Οι Καταβασίες της Υπαπαντής

Ορθοδοξία / Θεία Λατρεία - 31 Ιανουαρίου 2023
φιλόλογος-θεολόγος Σοφία Μπεκρή, φιλόλογος-θεολόγος

Η Υπαπαντή του Κυρίου, η συνάντηση δηλαδή και υποδοχή Του από τον γέροντα Συμεώνα και την προφήτιδα Άννα κατά την αφιέρωσή Του στον Ναό, σύμφωνα με την ιουδαική παράδοση, σαράντα ημέρες μετά από τα Χριστούγεννα, αποτελεί μια μεγάλη Θεoμητoρική και Δεσπoτική εoρτη που εορτάζεται στις 2 Φεβρουαρίου. Оι Καταβασίες της Εορτής είναι πoίημα τoυ Αγίoυ Κoσμα Μελωδού, Επισκόπoυ Мαιoυμά, και ψαλλoνται από τις 15 Ιανoυαρίoυ μέχρι τις 9 Фεβρoυαρίoυ, οπότε και απoδίδεται η εoρτη.

Στο παρόν άρθρο θα επιχειρήσωμε μια προσέγγιση των υπερόχων αυτών ύμνων, εμβαθύνοντας στο θεολογικό των περιεχόμενο, με όχημα την θαυμάσια ελληνική μας γλώσσα, την θεραπαινίδα του λόγου του Θεού.

Ωδή α’, ήχος γ’

Χέρσον ἀβυσσοτόκον πέδον ἥλιος ἐπεπόλευσέ ποτε﮲ ὡσεὶ τεῖχος γὰρ ἐπάγη ἑκατέρωθεν ὕδωρ λαῷ πεζοποντοποροῦντι καὶ θεαρέστως μέλποντι. Ἄσωμεν τῷ Κυρίω﮲ ἐνδόξως γὰρ δεδόξασται.

Απόδοση: Πάνω στον στέρεο και αβυσσαλέο βυθό της θαλάσσης έρριξε κάποτε ο ήλιος τις ακτίνες του· διότι το νερό έγινε στερεό σαν τείχος δεξιά και αριστερά για τον λαό, που πεζοπορούσε και έψαλλε θεαρέστως· ας ψάλωμε στον Κύριο, διότι έχει δοξαστή το όνομά του.

Ο ειρμός της α’ ωδής αναφέρεται, όπως και η παλαιά βιβλική ωδή, στο θαυμαστό γεγονός της μετατροπής της θαλάσσης σε ξηρά κατά την διάβαση των Ισραηλιτών. Με την λέξη «αβυσσοτόκος» ο υμνογράφος παρομοιάζει τον βυθό της θαλάσσης με κοιλία μητρός που περισφίγγει σαν βρέφος το νερό στην αγκαλιά της. Αυτόν τον βυθό τον άγγιξε ο ήλιος μία και μοναδική φορά με τις ακτίνες του, όταν η θάλασσα σχίσθηκε διά της ράβδου του Μωϋσέως και έγινε «το ύδωρ αυτής τείχος εκ δεξιών, και τείχος εξ ευωνύμων» προς χάριν του λαού για την διάσωσή του από τους Αιγυπτίους (Εξ., 14, 22).

Ωδή γ’

Τὸ στερέωμα τῶν ἐπὶ σοὶ πεποιθότων, στερέωσον, Κύριε, τὴν Ἐκκλησίαν, ἣν ἐκτήσω τῷ τιμίῳ σου αἵματι.

Απόδοση: Εσύ που είσαι το στήριγμα αυτών που σε εμπιστεύονται, στερέωσε, Κύριε, την Εκκλησία, την οποία απέκτησες με το τίμιό Σου αίμα.

Το περιεχόμενο του παρόντος ειρμού συνδέεται με την 3η βιβλική ωδή, που είναι αφιερωμένη στην προφήτιδα Άννα. Ακόμη και λέξεις χρησιμοποιούνται από την παλαιά βιβλική ωδή, όπως «στερέωμα» και «στερέωσον», από τα λόγια της προφήτιδος: «Εστερεώθη η καρδία μου εν Κυρίω, υψώθη κέρας μου εν Θεώ μου» (Α’ Βασιλ. β’ 1). Στερέωμα καλείται ο Χριστός, επειδή σ’ Αυτόν στηρίζομε όλοι τις ελπίδες μας και ζητείται από τον Κύριο να διαφυλάξη την Εκκλησία, που απέκτησε ο Ίδιος προσφέροντας το τίμιο Αίμα Του. Η τελευταία αυτή φράση του τροπαρίου παραπέμπει στην προτροπή του Παύλου προς τους επισκόπους της Εφέσου: «Προσέχετε ούν εαυτοίς και παντί τω ποιμνίω (…) ποιμαίνειν την εκκλησίαν του Κυρίου και Θεού, ην περιεποιήσατο διά του ιδίου αίματος» (Πραξ. κ’ 29).

Ωδή δ’

Ἐκάλυψεν οὐρανοὺς ἡ ἀρετή σου Χριστέ﮲ τῆς κιβωτοῦ γὰρ προελθὼν τοῦ ἁγιάσματός σου, τῆς ἀφθόρου Μητρός, ἐν τῷ ναῷ τῆς δόξης σου ὤφθης ὡς βρέφος, ἀγκαλοφορούμενος, καὶ ἐπληρώθη τὰ πάντα τῆς σῆς αἰνέσεως.

Απόδοση: Εκάλυψε ουρανούς η αρετή σου, Χριστέ· διότι, αφού προήλθες από την κιβωτό που αγίασες, δηλαδή την άφθορη Μητέρα σου, φάνηκες στον Ναό της δόξης σου ως βρέφος που το κρατούσαν στην αγκαλιά· και γέμισαν τα πάντα από την δοξολογία σου.

Για τον ειρμό της δ’ ωδής ο υμνογράφος δανείζεται τα λόγια του ποιητού της, του προφήτου Αββακούμ,: «εκάλυψεν ουρανούς η αρετή αυτού, και αινέσεως αυτού πλήρης η γη» (Αββ. γ’ 3). Κατά τον Άγιο Νικόδημο, η αρετή του Κυρίου είναι τόσο μεγάλη, ώστε σκέπασε τους ουρανούς, τις δυνάμεις των Αγγέλων, που έφριξαν για το μέγεθος του μυστηρίου της Θείας Οικονομίας (Αγ. Νικοδήμου, Εορτοδρόμιον, σελ. 217). Η Παναγία ονομάζεται «κιβωτός του αγιάσματος» από τον ψαλμό του Δαυΐδ, «συ και η κιβωτός του αγιάσματός σου» (Ψαλμ. ρλα’ 8). Όπως η κιβωτός φύλαγε τις πλάκες του νόμου, έτσι και η Παναγία, ως άλλη κιβωτός, έφερε μέσα της το αγιασμένο από την θεότητα σώμα του Χριστού. Η λέξη «αγκαλοφορούμενος» σημαίνει είτε ότι το βρέφος βασταζόταν στην αγκαλιά της Μητρός Του, είτε, το πιθανώτερο, ότι τοποθετήθηκε στην αγκαλιά του δικαίου Συμεώνος. Ο τελευταίος στίχος, «και επληρώθη τα πάντα της Σης αινέσεως», είναι και πάλι παρμένος από τον προφήτη Αββακούμ: «και αινέσεως αυτού πλήρης η γη» (ο.π.).

Ωδή ε’

Ὡς εἶδεν Ἡσαΐας συμβολικῶς, ἐν θρόνῳ ἐπηρμένω, Θεόν ὑπ’ Ἀγγέλων δόξης δορυφορούμενον, ὦ τάλας! ἐβόα, ἐγώ﮲ πρὸ γὰρ εἶδον σωματούμενον Θεόν, φωτὸς ἀνεσπέρου καὶ εἰρήνης δεσπόζοντα.

Απόδοση: Όταν ο Ησαίας είδε συμβολικά σε θρόνο υπερυψωμένο τον Θεό, να περιβάλλεται τιμητικά από ενδόξους Αγγέλους, φώναζε· ω, ο ταλαίπωρος εγώ! διότι προείδα ότι ο Θεός θα πάρη σώμα, αυτός που είναι Κύριος του ανεσπέρου φωτός και της ειρήνης.

Στον ειρμό της ε’ ωδής ο υμνογράφος δανείζεται φράσεις από την αντίστοιχη βιβλική ωδή, του προφήτου Ησαία. Αναφέρεται στο όραμα που είδε ο προφήτης, τον Κύριο καθήμενο σε θρόνο υπερυψωμένο και γύρω Του στέκονταν τα Σεραφίμ, καθ’ ένα από τα οποία έλεγε προς το άλλο: «άγιος, άγιος, άγιος Κύριος σαβαώθ, πλήρης πάσα η γη της δόξης αυτού». Ήταν τόσο μεγάλες οι κραυγές των Αγγέλων, ώστε το γείσο του Ναού αναπετάχθηκε και όλος ο Ναός γέμισε από καπνό. Ένα Σεραφίμ πήρε με λαβίδα από το θυσιαστήριο άνθρακα αναμμένο και με αυτό άγγιξε τα χείλη του προφήτου και είπε: «ιδού ήψατο τούτο των χειλέων σου και αφελεί τας ανομίας σου και τας αμαρτίας σου περικαθαριεί» (Ησ. στ’ 1-7). Μ’ αυτόν τον τρόπο ο προφήτης Ησαίας ξεκίνησε το προφητικό του έργο. Η φράση «συμβολικώς» φανερώνει τους συμβολισμούς του οράματος. Έτσι, ο υψηλός θρόνος προεικονίζει την Παναγία, την «υψηλοτέρα ουρανών», η οποία έκανε θρόνο τα σπλάχνα της, για να καθίση επάνω της ο Υιός του Θεού. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος ερμηνεύει την φράση του Ησαΐου «προ γαρ είδον σωματούμενον Θεόν» ως μια μορφή συγκαταβάσεως του Θεού στα ανθρώπινα μέτρα, καθ’ ότι είναι αδύνατο να δη άνθρωπος γυμνή την θεότητα. Γι’ αυτό ο Ησαΐας λέει ότι τον είδε καθήμενο. Τέλος ο Θεός εμφανίζεται να δεσπόζη «φωτός ανεσπέρου και ειρήνης», διότι είναι «φως τα προστάγματά» του (Ησ. κστ’ 9) και είναι Κύριος τήςειρήνης (Ησ. κστ’12).

Ωδή στ’

Ἐβόησέ σοι, ἰδών ὁ Πρέσβυς, τοῖς ὀφθαλμοῖς τὸ σωτήριον, ὃ λαοῖς ἐπέστη· Ἐκ Θεοῦ Χριστὲ σὺ Θεός μου.

Απόδοση: Όταν ο γέρων Συμεών είδε με τα μάτια του την σωτηρία που ήλθε για τους λαούς (τον Χριστό), φώναξε δυνατά· Χριστέ μου, εσύ είσαι Θεός μου, που προήλθες από τον Θεό Πατέρα.

Ο ειρμός της στ’ ωδής ξεκινάει με την λέξη «Εβόησε», όπως και η αντίστοιχη βιβλική ωδή του προφήτου Ιωνά: «Εβόησα εν θλίψει μου» (Ιω. β’ 3). Αναφέρεται στο γεγονός της Υπαπαντής, όταν «κατά τον νόμον Μωϋσέως, ανήγαγον αυτόν (τον Χριστό) εις Ιεροσόλυμα παραστήσαι τω Κυρίω» (Λουκ. β’ 22). Ο πρέσβυς είναι ο δίκαιος Συμεών, ο οποίος αξιώθηκε να δη με τα μάτια του «το σωτήριον», δηλαδή τον Χριστό, που είναι η σωτηρία των ανθρώπων (Λουκ. β’ 25-32). Τέλος ο υμνογράφος βάζει στο στόμα του Συμεώνος την φράση: «Εκ Θεού, Χριστέ, Συ Θεός μου», που θυμίζει το: «Φως εκ φωτός, Θεός αληθινός εκ Θεού αληθινού», που αναφέρεται στο Άγιο Πνεύμα. Εκείνο φώτισε και τον Συμεώνα να αναγνωρίση τον Κύριο.

Ωδή ζ’

Σὲ τὸν ἐν πυρὶ δροσίσαντα Παῖδας θεολογήσαντας καὶ Παρθένῳ ἀκηράτῳ ἐνοικήσαντα, Θεὸν Λόγον, ὑμνοῦμεν εὐσεβῶς μελῳδοῦντες· Εὐλογητὸς ὁ Θεός, ὁ τῶν Πατέρων ἡμῶν.

Απόδοση: Εσένα, ο οποίος δρόσισες μέσα στην φωτιά τους νέους που θεολόγησαν και κατοίκησες σε αμόλυντη Παρθένο, εσένα, τον Θεό Λόγο, υμνούμε ψάλλοντας μελωδικά με ευλάβεια· είσαι δοξασμένος, ο Θεός των πατέρων μας.

Ο ειρμός αυτής της ωδής αποτελεί ύμνο στον Λόγο του Θεού, τον Χριστό, ο Οποίος δρόσισε τους Τρεις Παίδες μέσα στο αναμμένο καμίνι που τους είχε βάλει ο βασιλιάς Ναβουχοδονόσορας. Οι τρεις νέοι «θεολόγησαν» μπροστά στον βασιλιά: «έστι γαρ Θεός ημών εν ουρανοίς, ω ημείς λατρεύομεν, δυνατός εξελέσθαι ημάς εκ της καμίνου του πυρός … και εκ των χειρών σου, βασιλεύ, ρύσεται ημάς» (Δαν. γ’ 16-17). Όπως, λοιπόν, τότε η φωτιά δεν άγγιξε τους τρεις νέους, έτσι και τώρα το πυρ της θεότητος (ο Χριστός), που κατοίκησε μέσα στην κοιλία της Παναγίας, δεν την κατέκαυσε. Γι’ αυτό και εμείς ψάλλομε: «Ευλογητός ο Θεός, ο των πατέρων ημών».

Ωδή η’

Ἀστέκτῳ πυρὶ ἑνωθέντες οἱ θεοσεβείας προεστῶτες Νεανίαι, τῇ φλογὶ δὲ μὴ λωβηθέντες, θεῖον ὕμνον ἔμελπον ·Εὐλογεῖτε πάντα τὰ ἔργα τὸν Κύριον, καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

Απόδοση: Αφού ενώθηκαν με την αφόρητη φωτιά οι νέοι που πρωτοστατούσαν στην θεοσέβεια, χωρίς να βλαβούν από την φλόγα, έψαλλαν θεικό ύμνο· δοξάζετε όλα τα έργα τον Κύριο και υπερυψώνετέ τον σε όλους τους αιώνες.

Οι τρεις νέοι προασπίστηκαν την πίστη των, με το να αρνηθούν να προσκυνήσουν την χρυσή εικόνα του Ναβουχοδονόσορα. Με την στάση τους αυτήν ενεθάρρυναν και τον υπόλοιπο λαό, ώστε να μην υποκύψουν στις πιέσεις του βασιλιά. Εν τέλει, όχι μόνον διαφυλάχθηκαν σώοι αλλά και έψαλλαν τον χαρακτηριστικό ύμνο: «ευλογείτε πάντα τα έργα Κυρίου τον Κύριον· υμνείτε και υπερυψούτε αυτόν εις τους αιώνας»

Ωδή θ’

Ἐν νόμου σκιᾷ καὶ γράμματι τύπον κατίδωμεν οἱ πιστοί﮲ πᾶν ἄρσεν τὸ τὴν μήτραν διανοῖγον, ἅγιον Θεῷ﮲ διὸ πρωτότοκον Λόγον, Πατρὸς ἀνάρχου Υἱόν, πρωτοτοκούμενον Μητρὶ ἀπειράνδρῳ, μεγαλύνομεν.

Απόδοση: Κάτω από την σκιά και το γράμμα του νόμου ας δούμε καλά οι πιστοί μια προεικόνιση﮲ κάθε πρωτότοκο αρσενικό παιδί είναι αφιερωμένο στον Θεό﮲ γι’ αυτό, τον πρωτότοκο Λόγο, τον Υιό του ανάρχου Πατρός, που γεννιέται πρωτότοκος από Μητέρα χωρίς πείρα ανδρός, ας τον μεγαλύνωμε.

Στον ειρμό της θ’ ωδής παροτρύνονται οι πιστοί να δούν την προτύπωση που βρίσκεται κάτω από την σκιά και το γράμμα του παλαιού νόμου. Ο μωσαικός, λοιπόν, νόμος ώριζε ότι «παν άρσεν διανοίγον μήτραν άγιον τω Κυρίω κληθήσεται» (Λουκ. β’ 23) . Όπως σημειώνει ο Αγ. Νικόδημος Αγιορείτης, ο τύπος του νόμου αυτού δεν αρμόζει σε κανένα άλλο παιδί αρσενικό και πρωτότοκο, παρά μόνον στον Χριστό, ο Οποίος χωρίς σπορά ανδρός και με υπερφυσικό τρόπο άνοιξε την παρθενική μήτρα της Παναγίας, κατά την γέννηση, και την διεφύλαξε πάλι, όπως ήταν πριν, αβλαβή και κλειστή (Αγ. Νικοδήμου, Εορτοδρόμιον, σελ. 232-233). Η φράση «Άγιος Θεός» χρησιμοποιείται, διότι μπορεί ο Χριστός να ήταν νήπιο, όταν οι γονείς του τον ωδήγησαν στον Ναό, αλλά ήταν συγχρόνως «προ αιώνων Θεός». Επίσης, χρησιμοποιείται ο όρος «πρωτότοκος», όχι γιατί γεννιέται και άλλο παιδί από την Παναγία, αλλά συνδέεται με το «μονογενής». Τέλος, η λέξη «μεγαλύνομεν», που δείχνει ότι ο ειρμός αυτός ανήκει στην 9η ωδή, παραπέμπει στα λόγια που είπε η Παναγία προφητικά στην συνάντησή της με την Ελισάβετ. «Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον και ηγαλλίασε το πνεύμά μου επί τω Θεώ τω Σωτήρι μου.» (Λουκ. α’ 47-48).