού Δικαίου και των κοινωνικών και οικονομικών επιστημών.

4. Σχολή Εμπορική, που κάλυπτε τις ανάγκες εκείνων που ενδιαφέρονταν για εμπορική σταδιοδρομία.

5. Σχολή Χωροσταθμών και Εργοδηγών, όπου θα εκπαιδεύονταν επιστάτες τεχνικών έργων.

6. Ανώτερο μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο, από όπου θα αποφοιτούσαν μουφτήδες και ιεροδικαστές.

7. Ινστιτούτο Υγιεινής, που είχε στο επίκεντρό του την διενέργεια δωρεάν κατά κανόνα βακτηριολογικών, υγιειονολογικών, ορολογικών και βιοχημικών εξετάσεων. Επίσης, σε αυτό θα παρασκευάζονταν εμβόλια, οροί, αντιτοξίνες, αντιγόνα κ.ά. Απώτερος στόχος του ήταν η μεθοδική καταπολέμηση των λοιμωδών νόσων, της ελονοσίας, των τραχωμάτων, της φυματίωσης, των αφροδισίων κ.λπ. Το Ινστιτούτο θα γινόταν ακόμη κέντρο μετεκπαίδευσης ιατρών, οι οποίοι θα προορίζονταν για την δημόσια υγειονομική υπηρεσία, καθώς και για τους ιατρούς που ήθελαν να ασχοληθούν με την έρευνα. Επίσης, θα παρείχε στοιχειώδη μαθήματα σε νοσηλευτές και μαίες.

8. Δημόσια Βιβλιοθήκη, η οποία θα περιλάμβανε όχι μόνο ακαδημαϊκά συγγράμματα για τους καθηγητές και τους φοιτητές, αλλά και βιβλία ευρύτερου ενδιαφέροντος.

Η επιλογή του ακαδημαϊκού προσωπικού του Πανεπιστημίου έγινε τυπικά και θεσμικά από τον ύπατο αρμοστή με γνώμονα την υπόδειξη των προσώπων που έκανε ο Καραθεοδωρή. Κατά συνέπεια, στην έδρα της Μικροβιολογίας τοποθετήθηκε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Βερολίνου Γεώργιος Ιωακείμογλου. Για την έδρα της Φυσικής επιλέχθηκε ο Φρίξος Θεοδωρίδης, διπλωματούχος του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης και μαθητής του διακεκριμένου φυσικού Pierre Weiss. Στην έδρα της Χημείας διορίσθηκε ο Π. Κυρόπουλος, ο οποίος διετέλεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα βοηθός του επιφανή την εποχή εκείνη φυσικοχημικού και μεταλλειολόγου G. Tamann. Για την αγρονομική επιστήμη επιλέχθηκε ο Θεολόγος Κεσίσογλου από την Καισάρεια, ο οποίος είχε σπουδάσει στην Ανώτερη Βελγική Αγρονομική Σχολή του Gembloux και είχε θέσει τα οργανωτικά θεμέλια σε γεωργικές σχολές ανά τον κόσμο, όπως στην Κίνα, την Κολομβία και την Ουρουγουάη, όπου μάλιστα είχε παραδώσει και μαθήματα κτηνοτροφίας. Επίσης, στην θέση του μηχανουργού του ιδρύματος διορίσθηκε ο E. Paschkewitz, στον οποίο ανατέθηκε η διασκευή του εργαστηρίου Φυσικής και Χημείας. Τέλος, στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Πανεπιστημίου τοποθετήθηκε ο Κ. Γιωτούλος.

Το κτίριο και ο εξοπλισμός του ιδρύματος

Στο Πανεπιστήμιο παραχωρήθηκε, όπως ήταν άλλωστε αναμενόμενο, ένα μεγάλο και ευρύχωρο κτίριο στον λόφο Μπαχρή Μπαμπά, στις δυτικές υπώρειες του χαμηλού ορεινού όγκου Πάγου. Το κτίριο δεν είχε ολοκληρωθεί όταν έφθασαν οι ελληνικές Αρχές στην Σμύρνη και προοριζόταν να στεγάσει μία ανώτερη τουρκική σχολή και δημόσια βιβλιοθήκη. Αμέσως όμως η Ύπατη Αρμοστεία ασχολήθηκε μεθοδικά με την διαρρύθμιση και αποπεράτωση του οικοδομήματος που περιλάμβανε 70 μεγάλες και ευήλιες αίθουσες, αμφιθέατρο 320 θέσεων και άνετο περίβολο. Την επιμέλεια της ολοκλήρωσης του έργου είχε η τεχνική εταιρεία της Αθήνας του Α. Ζαχαρίου υπό την επιστασία του πολιτικού μηχανικού Ε. Δραγώνα. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν τον Οκτώβριο του 1921 και κόστισαν 110.000 λίρες Τουρκίας.

Από τα πρώτα αποκτήματα της βιβλιοθήκης ήταν η συλλογή του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Σμύρνης, που είχαν συγκροτήσει Αυστριακοί αρχαιολόγοι διενεργώντας ανασκαφές στην περιοχή της Εφέσου και της Σμύρνης κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Επίσης, με την βοήθεια του Γεώργιου Ιωακείμογλου αγοράσθηκαν τα όργανα και το εξειδικευμένο υλικό του μικροβιολογικού εργαστηρίου που έφθασε στην πρωτεύουσα της Ιωνίας συσκευασμένο σε 82 κιβώτια.

Το Πανεπιστήμιο που δεν έμελλε να λειτουργήσει

Το μοιραίο φθινόπωρο του 1922, ωστόσο, έφθασε με όλες τις γνωστές οδυνηρές εξελίξεις για τον Ελληνισμό, ο οποίος αναγκάσθηκε για πρώτη φορά να εγκαταλείψει την πολιτισμική του μήτρα, την Ιωνία. Ο Καραθεοδωρή, η ψυχή του Πανεπιστημίου με το βαθιά συμβολικό και πολλά υποσχόμενο έμβλημά του «Ex oriente lux» («Φως εξ Ανατολών») έμεινε εκεί έως την τελευταία μέρα, στις 8 Σεπτεμβρίου 1922 (ν. ημ.), με την φροντίδα να περισώσει ό,τι ήταν δυνατό από τα βιβλία, τα όργανα και τα μηχανήματα των εργαστηρίων, καταφέρνοντας να επιβιβασθεί κυριολεκτικά στο τελευταίο ελληνικό πλοίο, το «Νάξος», που σαλπάριζε λαχανιασμένα από το λιμάνι της Σμύρνης. Με πολύ γλαφυρό και δραματικό τρόπο αποδίδει στο βιβλίο του «Η μάστιγα της Ασίας» την τελευταία αυτή σκηνή ο τότε Αμερικανός πρόξενος στην περιοχή George Horton: «Με την αναχώρησή του (του Καραθεοδωρή) έφυγε από την Ανατολή η ενσάρκωση της ελληνικής ιδιοφυΐας, του πολιτισμού και της παιδείας».

Ο σπουδαίος μαθηματικός ήταν ο τελευταίος που εγκατέλειψε το επιβλητικό κτίριο -πού σήμερα λειτουργεί ως νοσοκομείο- στον λόφο του Μπαχρή Μπαμπά, γυρίζοντας κυριολεκτικά συγκλονισμένος στην κλειδαριά της εξώπορτας το μεγάλο κλειδί που παρέδωσε αργότερα συμβολικά στον Νικόλαο Πλαστήρα. Το πολύτιμο υλικό που κατάφερε ο Καραθεοδωρή με χίλιες δυσκολίες να περισώσει από την Σμύρνη παρέδωσε αργότερα στον καθηγητή Δημήτριο Χόνδρο στην Αθήνα. Το συγκεκριμένο αρχείο, τα βιβλία και τα όργανα διαφυλάχθηκαν με την φροντίδα των καθηγητών Μιχαήλ Αναστασιάδη, Θεόδωρου Κουγιουμζέλη, Σαλτερή Περιστεράκη και Καίσαρα Αλεξόπουλου. Τώρα είναι αποθησαυρισμένα στο Μουσείο Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Σήμερα, εννιά περίπου δεκαετίες μετά την Καταστροφή, το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης, που δεν έμελλε να ανοίξει τις πύλες του ούτε για μία μέρα, το εμπνευσμένο αυτό όραμα του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή και του Ελευθέριου Βενιζέλου, το πλέον νεωτεριστικό ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της «καθ’ ημάς Ανατολής» αποτελεί φωτεινό σηματωρό στον ορίζοντα των γραμμάτων και του πολιτισμού του νεότερου Ελληνισμού.