Μελετώντας τα ιερά γράμματα
Πολιτισμός /
Δοκίμια - 16 Δεκεμβρίου 2023
Φιλόλογος Μιχάλης Κουτσός, Φιλόλογος - Συγγραφέας
Καταρχάς οφείλουμε να κάνουμε μια διευκρίνιση: Ποια είναι τα ιερά γράμματα. Για να σας δώσω μια πρώτη ιδέα, θα σας θυμίσω τί λέγανε οι παλιοί για τα γράμματα: «Γράμματα σπουδάγματα, του Θεού τα πράγματα». Τί άραγε εννοούσαν οι παλιοί με αυτήν την φράση; Ασφαλώς πρόκειται για μάθηση γραφής και ανάγνωσης. Όμως αυτή η μάθηση γινόταν με τα εκκλησιαστικά βιβλία, στηρίζονταν δηλαδή στα ιερά βιβλία, στα ιερά γράμματα. Αυτά τα ιερά γράμματα στο κρυφό σχολειό, τότε που «όλα τά ‘σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά», τα μάθαιναν από το «οκτωήχι», δηλαδή την Οκτώηχο, κοινώς Παρακλητική.
Στο βιβλίο αυτό υπάρχει όλη η εκκλησιαστική υμνολογία των οκτώ ήχων της βυζαντινής μουσικής και γι’ αυτό λέγεται Οκτώηχος. Βλέπετε δεν υπήρχαν σχολικά βιβλία, δεν υπήρχε υπουργείο Παιδείας, εφόσον δεν υπήρχε κράτος. Κι όμως τα μικρά παιδιά δεν έμεναν αγράμματα. Μάθαιναν τα γράμματα, μάθαιναν δηλαδή να διαβάζουν από το Οκτωήχι. Παράλληλα όμως με τα ιερά γράμματα υπήρχαν και τα ιερά νάματα της εκκλησίας. Οι μικροί μαθητές, μαζί με τα γράμματα που μάθαιναν με πολλή ευλάβεια από τους κληρικούς, μάθαιναν και τα ιερά γράμματα, δηλαδή εισάγονταν στα θέματα της πίστεως.
Μα θα μου πείτε θα γυρίσουμε πίσω στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς; Όχι βέβαια, αλλά αυτή η αναφορά έχει στόχο να μας θυμίσει τον ρόλο που πρέπει να παίζουν τα γράμματα και γενικότερα η γλώσσα στη ζωή του ανθρώπου. Με τα γράμματα λαμβάνουμε μηνύματα, εκπέμπουμε μηνύματα και ερχόμαστε σε επικοινωνία κι έτσι αναπτύσσεται ο πολιτισμός. Ποιος όμως πολιτισμός; Μήπως ο πολιτισμός που ανάπτυξαν οι μεγάλοι τεχνίτες που έχτισαν τον Πύργο της Βαβέλ; Βαβέλ σημαίνει ασυνεννοησία. Μήπως τα πολλά γράμματα που μαθαίνουμε μας οδηγούν στην σύγχυση και στην ασυνεννοησία; Μήπως μας οδηγούν στην οίηση της ανθρώπινης γνώσης που δεν οδηγεί πουθενά. Μάλλον ναι. Γιατί όμως γίνεται αυτό;
Αυτό γίνεται, γιατί τα γράμματά μας δεν είναι ιερά και δεν εκπέμπουν σωτήρια μηνύματα αλλά μηνύματα καλοπέρασης και χλιδής, καταναλωτισμού και πλεονεξίας, φιλαυτίας και φιλαργυρίας και γενικότερα υποκίνηση σε πάθη. Ζητάμε λοιπόν με λαχτάρα αυτά τα γράμματα που θα μας σώσουν και θα μας βγάλουν από αυτό το τέλμα του αδιέξοδου τεχνολογικού μας πολιτισμού. Οι άνθρωποι που έχτιζαν τον Πύργο της Βαβέλ ήταν καλοί τεχνίτες και γνώριζαν πολλά από οικοδομική. Εκείνο που τους έλειπε ήταν ο φόβος του Θεού, διότι η οίηση και το θράσος τους τους οδήγησε σε αντιπαλότητα με τον Θεό, συναγωνιζόμενοι την σοφία του Θεού, που παρατηρείται στην κτίση, και θέλησαν να αποδείξουν ότι και αυτοί μπορούσαν να φτάσουν μέχρι τον ουρανό. Έτσι πίστεψαν και οι Πρωτόπλαστοι, ότι θα γίνονταν και αυτοί θεοί τρώγοντας από το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού, χωρίς ακόμη να έχουν την ικανότητα να διακρίνουν το καλό από το κακό.
Με αυτά που λέμε δεν θέλουμε να πούμε ότι απαξιώνουμε τα ανθρώπινα επιτεύγματα ακόμη και τα τεχνολογικά. Όμως το ηθικό στοιχείο πρέπει να ακολουθεί σε όλη την διαδρομή του ανθρώπου από την γνώση και την κατασκευή έως την χρήση. Εξηγούμαι: η γνώση, στην οποία έδωσαν μεγάλη βαρύτητα οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και στην οποία στηρίχτηκε και όλη η Αναγέννηση της Δύσης, δεν αποτελεί αλάνθαστο οδηγό στην ζωή. Ο Πλάτων επισημαίνει: «πάσα επιστήμη χωριζομένη αρετής, πανουργία ού σοφία φαίνεται», δηλαδή κάθε γνώση αν δεν στηρίζεται στην ηθική, μετατρέπεται σε πανουργία, δηλαδή ικανότητα για κάθε πράγμα όχι μόνο καλό αλλά και κακό. Σοφία για τους αρχαίους ήταν κάθε γνώση που προήγε τον άνθρωπο, είχε δηλαδή ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Δεν πρόκειται για συσσώρευση γνώσεων όπως στην περίπτωση των σοφιστών, αλλά για γνώσεις που κρύβουν μέσα τους την σοφία της ζωής, δηλαδή την ενάρετη ζωή. Την σοφία αυτή την υπηρέτησαν πολλοί στην αρχαία Ελλάδα, φιλόσοφοι, νομοθέτες και ακέραιοι στρατιωτικοί. Αυτή η κεκαλυμμένη σοφία του Θεού αποκαλύφτηκε σε φιλοσόφους και συγγραφείς που την έψαχναν παντού, όπως ο Σωκράτης στους Πλατωνικούς Διαλόγους, ο Αριστοτέλης στην Ηθική του, ο Περικλής στην πολιτική και στην καλλιτεχνική του δραστηριότητα. Την προφητική αλήθεια των Εβραίων προφητών την διαλεύκανε και την φώτισε η αλήθεια του Χριστού, ο οποίος διακήρυξε: «Εγώ ειμί το φως, η αλήθεια και η ζωή».
Η κατασκευή είναι το δεύτερο επίπεδο στην πολιτιστική ανάπτυξη των ανθρώπων. Οι πολεμικές κατασκευές που σκοτώνουν ανθρώπους ιδίως σε χέρια ιμπεριαλιστών είναι κακές κατασκευές. Για παράδειγμα: Μπορεί η ατομική ενέργεια να έλυσε σε μεγάλο βαθμό το ενεργειακό πρόβλημα των ανθρώπων, αλλά μια ζημία μπορεί να φέρει τον θάνατο πολλών ανθρώπων. Πολύ περισσότερο η ατομική βόμβα, της οποίας τα ολέθρια αποτελέσματα τα είδαμε στην Χιροσίμα και το Ναγκασάκι κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τέλος η χρήση της τεχνολογίας είναι το τρίτο επίπεδο, το οποίο είναι και ευλογία και κατάρα. Καλές είναι οι ανέσεις και οι απολαύσεις του τεχνολογικού πολιτισμού, όμως αυτά στοίχισαν την τρύπα του όζοντος και τα ακραία φυσικά φαινόμενα. Η σωστή και επωφελής χρήση της τεχνολογίας επαφίεται στο χέρι των ανθρώπων.
Καιρός λοιπόν να συνέλθουμε και τρέξουμε στις πηγές των υδάτων που ζωογονούν την ανθρωπότητα. Το κενό αυτό έρχονται να το αναπληρώσουν τα ιερά γράμματα της εκκλησίας, τα βιβλία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, τα πατερικά συγγράμματα και η εκκλησιαστική υμνογραφία. Με την τελευταία θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα, για να πάρουμε σωτήρια μηνύματα και να είμαστε συνετοί και σώφρονες άνθρωποι. Τέτοια μηνύματα δεν μπορώ να πω πως δεν υπάρχουν και σε άλλα βιβλία, ιδίως των αρχαίων Ελλήνων, αλλά εδώ είναι συσσωρευμένη όλη η αλήθεια του Θεού, καταγεγραμμένη με την βιωματική εμπειρία των ανθρώπων της εκκλησίας. Ένας από αυτούς είναι ο Δαυίδ και οι ψαλμοί του. Αυτοί δεν είναι τυχαίο ότι δεν λείπουν από καμιά ακολουθία εκκλησιαστική και αποτελούν έναν πλούτο όχι μόνο θεολογικό αλλά και γλωσσικό. Από αυτόν την αδαπάνητο πλούτο θα προσπαθήσουμε να γευτούμε τους μελιρρύτους ποταμούς της σοφίας.
8ος Ψαλμός ψαλμὸς τῷ Δαυΐδ. –
2 ΚΥΡΙΕ ὁ Κύριος ἡμῶν, ὡς θαυμαστὸν τὸ ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ γῇ·
ὅτι ἐπήρθη ἡ μεγαλοπρέπειά σου ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν.
3 ἐκ στόματος νηπίων καὶ θηλαζόντων κατηρτίσω αἶνον ἕνεκα τῶν ἐχθρῶν σου τοῦ καταλῦσαι ἐχθρὸν καὶ ἐκδικητήν.
4 ὅτι ὄψομαι τοὺς οὐρανούς, ἔργα τῶν δακτύλων σου, σελήνην καὶ ἀστέρας, ἃ σὺ ἐθεμελίωσας·
5 τί ἐστιν ἄνθρωπος, ὅτι μιμνῄσκῃ αὐτοῦ; ἢ υἱὸς ἀνθρώπου, ὅτι ἐπισκέπτῃ αὐτόν;
6 ἠλάττωσας αὐτὸν βραχύ τι παρ᾿ ἀγγέλους, δόξῃ καὶ τιμῇ ἐστεφάνωσας αὐτόν,
7 καὶ κατέστησας αὐτὸν ἐπὶ τὰ ἔργα τῶν χειρῶν σου· πάντα ὑπέταξας ὑποκάτω τῶν ποδῶν αὐτοῦ,
8 πρόβατα, καὶ βόας ἁπάσας, ἔτι δὲ καὶ τὰ κτήνη τοῦ πεδίου,
9 τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ καὶ τοὺς ἰχθύας τῆς θαλάσσης, τὰ διαπορευόμενα τρίβους θαλασςῶν.
10 Κύριε ὁ Κύριος ἡμῶν, ὡς θαυμαστὸν τὸ ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ γῇ!
Ερμηνεία Ψαλμού
2 ΚΥΡΙΕ ὁ Κύριος ἡμῶν, ὡς θαυμαστὸν τὸ ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ γῇ·
ὅτι ἐπήρθη ἡ μεγαλοπρέπειά σου ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν.
Ερμηνεία
Ξενίζει το «Κύριε, ο Κύριος ημών» από πρώτη ματιά αλλά οι Ιουδαίοι γνώριζαν τον Θεό ως Κύριο, ποιητή ουρανού και γης, όμως οι προφητείες που μιλούν για το πρόσωπο του Χριστού ονομάζουν τον Χριστό και αυτόν Κύριο, όχι μόνο διότι και αυτός είναι Θεός, αλλά γιατί με την ενσάρκωσή του και την εν γη ενδημία του έγινε ο βασιλιάς των ανθρώπων, τους οποίους αναβάθμισε σε υιούς του Θεού και κληρονόμους της βασιλείας του. Το όνομα του Χριστού έγινε ξακουστό και θαυμαστό σε όλη τη γη όχι μόνο με τα θαύματά Του αλλά και για τον θαυμαστό τρόπο που νίκησε τον θάνατο και έδωσε την ζωή στους ανθρώπους.
Η μεγαλοπρέπεια του Χριστού ξεπέρασε την γη και έφτασε μέχρι τους ουρανούς, αφού ο Χριστός φώτισε τους ανθρώπους να θαυμάζουν τα θαυμαστά δημιουργήματά του αλλά και τον ίδιο τον Δημιουργό. Δεν χρειάζεται πολύ παρά να ρίξει μια ερευνητική ματιά στον μικρόκοσμο της φύσης αλλά και τον μεγαλόκοσμο του ουρανού με τους άπειρους αστέρες και γαλαξίες, για να αναφωνήσει με θαυμασμό! «2 ΚΥΡΙΕ ὁ Κύριος ἡμῶν, ὡς θαυμαστὸν τὸ ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ γῇ», αλλά καλύτερα ας αναφωνήσουμε μαζί με τον προφήτη Αββακούμ «εκάλυψεν ουρανούς η αρετή Σου, Κύριε, και της αινέσεως αυτού πλήρης η γη».
3 ἐκ στόματος νηπίων καὶ θηλαζόντων κατηρτίσω αἶνον ἕνεκα τῶν ἐχθρῶν σου τοῦ καταλῦσαι ἐχθρὸν καὶ ἐκδικητήν.
Ερμηνεία
Δεν πρόκειται για τα παιδιά, που έφερε ως παράδειγμα ο Χριστός και είπε στους μαθητές: «αν δεν γίνετε όπως τα παιδιά, δεν θα κληρονομήσετε την βασιλεία των ουρανών», αλλά για νήπια και βρέφη που θηλάζουν και που κι αυτά αναπέμπουν δοξολογία όχι μόνο στην ένδοξη πορεία του προς Ιεροσόλυμα ή την θυσιαστική τους μαρτυρία σε πείσμα του βρεφοκτόνου Ηρώδη αλλά και για κάθε νήπιο και για κάθε βρέφος που η παρουσία τους και μόνο είναι μια ζωντανή δοξολογία για τα θαυμαστά δημιουργήματα του Θεού. Αυτά θα μας δικάσουν, αυτά θα καταλύσουν την δύναμη του Πονηρού, που με πείσμα και εκδικητικότητα επιτίθεται στον άνθρωπο σε όλη του την ζωή και «ζητεί ως λέων ωρυόμενος να τον κατασπαράξει» και ενώ ο ίδιος είναι αυτός που μας σπρώχνει στην αμαρτία και την παρανομία, εμφανίζεται ως τιμητής και κατήγορος και ζητάει την τιμωρία μας. Το ίδιο έκαναν και οι Γραμματείς και Φαρισαίοι, τους οποίους ο Χριστός τους αποκάλεσε υποκριτές, διότι οι ίδιοι τους έσπρωχναν στις τυπικές παραβάσεις του Νόμου και οι ίδιοι τους δίκαζαν και τους καταδίκαζαν, Ο εμπνευστής τους Διάβολος ξέρει καλά από «υποκριτική τέχνη».
4 ὅτι ὄψομαι τοὺς οὐρανούς, ἔργα τῶν δακτύλων σου, σελήνην καὶ ἀστέρας, ἃ σὺ ἐθεμελίωσας·
Ερμηνεία
Όταν ο προφήτης Δαυίδ μιλάει για ουρανούς αναφέρεται στον ουρανό που έπλασε ο Θεός την πρώτη φορά αλλά και το ουράνιο στερέωμα με τα εκατομμύρια των εκατομμυρίων αστέρια, με πρώτη την Σελήνη που βλέπουμε εμείς από την γη με γυμνό οφθαλμό σαν το μαγαλύτερο αστέρι. Όλα αυτά αλλού (Ψαλμ.101,26) λέει ότι είναι έργα των χειρών του, εδώ όμως λέει ότι δεν έβαλε καν όλο το χέρι του αλλά απλώς με τα δάκτυλά του, για να τονίσει πόσο μεγάλα μπορεί να κάνει ο Θεός, αν βάλει και τα δυο του χέρια και όλη του την δύναμη. Όλα αυτά ανθρωπομορφικά, αλλά ενδεικτικά για την διάσταση που θέλει να δώσει στην δημιουργία, η οποία είναι άξια θαυμασμού. Με το «εθεμελίωσας» θέλει και πάλι να τονίσει ότι όλα τα δημιουργήματα του Θεού, επίγεια και ουράνια, τα θεμελίωσε καλά και είναι απαρασάλευτα και έτσι οι φυσικοί νόμοι, οι οποίοι διέπουν την φύση, ρυθμίζουν όλα τα όντα της φύσης, εκτός αν ο άνθρωπος τους απορρυθμίσει, αλλά τότε έχουμε τα ακραία φυσικά φαινόμενα, που φέρνουν την καταστροφή.
5 τί ἐστιν ἄνθρωπος, ὅτι μιμνῄσκῃ αὐτοῦ; ἢ υἱὸς ἀνθρώπου, ὅτι ἐπισκέπτῃ αὐτόν;
Ερμηνεία
Ο άνθρωπος έτσι, που κατάντησε μετά την παρακοή, έγινε ένα τίποτα. Εμείς για να δείξουμε την περιφρόνησή μας για έναν άνθρωπο, που υποκύπτει σε πιέσεις, δωροδοκείται, δουλεύει για άλλους, έχει αφεντικά, τον λέμε «ανθρωπάκι» ή «ανθρωπάριο». Με τις εκφράσεις αυτές θέλουμε να τονίσουμε ότι αν αξίζει κάτι στον άνθρωπο είναι η αξιοπρέπεια, η τιμιότητα, η ευγένεια, η συνέπεια κλπ. Δυστυχώς είναι πολλοί αυτοί που υποκύπτουν σε αυτούς τους πειρασμούς και έτσι χάνουν την ανθρωπιά τους, χάνουν την αξία τους, γίνονται ένα τίποτα, έστω κι αν ο κόσμος τους θαυμάζει και τους ζηλεύει. Ο άνθρωπος πλάστηκε «κατ’ εικόνα» του Θεού, δηλαδή είναι ένας «δυνάμει θεός» αλλά δυστυχώς υποσκάπτει την ελευθερία του και γίνεται δούλος του Διαβόλου. Αμαυρίζουμε το πρόσωπό μας και δεν έχουμε πρόσωπο να αντικρύσουμε τον Θεό. Και ο υμνωδός βάζει στο στόμα του κεκοιμημένου να παρακαλεί τον Θεό και να του θυμίζει το «κατ΄εικόνα» «Εικών ειμί της αρρήτου δόξης σου, ει και στίγματα φέρω πταισμάτων». Όλοι ξεχνούν έναν τέτοιο εξαχρειωμένο άνθρωπο, μόνο ο Θεός δεν τον ξεχνάει. Έγινε άνθρωπος, όπως και αυτός, για να τον σώσει. Το επισκέπτεται συχνά, χτυπάει την θύρα της καρδιάς του να μπει μέσα κι εμείς δεν του ανοίγουμε. Κι όμως, κι έτσι που είναι, ακόμη αξίζει περισσότερα. Ο θεός τον τίμησε με πολλά χαρίσματα.
6 ἠλάττωσας αὐτὸν βραχύ τι παρ᾿ ἀγγέλους, δόξῃ καὶ τιμῇ ἐστεφάνωσας αὐτόν,
Ερμηνεία
Τον άνθρωπο ο Θεός τον έπλασε μετά από την δημιουργία των νοερών δυνάμεων, των αγγέλων, κι όμως είναι ανώτερος από τους αγγέλους, διότι και προσωπική φροντίδα κατέβαλλε και τον πλούτισε με σώμα που δεν έχουν οι άγγελοι. Ο άνθρωπος μετέχει και της φυσικής και της νοερής κτίσεως. Και το σπουδαιότερο ο Χριστός έγινε άνθρωπος όχι άγγελος για να σώσει τον άνθρωπο. Μπορεί λοιπόν να φαίνεται ότι είναι κατά τι λιγότερο από τους αγγέλους, όμως τον στεφάνωσε με δόξα και τιμή. Την υπέρτατη θυσία του Χριστού σε κάθε Θεία Λειτουργία δεν την επιτελούν άγγελοι αλλά άνθρωποι, οι ιερείς, ενώ οι άγγελοι απλώς παρίστανται και παρακολουθούν την θυσία. Ο Χριστός τίμησε όχι μόνο το δικό του το σώμα αλλά και των αγίων, οι οποίοι ολόκληροι, ψυχή τε και σώματι, «μετέστησαν» κοντά στη δόξα του Θεού, όπως η Παναγία, ο προφήτης Ηλίας, ο Ενώς, ο ευαγγελιστής Ιωάννης.
7 καὶ κατέστησας αὐτὸν ἐπὶ τὰ ἔργα τῶν χειρῶν σου· πάντα ὑπέταξας ὑποκάτω τῶν ποδῶν αὐτοῦ,
8 πρόβατα, καὶ βόας ἁπάσας, ἔτι δὲ καὶ τὰ κτήνη τοῦ πεδίου,
9 τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ καὶ τοὺς ἰχθύας τῆς θαλάσσης, τὰ διαπορευόμενα τρίβους θαλασσῶν.
Ερμηνεία
Ο Θεός δημιούργησε πρώτα τα ζώα, τα κτήνη, τα θηρία και τα ερπετά και ύστερα με την συνεργία και των άλλων δύο προσώπων της Αγίας Τριάδος έπλασε τον άνθρωπο, τον άνδρα και την γυναίκα, και τους έδωσε εντολή να αυξάνονται, να πληθύνονται και να κατακυριεύσουν την γη. Ο Δαυίδ εμπνεύστηκε από το χωρίο της Γένεσης του Μωυσή, το οποίο έχει ως εξής:«καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν, ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς. 28 καὶ εὐλόγησεν αὐτοὺς ὁ Θεός, λέγων· αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς καὶ ἄρχετε τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ τῆς γῆς (Γεν.1,27-28). Τον άνθρωπο ο Θεός τον έκανε βασιλιά της φύσης, αφού όλα τα ζωντανά είτε στη στεριά είτε στον ουρανό είτε στη θάλασσα ήταν υποταγμένα σε αυτόν. Ο άνθρωπος είναι κυρίαρχος της φύσης, αφού αυτήν ο Θεός την έπλασε για τον άνθρωπο. Και προ της παρακοής η φύση ήταν φιλική μαζί του, όμως μετά την παρακοή η φύση αγρίεψε, όπως αγριεύει κάθε φορά που ο άνθρωπος απομακρύνεται από τον Θεό. Ο άνθρωπος πρέπει να παραμείνει διαχειριστής όχι εκμεταλλευτής της φύσης. Η φύση έγινε για να τον εξυπηρετεί στην ζωή αλλά ο άνθρωπος φέρεται με βαρβαρότητα απέναντί της και δημιουργεί διάφορα οικολογικά προβλήματα. Η μόνη συνταγή και η μόνη λύση είναι ο άνθρωπος να σέβεται όλα τα όντα της φύσης και να τα βλέπει ως δημιουργήματα του Θεού.
10 Κύριε, ὁ Κύριος ἡμῶν, ὡς θαυμαστὸν τὸ ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ γῇ!
Ερμηνεία
Ο ψαλμωδός αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο στίχο σε σχήμα κύκλου, για να τονίσει το θαυμαστό όνομα του Θεού όχι μόνο στη γη αλλά και στην θάλασσα και στον ουρανό. «Ο Θεός πάντα όσα ηθέλησε εποίησε» από αγάπη για τον άνθρωπο, ώστε να συμμετέχει και αυτός στη δόξα του μεγαλείου της φύσης και αυτό αποτελεί σοφία, είναι η σοφία του Θεού, που αποκτά ο άνθρωπος πάλι με την φώτιση του Θεού.
