Η θεολογική υποδομή της Υμνογραφίας

Πολιτισμός / Βυζαντινή Μουσική - 21 Νοεμβρίου 2024
Φιλόλογος Μιχάλης Κουτσός, Φιλόλογος - Συγγραφέας

3ο   ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΥΠΟΔΟΜΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ (26-37)

       Α. Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΔΟΜΗ ΤΗΣ  ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ

          Την ορθόδοξη θεολογική σκέψη που την παρακολουθούμε στην Αγία Γραφή και στην Ιερά Παράδοση, δηλαδή τους πατέρες της εκκλησίας και τους αγίους, την παρακολουθούμε εναργέστερα μέσα στην εκκλησιαστική υμνογραφία, κι’ αυτό γιατί, αν η εικόνα είναι χίλιες λέξεις και είναι το βιβλίο των αγραμμάτων, η εκκλησιαστική υμνογραφία είναι το βιβλίο όλων των πιστών, βασικά των εγγραμμάτων αλλά και των αγραμμάτων, που μπορεί να μην κατανοούν όλα όσα ψέλνονται, όμως μπαίνουν μέσα στο κλίμα το εκκλησιαστικό.

          Η εκκλησία θέλησε και πολύ καλά έκανε να μεταφέρει όλα τα ευαγγελικά μηνύματα στους πιστούς μέσω των λατρευτικών και λειτουργικών κειμένων και τα κατάφερε. Διαβάζοντας τα τροπάρια του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού είναι σαν να διαβάζεις την Αγία γραφή ή τους πατέρες της εκκλησίας. Συγκεκριμένα στα Δοξαστικά που είναι και πολύ συχνά,  περνάει όλη η διδασκαλία της εκκλησίας για τον Τριαδικό Θεό. Αλλά και στα θεοτοκία τονίζεται πάντα η αειπαρθενία της Παναγίας, η οποία είναι από τα βασικά δόγματα για την θεϊκή προέλευση του Χριστού.

Ας δούμε μερικά σχετικά παραδείγματα:

Αναβαθμοί  α΄ ήχου

Δόξα. Καὶ νῦν.

Ἁγίῳ Πνεύματι, τιμὴ καὶ δόξα,ὥσπερ Πατρί πρέπει ἅμα καὶ Υἱῷ·

διὰ τοῦτο ᾂσωμεν τῇ Τριαδικῇ Μονοκρατορίᾳ.

Αναβαθμοί πλαγ. α΄ ήχου

Δόξα Πατρί… Καὶ νῦν…

Ἁγίῳ Πνεύματι, περικρατεῖται πάντα τὰ ὁρατά τε σὺν τοῖς ἀοράτοις,

αὐτοκρατὲς γὰρ ὂν, τῆς Τριάδος ἓν ἐστιν ἀψεύστως.

Για την Παναγία  Χαιρετισμοί

Χαῖρε, δι' ἦς νεουργεῖται ἡ κτίσις, χαῖρε, δι' ἦς βρεφουργεῖται ὁ Κτίστης. 

Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε.

Θεά Λειτουργία

Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς μακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον,

τὴν ἀειμακάριστον καὶ παναμώμητον καὶ Μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν. Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβεὶμ καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως

 τῶν Σεραφεὶμ, τὴν ἀδιαφθόρως Θεὸν Λόγον τεκοῦσαν,

 τὴν ὄντως Θεοτόκον, σὲ μεγαλύνομεν.

          Είναι ακόμη αλήθεια ότι πολλά αγιογραφικά χωρία ενυπάρχουν στην εκκλησιαστική υμνογραφία, όπως οι ψαλμοί του Δαυίδ αλλά και ευαγγελικά αναγνώσματα.  Οι Αναβαθμοί έχουν επηρεαστεί από αντίστοιχους ψαλμούς. Παραδείγματα :

Αναβαθμοί του δ΄ ήχου

Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη,

ἀλλ’ αὐτὸς ἀντιλαβοῦ καὶ σῶσον Σωτήρ μου.

Αναβαθμοί του πλαγ. δ΄

Ἐκ νεότητός μου ὁ ἐχθρός με πειράζει,

ταῖς ἡδοναῖς φλέγει με,

ἐγὼ δὲ πεποιθώς ἐν σοὶ Κύριε τροποῦμαι τοῦτον

Οι παραπάνω αναβαθμοί έχουν επηρεαστεί από τον 128ο ψαλμό:

«Πλεονάκις ἐπολέμησάν με ἐκ νεότητός μου

καὶ γὰρ οὐκ ἠδυνήθησάν μοι.

Αἰσχυνθήτωσαν καὶ ἀποστραφήτωσαν εἰς τὰ ὀπίσω

πάντες οἱ μισοῦντες Σιών.

Γενηθήτωσαν ὡσεὶ χόρτος δεμάτων,

ὃς πρὸ τοῦ ἐκσπασθῆναι ἐξηράνθη»·

Βλ. Εξάψαλμος, Αναβαθμοί, Εωθινά, Ώρες, σελ. 66, Μιχάλη Κουτσού, Θεσ/νίκη 2018, βιβλιοπωλείο «Μέλισσα», Αγ. Σοφίας 41, Θεσσαλονίκη.

Βλ. Εξάψαλμος, Αναβαθμοί, Εωθινά, Ώρες, σελ. 102, Μιχάλη Κουτσού, Θεσ/νίκη 2018, βιβλιοπωλείο «Μέλισσα», Αγ. Σοφίας 41, Θεσσαλονίκη.