Επανάσταση χωρίς βία υπάρχει;

Πολιτισμός / Δοκίμια - 4 Ιουλίου 2024
Φιλόλογος Μιχάλης Κουτσός, Φιλόλογος - Συγγραφέας

Ορισμός και είδη βίας

Επανάσταση είναι η σύγκρουση ιδεών, νοοτροπιών, θεωριών, επιστημονικών δεδομένων κλπ. Στην επανάσταση υπάρχει πάντα το παλιό που θεωρείται ξεπερασμένο, συντηρητικό  και το καινούργιο που θεωρείται   νεωτεριστικό, προοδευτικό. Υποτίθεται ότι το καινούργιο είναι πάντα καλύτερο από το παλιό, γι’  αυτό και αντικαθίσταται.

          Το είδος της επανάστασης εξαρτάται από την περιοχή όπου εκδηλώνεται, επομένως υπάρχει εθνική επανάσταση, πολιτική επανάσταση, επιστημονική επανάσταση, οικονομική επανάσταση, οικονομική επανάσταση, καλλιτεχνική επανάσταση κλπ.

          Το ερώτημα είναι πώς γίνεται αυτή η ανατροπή του παλιού από το καινούργιο, με την βία ή με ειρηνικό τρόπο. Κι αν το παλιό αντιστέκεται είναι δυνατόν το καινούργιο να στέκεται με σταυρωμένα τα χέρια; Ποιο τελικά κριτήριο θα κρίνει την αναγκαιότητα της επανάστασης: ο σκοπός ή τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν; Αν πάρουμε ως κριτήριο την άποψη ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», τότε δεν υπάρχει κανένας ενδοιασμός στην χρησιμοποίηση βίας.  Η χρησιμοποίηση όμως βίας εκτός του ότι διεγείρει ηθικές ενστάσεις υπάρχει σκεπτικισμός κατά πόσο θα διαρκέσει η επανάσταση κάτω από μια  τέτοια πίεση. Μπορεί επομένως να επικρατήσει μια επανάσταση χωρίς την χρησιμοποίηση βίας; Κι όταν λέμε βία, τί εννοούμε, ποια βία πρέπει να χρησιμοποιηθεί και σε ποιο βαθμό. Ας πάρουμε λοιπόν μερικά είδη επανάστασης και ας δούμε αν υπάρχει βία σε αυτές, σε ποιο βαθμό και για πόση διάρκεια.

Εθνική Επανάσταση

         Στην εθνική επανάσταση υπάρχει βία, διότι δεν μπορεί να μην υπάρχει, αφού ο κατακτητής μόνο με την βία αναγκάζεται να αποσυρθεί και να αφήσει ελεύθερο τον υπόδουλο. Η βία αυτή έχει το στοιχείο της άμυνας όχι της επίθεσης. Δυστυχώς αυτό επικαλούνται όσοι κάνουν επιθέσεις, διακηρύσσοντας ότι κινδυνεύουν και βρίσκονται σε άμυνα κι έτσι κάνουν επίθεση, όχι για απόκτηση απολεσθέντων δικαιωμάτων αλλά απόκτηση και άλλων δικαιωμάτων, που δεν δικαιούνται. Ασφαλώς θα ήταν ευκταίο να μην υπάρχει ανάγκη να αποκτήσει κανείς την ελευθερία του χωρίς να χρησιμοποιήσει βία. Γι’ αυτό και η εκκλησία δείχνει στο θέμα αυτό αρκετή κατανόηση και ευλογεί τα όπλα των επαναστατών της ελευθερίας.  Φυσικά κάθε ευλογία της εκκλησίας για επιθετικούς πολέμους είναι κατακριτέα.

          Αλλά και μέσα σε αυτό το πολεμικό κλίμα υπάρχουν όρια, όπως για παράδειγμα τα δικαιώματα των αιχμαλώτων που κατοχυρώθηκαν με την Συνθήκη της Γενεύης μετά τα αίσχη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η επίδειξη δύναμης και βίας σε αδύνατους αιχμαλώτους αποτελεί όχι μόνο ηθική παρεκτροπή αλλά και ένδειξη ανανδρίας. Ο στρατιώτης εκτελεί άνωθεν διαταγές και συνεπώς αυτός δεν έχει την κύρια ευθύνη εκτός αν δείξει υπέρμετρο ζήλο που εκφράζεται με παράνομη βία.

          Οι εθνικοί αγώνες για την υπεράσπιση της ελευθερίας, την ανεξαρτησία ή την αποτίναξη του δουλικού ζυγού χαρακτηρίζουν το Ελληνικό έθνος, το οποίο ακριβώς σε αυτό τον λόγο χρωστά την μακροχρόνια επιβίωσή του. Από τα βάθη των αιώνων ακούγεται η ελληνική φωνή της πατρίδας για την υπεράσπισή της;   «Μητρός τε καὶ πατρὸς καὶ τῶν ἄλλων προγόνων ἀπάντων τιμιώτερόν ἐστιν ἡ Πατρὶς καὶ σεμνότερον καὶ ἁγιώτερον καὶ ἐν μείζονι μοίρᾳ καὶ παρὰ θεοῖς καὶ παρ᾿ ἀνθρώποις τοῖς νοῦν ἔχουσι. (Πλάτωνος Κρίτων, 51α, 51β)

          Με την εθνική επανάσταση ο επαναστατούμενος λαός δεν διεκδικεί τίποτα περισσότερο από αυτό που δικαιούται και που το του αφαίρεσε ο κατακτητής. Έτσι δυστυχώς πρέπει να χρησιμοποιηθεί βία για την απόκτηση της ελευθερίας, η οποία επειδή έχει ηθικό έρεισμα ονομάζεται ανδρεία.

Πολιτική Επανάσταση

Η πολιτική επανάσταση διαφοροποιείται από την εθνική, διότι αυτή εκδηλώνεται στο εσωτερικό του κράτους, ενώ η εθνική στο εξωτερικό κυρίως χωρίς να αποκλείονται ευρύτερες συσπειρώσεις. Και πάλι έχουμε σύγκρουση όχι όμως εναντίον αλλοεθνών αλλά εναντίον συνανθρώπων με διαφορετική πολιτική τοποθέτηση. Έτσι τα πράγματα είναι ηπιότερα αφού ο αντίπαλος είναι ομοεθνής. Εδώ αναμειγνύονται τα κόμματα, που είναι εκφάνσεις διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων, που βλέπουν διαφορετικά το καθένα την πολιτική κατάσταση της χώρας και την τελική ευημερία του λαού της. Επομένως εδώ χρησιμοποιείται βία;

Ναι, χρησιμοποιείται αλλά είναι ηπιότερης μορφής και στηρίζεται σε κανόνες πολιτικής οργάνωσης του κράτους εκτός αν η κατάσταση εκτραχυνθεί και εξελιχθεί σε εμφύλιο πόλεμο. Η βούληση του ισχυρότερου φυσικά είναι ο κανονιστικός παράγοντας της πολιτικής ζωής του τόπου, και μπορεί παλιότερα οι ισχυρότεροι  λόγω καταγωγής ή λόγω οικονομικής δύναμης είχαν τα ηνία της εξουσίας αλλά σε μια δημοκρατία ο λαός είναι εκείνος που πρέπει να έχει την δύναμη να αναδεικνύει ως ηγέτη του αυτόν που επιθυμεί.  Όμως και πάλι, υπάρχουν δημαγωγοί και λαοπλάνοι που παρασέρνουν τα πλήθη σε λανθασμένες αποφάσεις.

Και εδώ παρατηρούνται αρρυθμίες, όταν μπαίνει το κομματικό συμφέρον, το οποίο προτιμάται έναντι του πατριωτικού συμφέροντος. Υπάρχουν όμως στην δημοκρατία τρόποι άμυνας και ελέγχου για κάθε παρεκτρεπόμενο. Έτσι ακόμη κι αν δεν υπάρχει σωματική βία, υπάρχει η ψυχολογική βία, η οποία καθορίζει την πολιτική συμπεριφορά του πολίτη. Στην περίπτωση αυτή η ενημέρωση και η ακριβής γνώση των πραγμάτων είναι ο καλός σύμβουλος της πολιτικής του συμπεριφοράς αλλά και της σωστής πορείας της δημοκρατίας της πατρίδας του.

Στην οποιαδήποτε κρατική οργάνωση ακόμα και στην δημοκρατικότερη πάντα υπάρχει η κρατική βία, η οποία συνίσταται βέβαια στην ορθή επιβολή δημοκρατικά εκλεγμένων  νόμων. Ο Αισχύλος στον Προμηθέα Δεσμώτη παρουσιάζει τον Δία να επιβάλλει την εξουσία του με δυο δορυφόρους: Το Κράτος, δηλαδή την δύναμη, και την Βία, δηλαδή την  επιβολή των νόμων. Οι απόψεις των αναρχικών που δεν δέχονται την νόμιμη κρατική βία, δηλαδή την τήρηση των νόμων, και πιστεύουν σε μια αταξική κοινωνία, όπου οι άνθρωποι μόνοι τους θα συμμορφώνονται στις επιταγές της ισότητας και της δικαιοσύνης, είναι ανεδαφικές. Φυσικά πάντα υπάρχει ο κίνδυνος της υπέρβασης της εξουσίας είτε από ηγέτες είτε από αξιωματούχους αλλά αυτοί πάντα ελέγχονται και επανέρχονται στην νόμιμη τάξη.

Κοινωνική Επανάσταση

          Η κοινωνική επανάσταση αφορά τις κοινωνικές τάξεις της κοινωνίας. Η κοινωνία δεν μπορεί να είναι αταξική, αφού οι δραστηριότητες και οι προϋποθέσεις της ζωής είναι ποικίλες. Το αφύσικο είναι να κυριαρχεί η μία τάξη στις άλλες ή το να μην υπάρχουν καθόλου τάξεις, πράγμα απίθανο. Κάθε τάξη επιτελεί ένα κοινωνικό έργο και όλες μαζί εξασφαλίζουν την αρμονική διαβίωση της κοινωνίας. Συνεπώς όλες είναι χρήσιμες, καμία δεν περισσεύει, καμία δεν είναι άχρηστη. Εκείνο όμως που πρέπει να διέπει την συνύπαρξη των τάξεων είναι η κοινωνική δικαιοσύνη. Αυτό εξαρτάται από το πόσο δίκαιοι είναι οι νόμοι του κράτους και κατά πόσο η μία τάξη επιβάλλεται και εκμεταλλεύεται τις άλλες.

Στην δημοκρατική κοινωνία κυριαρχεί η αρχή της πλειοψηφίας. Το πλειοψηφούν κόμμα είναι εκείνο που εκθέτει προς έγκριση από τον λαό το πρόγραμμά του και του δίνει την εντολή να το εφαρμόσει. Η απαίτηση της μειοψηφίας να επιβάλλει το δικό της πρόγραμμα είναι ανεδαφική. Θα πρέπει να περιμένει να πείσει τον λαό για το πρόγραμμά του και ύστερα θα κληθεί να το εφαρμόσει.  Μέχρι τότε αποστολή της είναι να ελέγχει το κυβερνητικό κόμμα για την σωστή εφαρμογή του προγράμματός του. Αυτή είναι η αποστολή μιας σωστής αντιπολίτευσης.

Όπως βλέπουμε η κοινωνική δικαιοσύνη εξαρτάται από την σωστή πολιτική του κυβερνώντος κόμματος. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να έχει την κατανόηση του λαού και σε καμιά περίπτωση δεν δικαιολογούνται οι παράλογες απαιτήσεις της μειοψηφίας.

Οικονομική Επανάσταση

          Η οικονομική επανάσταση στην ουσία είναι τεχνολογική επανάσταση, διότι η οικονομία μιας χώρας εξαρτάται από την τεχνολογική υποδομή. Η τεχνολογική πρόοδος συνεπώς καθορίζει και την οικονομική πρόοδο. Το θέμα όμως είναι σε παιανού χέρια είναι η τεχνολογία, στα χέρια του  κράτους ή των ιδιωτών. Η μονομερής απάντηση δεν είναι η προτιμητέα αλλά μια μικτή είναι καλύτερη. Αυτό ακριβώς το πρόβλημα εξαρτάται από το ποιος διαχειρίζεται τα μέσα παραγωγής.

Δοκιμάστηκαν πολλές μορφές οικονομικής ανάπτυξης και δόθηκαν κατά καιρούς διάφορες απαντήσεις και λύσεις στο πρόβλημα κι έτσι μπορούμε να καταλήξουμε σε ένα ασφαλές συμπέρασμα. Μόνο η ιδιωτική πρωτοβουλία, που μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη, δεν εξασφαλίζει την οικονομική ειρήνη και δικαιοσύνη. Αυτή δοκιμάστηκε αιώνες τώρα. Είχε μεγάλα επιτεύγματα αλλά είχε και μεγάλες κοινωνικές ανισότητες. Η κατοχή των μέσων παραγωγής από το κράτος, δοκιμάστηκε και αυτή αλλά εμφάνισε πολλά μειονεκτήματα, όπως απροθυμία, αρρυθμία ακόμη και εκμετάλλευσης μιας κοινωνικής μερίδας του λαού, που θέλησε να επιβάλλει και αυτή τον νόμο του προσωπικού συμφέροντος. Η καλύτερη λύση είναι η μεικτή λύση, όπου τους βασικούς τομείς της εθνικής παραγωγής τους ελέγχει το κράτος, ενώ παράλληλα δίνονται πολλές ευκαιρίες και στην ιδιωτική πρωτοβουλία.

Και πάλι ελλοχεύει παντού κάποια μορφή βίας, η οποία συνήθως είναι αποτέλεσμα της κατοχής της δύναμης. Επομένως ο έλεγχος, κυρίως κρατικός, τόσο στον δημόσιο τομέα όσο και στον ιδιωτικό είναι απαραίτητος. Αυτός θα αποτρέψει την εμφάνιση κάθε μορφής βίας, εφόσον φυσικά γίνεται με βάση την υπάρχουσα νομοθεσία.

Θρησκευτική Επανάσταση

          Οι κυριότερες θρησκευτικές επαναστάσεις είναι του Χριστιανισμού και του Ισλαμισμού, δυο επαναστάσεις, εντελώς αντίθετες, διότι η μία στηρίζεται στην εκούσια αποδοχή ενώ η δεύτερη στην ακούσια επιβολή. Ας τις δούμε όμως από πιο κοντά.

Η χριστιανική επανάσταση

          Ο μεγαλύτερος επαναστάτης όλων των αιώνων είναι ο Χριστός, αφού αυτός έκοψε την  ιστορία σε δυο μέρη, την προχριστιανική και την χριστιανική. Ο Χριστός έφερε την μεγαλύτερη επανάσταση στα ειωθότα και τα καθιερωμένα και δημιούργησε νέες προοπτικές και νέους ορίζοντες. Και το παράξενο της υπόθεσης είναι ότι δεν χρησιμοποιήθηκε καθόλου βία αλλά αντίθετα χρησιμοποιήθηκαν ειρηνικά μέσα, όπως η αγάπη, η τιμιότητα, η αλληλεγγύη κλπ. Ο ίδιος ο Χριστός διακήρυττε ότι η δική του η επανάσταση δεν είναι εναντίον της υπάρχουσας εξουσίας αλλά εναντίον του κατεξοχήν εξουσιαστή αυτού του κόσμου, του Σατανά.

          Φυσικά η βασιλεία του Θεού μπορεί να επικράτησε σε πολλά μέρη της γης όχι όμως σε όλα. Και το ερώτημα είναι: Με τέτοια ειρηνικά μέσα μπορεί να κυριαρχήσει η ειρήνη και η δικαιοσύνη στον κόσμο; Η απάντηση είναι ότι αυτό εξαρτάται από την βούληση του ανθρώπου. Ο Θεός έκανε ελεύθερο τον άνθρωπο να επιλέγει πάντοτε το σωστό, αλλά αυτός προτιμά το ατομικό του συμφέρον, το οποίο προφανώς έρχεται σε αντίθεση με τα συμφέροντα των άλλων. Δεν υπάρχει άλλη λύση στο πρόβλημα, αν θέλουμε η ειρήνη και η δικαιοσύνη να είναι πλήρης και διαρκής. Διαφορετικά κάθε εξουσιαστική επιβολή φέρνει τα αντίθετα αποτελέσματα και τότε όλα είναι πρόσκαιρα, εύθραυστα και παροδικά. Αυτό ακριβώς προβληματίζει την σκέψη όλων των πολιτικών φιλοσόφων που θέλουν διακαώς την επικράτηση της ειρήνης και της δικαιοσύνης.

Ισλαμική επανάσταση

          Εντελώς διαφορετική στάση τηρεί ο ισλαμισμός,  διότι αυτός  συντάχθηκε με την βία. Αλλά και εδώ παρατηρούνται δύο τάσεις: η εξτρεμιστική και η πολιτιστική. Την πρώτη υιοθέτησαν οι πρώτες μουσουλμανικές επαναστάσεις, που σκοπό είχαν την εξάπλωση και την κυριαρχία στον κόσμο με κάθε μέσο και κυρίως «δια πυρός και σιδήρου». Αυτήν την τακτική ακολουθούν και σήμερα τα θεοκρατικά ισλαμικά κράτη, τα οποία αποτελούν κίνδυνο για την παγκόσμια ειρήνη. Η άλλη  τάση είναι πιο ειρηνική και πιστεύει ότι  η εξάπλωση του Μωαμεθανισμού θα προέλθει με την διάδοση και την επικράτηση της Μωαμεθανικής κουλτούρας και πολιτισμού. Την τάση αυτή την υιοθέτησαν οι Άραβες, οι οποίοι ανέπτυξαν έναν αξιόλογο πολιτισμό, οποίος έφτασε και στην Ευρώπη μέσω Ισπανίας, όπου θετικά πειστήρια αποτέλεσαν τα αραβουργήματα και η διάδοση της ελληνικής φιλοσοφίας και ιδίως του Αριστοτέλη, ο οποίος έγινε γνωστός στην Ευρώπη και μέσω αυτών.

          Η πολιτιστική Μωαμεθανική επανάσταση είναι γεγονός και μαρτυρείται με πολλά μνημεία. Από την άλλη ο εξτρεμιστικός ισλαμισμός αναζωογονήθηκε και απέκτησε επικίνδυνες διαστάσεις σε τέτοιο βαθμό, ώστε να λέγεται ότι ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα είναι θρησκευτικός, ανάμεσα στον χριστιανικό κόσμο και τον  μουσουλμανικό.

Κομμουνιστική Επανάσταση

          Η τελευταία προς το παρόν επανάσταση του 21ου αιώνα είναι η κομμουνιστική, η οποία βέβαια εμφανίστηκε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Εδώ το πρόβλημα είναι πολύ έντονο και δεν περιορίζεται μόνο σε πολιτική επανάσταση αλλά επεκτείνεται σε κοινωνική και  οικονομική επανάσταση. Το θέμα είναι πολύ μεγάλο, εδώ απλώς θα το θίξουμε ακροθιγώς και μάλιστα από την ματιά ενός νοσταλγού αυτής κομμουνιστικής κοινωνίας, του Καζαντζάκη, οποίος επισκέφτηκε τρεις φορές την Σοβιετική Ένωση και μας μεταφέρει τις εντυπώσεις του, έτσι τουλάχιστον όπως τις διαβάζουμε στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας Ρουσία».

          Οι περιγραφές του Καζαντζάκη για την Ρωσία είναι καταπληκτικές αλλά βλέπει τα πράγματα από την δικιά του σκοπιά. Τα βλέπει όλα ρόδινα και ωραία. Είναι πράγματι εντυπωσιακές οι περιγραφές για την «Ρούσικη ψυχή». Οι Ρώσοι της Σοβιετικής ένωσης είναι μια πανσπερμία φυλών, οι οποίες είναι ενωμένες όλες στον κοινό αγώνα κατά του αστικού καθεστώτος και υπέρ του σοσιαλιστικού μοντέλου. Η οργάνωση του στρατού, των φυλακών, των δικαστηρίων, υποστηρίζει, είναι υποδειγματική και θα την ζήλευαν πολλά αστικά καθεστώτα. Είναι εντυπωσιακή πράγματι αυτή η οργάνωση, αν είναι έτσι, και απορεί κανείς πώς βρέθηκε τέτοια ομοψυχία χωρίς καμία αντίσταση και διαφωνία. Σε μια τέτοια οργάνωση είναι περιττές οι εικόνες του Χριστού και των αγίων, καθώς και οι εκκλησιές, οι οποίες μετατράπηκαν σε μορφωτικά κέντρα με τα «εικονίσματα» του Λένιν και του Στάλιν πάνω π.χ. από την Αγία Τράπεζα της εκκλησιάς.

          Το ερώτημα βέβαια είναι πώς εξασφαλίζεται αυτή η ομοψυχία τόσο εύκολα, εκεί που σε άλλα μέρη προσπαθούν να την αποκτήσουν και δυσκολεύονται. Κι ακόμα πώς επικράτησε ή μάλλον πώς επιβλήθηκε αυτή η οργάνωση, η οποία είναι μονοκομματική, μονοκόμματη και παχτωμένη. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά είναι ανύπαρκτες στο βιβλίο του Καζαντζάκη, αν και μιλάει για τις δυσκολίες της επικράτησης του προλεταριάτου έναντι των μικροϊδιοκτητών χωρικών. Η άποψη ότι  οι Ρώσοι παύουν να αποβλέπουν στο ατομικό συμφέρον και επιδιώκουν το γενικό καλό, είναι πολύ ενδιαφέρουσα αλλά αρκετά ανεδαφική. Το δικαίωμα της ιδιοκτησίας είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου και δεν θα πάψει να το υπερασπίζεται. Φυσικά το γενικό συμφέρον προηγείται και είναι πιο πάνω από το ατομικό, αλλά το ατομικό συμφέρον πρέπει να ικανοποιείται μέσα σε νόμιμα πλαίσια έτσι ώστε να μην εκδηλώνονται αναταραχές.

Στην Ρωσία προφανώς  η διαφώτιση, που είναι βασικός βραχίονας του σοβιετικού συστήματος, έκανε το «θαύμα» της και εξασφάλισε αυτήν την ομοψυχία, χωρίς φόνους και αίματα. Αλήθεια αυτό είναι πολύ ωραίο, για να είναι πραγματικό. Σε ένα τέτοιο ολοκληρωτικό καθεστώς τα πάντα ελέγχονται, το άτομο είναι υποταγμένο στο σύνολο αναγκαστικά και ατομικά δικαιώματα δεν υπάρχουν. Μόνο όσοι υπηρετούν το σύστημα έχουν δικαιώματα, γιατί αυτοί εργάζονται για τον λαό (!)

          Έτσι περνάνε οι συμφωνούντες, ενώ οι διαφωνούντες μπορούν να πάνε σε καταναγκαστικά έργα και σε φυλακές με απίστευτη σκληρότητα, που φτάνει μέχρι τον θάνατο. Αυτό το γνωρίσαμε πολύ καλά από την ζωή του αρχιεπισκόπου Σεβαστούπολης, αρχιεπίσκοπο Λουκά, ο οποίος αν και πρόσφερε τις μοναδικές του υπηρεσίες στο σύστημα, ταλαιπωρήθηκε αφάνταστα και έζησε μαρτυρικά.

          Ας υποθέσουμε όμως ότι η σοβιετική κοινωνία είναι ιδανική, πώς επιβλήθηκε και πώς διατηρήθηκε χωρίς αντιρρήσεις, αντιστάσεις και επαναστάσεις. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι άλλη από αυτή. Χρησιμοποιήθηκε βία και γενικά η βία ήταν ο μόνος τρόπος επιβολής του καθεστώτος. Μπορεί να ζηλέψανε τις κοινωνίες των πρώτων χριστιανών αλλά η διαφορά είναι τεράστια. Εκεί οι άνθρωποι ενεργούν αυτόβουλα και με καλή διάθεση, ενώ εδώ στανικά  και καταναγκαστικά.

          Και «η βασιλεία του Θεού βιάζεται και βιασταί αρπάζουσιν αυτήν» αλλά η βία αυτή τη φορά είναι κατά του κακού μας εαυτού, κατά των ψυχοφθόρων παθών μας. Με αυτόν τον αγώνα εξασφαλίζεται σίγουρα η ειρήνη και η συναδέλφωση λαών και ανθρώπων. Επομένως η αλλαγή του κόσμου ξεκινάει από το άτομο. Όταν το άτομο γίνει πρόσωπο, γίνει κοινωνικό όν, τότε θα αλλάξει και ο κόσμος. Εδώ πρέπει να συγκεντρώνονται όλες οι προσπάθειες, για να μην υπάρχει ματαιοπονία και προσωρινότητα. Αυτό το έργο φυσικά είναι της εκκλησίας, η οποία επιδρά ευεργετικά στην ανόρθωση της κοινωνίας, απομακρύνει την σήψη και ανανεώνει τον τίμιο άνθρωπο και τον καλό πολίτη. Από εκεί και πέρα θα υπάρχουν πολιτικές εκφάνσεις περισσότερο ή λιγότερο τίμιες, ειλικρινείς και δημιουργικές. Στην εκκλησία δεν υπάρχει βία. Η μόνη βία πρέπει γίνεται κατά του κακού μας εαυτού. Η εκκλησία είναι ένα επαναστατικό γεγονός αλλά χωρίς βία και καταναγκασμούς αλλά με ομόθυμη συγκατάθεση και εκούσια αποδοχή.