«Τοις τολμώσιν η τύχη ξύμφορος» (Θουκυδίδης)

Πολιτισμός / Δοκίμια - 23 Ιουλίου 2024
Φιλόλογος Μιχάλης Κουτσός, Φιλόλογος - Συγγραφέας

Η τύχη και η τόλμη είναι δύο αγαθά αξιοζήλευτα. Εδώ τα δυο αυτά αγαθά συνδέονται με μία σύγκριση αναλογίας.  Ποια λοιπόν σχέση έχει  η τύχη με την  τόλμη; Κατ’ αρχάς πρέπει να διευκρινίσουμε κάποια πράγματα, όπως πώς αντιδιαστέλλεται η τόλμη από την αποφασιστικότητα, το θάρρος και το θράσος.

Τόλμη είναι το «λελογισμένο θάρρος» , δηλαδή το θάρρος που στηρίζεται στην λογική, διαφορετικά είναι παράλογη και τότε έχουμε το θράσος. Ακόμη η τόλμη συνδέεται και με την γνώση. Η τόλμη, αν δεν συνοδεύεται από την γνώση, καταλήγει και πάλι σε θράσος. Λογική, λοιπόν, και γνώση είναι οι δυο αναγκαίες προϋποθέσεις για την αποτελεσματικότητα της τόλμης.

Η τύχη είναι άγνωστη και τυφλή κι έτσι δεν μπορεί κανείς να την εξασφαλίσει στα σίγουρα. Ποιος όμως καθορίζει την πορεία της τύχης; Την πορεία της τύχης δεν μπορεί να την καθορίσει κανείς. Η θεοποίηση της τύχης από τους αρχαίους με το όνομα Ειμαρμένη είναι τόσο ισχυρή ώστε ακόμη και οι θεοί υπέκυπταν στις βουλές της. «Ανάγκα και θεοί πείθονται». Και στους άλλους λαούς, για παράδειγμα στους Μουσουλμάνους αλλά και για τους ανθρώπους του δικού μας λαού, η τύχη που την ονομάζουν «κισμέτ», «γραφτό» έχει απεριόριστη δύναμη και ό,τι γράψει για τον καθένα, δεν ξεγράφεται. Νεότερες βέβαια αντιλήψεις υποστηρίζουν ότι την τύχη μόνο σου την δημιουργείς  και από εσένα εξαρτάται, που σημαίνει ότι μέχρι σε ένα βαθμό εσύ μπορείς να  διαμορφώνεις την πορεία της τύχης  και της ζωής σου.

Ποια τώρα είναι η σχέση της τύχης με την τόλμη και την αποφασιστικότητα. Μπορεί κανείς να κάνει τα ωραιότερα σχέδια για την ζωή του, που να στηρίζονται στην λογική και την γνώση, αν δεν τολμήσει, αν δεν είναι αποφασιστικός, τα σχέδια θα παραμείνουν σχέδια και τίποτα δεν θα επιτύχει. Η τύχη είναι ανάλογη με την τόλμη, όση περισσότερη τόλμη επιδείξει κανείς, τόσα περισσότερα πράγματα, λέγει ο Θουκυδίδης, θα πετύχεις, εφόσον βέβαια συντρέχουν και άλλες προϋποθέσεις.

Δυο άλλες προϋποθέσεις επιτυχίας ενός σκοπού, εκτός από την λογική και την γνώση, είναι η ταχύτητα εκτέλεσης των αποφασισθέντων και η επιμονή σε αυτά. Η τόλμη πρέπει να εκφραστεί έγκαιρα, για να υπάρχει επιτυχία. Πέρα όμως από την εγκαιρότητα σπουδαίο ρόλο παίζει και η επιμονή στην εκτέλεση των αποφασισθέντων. Εμπόδια, δυσκολίες θα υπάρχουν, όμως με την επιμονή μπορεί να κερδίσει κανείς περισσότερα.

Αυτά υποστηρίζει ο Θουκυδίδης για τους Αθηναίους σε δυο περιπτώσεις και στον Επιτάφιο του Περικλέους και στον Λόγο των Κορινθίων στο συνέδριο της  Κορίνθου πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο το 431.

Επιτάφιος Θουκυδίδη για τους Αθηναίους

Η συζήτηση πριν από την απόφαση υλοποίησης ενός έργου είναι επιβεβλημένη, διαφορετικά έχει σοβαρές συνέπειες. Η γνώση του επιχειρούμενου έργου δε τους κάνει αναποφάσιστους αλλά προχωρούν αποφασιστικοί γνωρίζοντας ακριβώς τί πρέπει να κάνουν.

Λόγος Κορινθίων για τους Αθηναίους (Θουκυδίδη)

1.Εκείνοι είναι καινοτόμοι και επινοητικοί και ταχείς στο να εκτελούν τα σχέδιά τους, ενώ εσείς περιορίζεστε στο να διατηρείτε τα όσα έχετε χωρίς ποτέ να επινοείτε τίποτε καινούργιο και, όταν ενεργείτε, δεν καλύπτετε ούτε τα απαραίτητα.

Εκείνοι αποτολμούν πράγματα που υπερβαίνουν τις δυνάμεις τους, ριψοκινδυνεύουν χωρίς να λογαριάζουν τις συνέπειες και είναι πάντοτε αισιόδοξοι στις αναποδιές. Ενώ εσείς επιχειρείτε πάντα πράγματα κατώτερα από τις δυνάμεις σας, είστε διστακτικοί ακόμα κι όταν οι πιο συντηρητικοί υπολογισμοί δείχνουν ότι η επιτυχία είναι βέβαιη. Αν δεν επιτύχουν τα όσα σχεδιάζουν, θεωρούν ότι στερήθηκαν κάτι που τους ανήκε και όσα κερδίζουν με μια τους επιτυχία είναι γι’ αυτούς ισχνό αποτέλεσμα συγκρινόμενο με ό,τι προσδοκούν να επιτύχουν μελλοντικά. Αν αποτύχουν σε κάποια προσπάθεια, κάνουν νέα σχέδια για να ξανακερδίσουν ό,τι έχασαν, γιατί μόνοι αυτοί ενεργούν τόσο γρήγορα, όταν έχουν αποφασίσει κάτι, ώστε ελπίδα και πραγματοποίηση να συμπίπτουν.

          Μπορεί οι Σπαρτιάτες να ήταν πολύ συντηρητικοί αλλά και οι Αθηναίοι πολλοί τολμηροί. Τελικά ποιοι νίκησαν στην μεταξύ του σύγκρουση κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι τολμηροί Αθηναίοι ή οι συντηρητικοί Σπαρτιάτες;  Δυστυχώς οι συντηρητικοί Σπαρτιάτες, διότι οι Αθηναίοι κυριεύτηκαν από έπαρση και εγωισμό με αποτέλεσμα να κάνουν την παράτολμη εκστρατεία στην Σικελία, η οποία τους οδήγησε στην καταστροφή και στην υποταγή τους στους συντηρητικούς Σπαρτιάτες. Πλήρωσαν αυτό το παράτολμο θάρρος τους με την υποταγή τους στην Σπάρτη.

          Εδώ ο Θουκυδίδης παρουσιάζει τους Αθηναίους πολύ τολμηρούς, δηλαδή «ρισκάρουν» πολύ και φυσικά τα αποτελέσματα αυτής της παράτολμης δραστηριότητάς τους δεν ήταν ευχάριστα. Το «ρίσκο» δεν είναι τόλμη, διότι η τόλμη προϋποθέτει λογική και γνώση, ενώ το ρίσκο είναι απόφαση στα τυφλά, χωρίς να είσαι σίγουρος για καλά αποτελέσματα. Ρίσκο δείχνουν «οι τζογαδόροι» και ελπίζουν στο να τους χαμογελάσει η τύχη, αλλά αυτή δεν βιάζεται, δεν δημιουργείται, είναι πέρα από σίγουρες λύσεις. Έτσι βλέπουμε να ξεκληρίζονται ολόκληρες επιχειρήσεις και οικογένειες, διότι αυτοί που έχουν τα τυχερά παιχνίδια συνήθως ελέγχουν και τα αποτελέσματά τους κι έτσι οι τζογαδόροι τις περισσότερες φορές είναι χαμένοι παρά κερδισμένοι.

Όταν η τόλμη εκδηλώνεται ως ανδρεία, τότε έχουμε τον καλύτερο συνδυασμό. Τότε όμως επικρατούν άλλες ισχυρότερες αρχές, όπως η αγάπη στην ελευθερία, η αγάπη στην πατρίδα, η αγάπη στην οικογένεια και παρόλο ότι γνωρίζει κανείς ότι τα αποτελέσματα δεν είναι καλά, εν τούτοις τολμά. Έτσι μεταβαίνουμε στο επόμενο θέμα, όπου η τόλμη μαζί όμως με την αρετή εξασφαλίζει την ελευθερία.

«Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία» (Κάλβος)

‘Όσοι το χάλκεον χέρι βαρύ του φόβου αισθάνονται,

ζυγόν δουλείας ας έχωσι· θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία’.

Ωδή Τετάρτη Εις Σάμον

(Όσοι αισθάνονται βαρύ το χάλκινο χέρι του φόβου,

ας έχουν ζυγό δουλείας, γιατί η ελευθερία θέλει αρετή και τόλμη)

Η ελευθερία τόσο η εθνική όσο και πολύ περισσότερο η εσωτερική, η ηθική, δεν χαρίζεται αλλά κατακτιέται. Απαιτούνται πολλοί αγώνες και θυσίες αιματηρές, για να απολαύσει κανείς τα αγαθά της ελευθερίας. Όμως επειδή η ελευθερία είναι ύψιστο αγαθό, ο άνθρωπος αγωνίζεται να την κατακτήσει «πάση θυσία».  Εδώ δεν χωράει ατολμία, δεν χωράει δειλία, πρέπει να είναι κανείς αποφασισμένος. Αυτήν την αποφασιστικότητα την επέδειξαν οι πρόγονοί μας σε όλη την διάρκεια της μακρόχρονης πορείας αυτού του έθνους, του Ελληνικού. Τί να πρωτοθυμηθούμε, τις Θερμοπύλες, τον Μαραθώνα, την Σαλαμίνα και στα νεότερα χρόνια το Μανιάκι και το έπος του 1940; Ας θυμηθούμε την εντολή που έδιναν οι έφοροι της Σπάρτης στους στρατευόμενους Σπαρτιάτες, δίνοντάς τους μια ασπίδα  «ή ταν ή επί τας», δηλαδή ή να την φέρει κρατώντας δυνατά στο χέρι σου ως νικητής, ή να σε φέρουν πάνω σε αυτήν νεκρό, πολεμώντας για την πατρίδα.

Αλλά και την ιαχή των Σαλαμινομάχων είναι ενδεικτική:

«Ω, παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ', 

ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη,

 θήκας τε προγόνων` νυν υπέρ πάντων αγών».

  Ο Θουκυδίδης εξαρτά την ευτυχία από την ελευθερία και την ελευθερία από την γενναιότητα, τόλμη. «Το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον. Ο Όμηρος τονίζει ότι ο θαρραλέος άνθρωπος είναι σε όλα καλύτερος: «Θαρσαλέος ανήρ εν πάσιν αμείνων.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι Έλληνες είχαν το δίκιο με το μέρος τους. Ήταν αμυνόμενοι και όχι επιτιθέμενοι. Αυτό και μόνο ήταν αρκετό να υπερασπίσουν την πατρίδα τους, αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Πολεμούσαν και για τα ιδανικά τους, την ελευθερία τους, την πίστη τους. Το σύνθημά τους ήταν «αγωνιζόμαστε υπέρ πίστεως και πατρίδος». Κι έτσι διατηρήσαμε την ελευθερία μας και παραμείναμε  ζωντανοί εδώ και εκατοντάδες  χρόνια.

Αλλά ας πούμε ότι αγωνιστήκαμε παλικαρίσια  και κατακτήσαμε την ελευθερία, τότε τί πρέπει να κάνουμε. Ασφαλώς πρέπει να την  αξιοποιήσουμε. Και εδώ απαιτείται αρετή, όχι μόνο  η αρετή της τόλμης και της ανδρείας αλλά και της τιμιότητας, της αγάπης, της συναδέλφωσης, της αλληλεγγύης κλπ. Ο Σολωμός για τους εμφύλιους στην Επανάσταση του 1821 έλεγε:

«Μην ειπούν στο στοχασμό τους τα ξένα έθνη αληθινά: Εάν μισούνται ανάμεσό τους δεν τους πρέπει ελευθεριά».

Η τόλμη επομένως πρέπει να συνοδεύεται και με την αρετή, διαφορετικά οι αγώνες για την κατάκτηση της ελευθερίας είναι μάταιοι. Η ελευθερία είναι μια ανώτερη κατάσταση του ανθρώπου, όπου γνωρίζει ο καθένας όχι μόνο τα δικαιώματά του αλλά και τις υποχρεώσεις του και κυρίως αυτές. Τότε η ελευθερία αποκτά το πραγματικό της νόημα και δεν μετανιώνει κανείς για τις όποιες θυσίες έκανε και κάνει.

Συμπερασματικά

          Αν η ελευθερία είναι το ύψιστο αγαθό, είναι εκείνο που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη προσωπικότητα, τότε με κάθε τρόπο θα πρέπει να εργάζεται κανείς προς αυτήν την κατεύθυνση. Ένας ασφαλής δρόμος είναι η τόλμη, το λελογισμένο θάρρος, με την οποία εξασφαλίζεται το πολυπόθητο αυτό αγαθό της ελευθερίας. Όμως δεν είναι αρκετή μόνο η τόλμη, χρειάζεται και αρετή  κι έτσι η τύχη εξασφαλίζεται σε μεγάλο βαθμό. Η τύχη  δεν είναι ένα αγαθό που έρχεται από μόνο του αλλά εργάζεται κανείς για εξασφαλίσει εκείνες τις προϋποθέσεις, που απαιτούνται για να την  συναντήσει στο δρόμο του.

          Η τόλμη και η αποφασιστικότητα χρειάζονται σε όλες τις κρίσιμες αποφάσεις. Από αυτές θα εξαρτηθεί συχνά η επιτυχία στο μέλλον. Αντίθετα με την δειλία δεν μπορεί κανείς να επιτύχει τίποτα. Αν υπάρχει λογική, γνώση, έγκαιρη εκτέλεση και επιμονή στα αποφασισθέντα, τότε είναι σίγουρο ότι η τύχη του ανθρώπου αυτού θα είναι καλύτερη.