Η ακτινογράφηση των εικόνων με ακτίνες Χ και συμβολή της στη διάγνωση και τη συντήρηση

5 Μαρτίου 2013

Περίληψη

Ο μη επεμβατικός και μη καταστρεπτικός χαρακτήρας της τεχνικής της ακτινογράφησης με ακτίνες Χ την καθιστά ελκυστική και απαραίτητη στη διερευνητική – διαγνωστική  διαδικασία παρέχοντας πληροφορίες που αφορούν μη ορατά στρώματα της εικόνας χωρίς επιβλαβή επίδραση στο πολύτιμο υλικό. Οι πληροφορίες που καταγράφονται προέρχονται από όλα τα στρώματα. Το πάχος, η  πυκνότητα και η ακτινοαπορροφητικότητα των υλικών και των στοιχείων που τα αποτελούν είναι  ορισμένα κριτήρια που καθιστούν μια ακτινογράφηση πετυχημένη.

Λέξεις κλειδιά: ακτινογράφηση, ακτίνες Χ, απορρόφηση ακτίνων Χ, προπαρασκευαστικό σχέδιο, επιζωγράφηση, καρφιά, συνδεσμολογία σανίδων, αλλαγές σχεδίου, διάγνωση συντήρηση

Εισαγωγή

Το αντικείμενο του παρόντος άρθρου είναι τα αποτελέσματα των ραδιογραφήσεων με ακτίνες Χ εικόνων που εξετάστηκαν και συντηρήθηκαν στο εργαστήριο συντήρησης εικόνων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού και το πώς αυτά συμβάλουν αρχικά στη διαγνωστική έρευνα και στη συνέχεια στις εργασίες συντήρησης.

Ραδιογράφηση με ακτίνες – Χ και Πολιτιστική κληρονομιά

Δυο χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση για τη χρήση των ακτίνων Χ το 1896 από τον Wilhelm Röntgen για ιατρικούς σκοπούς, δημοσιεύτηκε η πρώτη χρήση των ακτίνων Χ για αρχαιολογικές εφαρμογές. Το 1898 ο Culin δημοσίευσε ένα άρθρο σχετικά με τα αποτελέσματα των ραδιογραφήσεων του Dr. Charles Leonard που εφάρμοσε σε περουβιανή μούμια (Culin 1898).

Ο μη επεμβατικός και μη καταστρεπτικός χαρακτήρας της τεχνικής της ακτινογράφησης με ακτίνες Χ την καθιστά ελκυστική και απαραίτητη στη διερευνητική – διαγνωστική  διαδικασία παρέχοντας πληροφορίες που αφορούν μη ορατά στρώματα του αντικειμένου χωρίς επιβλαβή επίδραση στο πολύτιμο υλικό (Lage M. et al., 2007). Για τους λόγους αυτούς η εφαρμογή της πέρα από το ιατρικό πεδίο επεκτάθηκε γρήγορα. Ακόμα και σήμερα η ραδιογράφηση με ακτίνες Χ αποτελεί μια από τις πιο απαραίτητες, πιο αξιόπιστες και άμεσες διερευνητικές  τεχνικές της διαδικασίας της διάγνωσης και της συντήρησης των αντικειμένων της πολιτιστικής κληρονομιάς. Επιπλέον η ψηφιακή ακτινογραφία, η ψηφιακή τομογραφία και πλήθος άλλων ειδικών τεχνικών αποτελούν τη σύγχρονη τεχνολογική εξέλιξή της με συμπληρωματικό χαρακτήρα (O’Connor S & Brooks Μ. Μ., 2007).

 Σε πολλά μουσεία του εξωτερικού αλλά και της Ελλάδας όπως στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού υπάρχει θάλαμος ραδιογραφήσεων όπου λειτουργεί φορητή συσκευή παραγωγής ακτίνων – Χ, απόδειξη της αναγκαιότητας των αποτελεσμάτων των ραδιογραφήσεων στην καθημερινή πρακτική της διάγνωσης και της συντήρησης (Lazidou D., et al. 2006). Το εργαστήριο ραδιογραφήσεων του Μουσείου λειτουργεί ήδη από το 2002 όπου έχει ακτινογραφηθεί μεγάλος αριθμός αντικειμένων όπως βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικόνες σε ξύλινο υποστήριγμα, εικόνες σε μεταλλικό υποστήριγμα, έργα ζωγραφικής σε καμβά, ξυλόγλυπτα, αρχαία μεταλλικά κράνη, έργα ζωγραφικής του Θεόφιλου, αντικείμενα μικροτεχνίας κ.ά. Παράλληλα πολυάριθμες ακτινογραφικές πλάκες έχουν  καταρχήν εμφανιστεί και στη συνέχεια ψηφιοποιηθεί και συρραφεί με ψηφιακό τρόπο ώστε η ψηφιοποιημένη πλέον ακτινογραφική εικόνα να περιγράφει ολόκληρο το αντικείμενο.

Χαρακτηριστικά των ακτίνων– Χ

Οι ακτίνες Χ παράγονται κατά το βομβαρδισμό μιας μεταλλικής επιφάνειας με ηλεκτρόνια που κινούνται με μεγάλη ταχύτητα. Η μεταλλική επιφάνεια κατασκευάζεται κατά κανόνα από βολφράμιο. Όταν τα ηλεκτρόνια χτυπήσουν την επιφάνεια του βολφραμίου, η ταχύτητά τους μηδενίζεται. Σύμφωνα με την αρχή διατηρήσεως η κινητική ενέργεια των ηλεκτρονίων μετατρέπεται κατά το πιο μεγάλο της μέρος σε θερμότητα και ένα μικρό μόνο μέρος της μετατρέπεται σε ακτινοβολία Χ (Λιτσαρδάκης.Γ., 2008).  Οι ακτίνες Χ είναι ηλεκτρομαγνητικής φύσης και παρουσιάζουν όλες τις ιδιότητες της ορατής ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας έτσι παθαίνουν ανάκλαση, διάθλαση, πόλωση, και περίθλαση και έχουν πολύ μικρό μήκος κύματος που κυμαίνεται από 1 Ǻ μέχρι 120 Ǻ (ή συχνότητας από 6*1019 μέχρι 25*1015 Hz). Σε αντίθεση με άλλες φωτεινές ακτίνες οι ακτίνες Χ έχουν μεγάλη διαπεραστική ικανότητα, που οφείλεται στο πολύ μικρό μήκος κύματός τους, ιονίζουν τα υλικά τα οποία διαπερνούν κι έτσι προκαλούν βιολογικές επιδράσεις στους ζωντανούς ιστούς και προκαλούν το φθορισμό διαφόρων υλικών (Lang J.& Middleton A., 2005).

Η πετυχημένη ακτινογραφία είναι αυτή κατά την οποία η αρχική δέσμη της ακτινοβολίας  καταλήγει περισσότερο ή λιγότερο εξασθενημένη στην ακτινογραφική πλάκα αφού έχει διαπεράσει το αντικείμενο. Ο βαθμός εξασθένησης εξαρτάται από τη σύνθεση, την πυκνότητα, το πάχος του αντικειμένου καθώς και από την ενέργεια των ακτίνων Χ. Ο όρος εξασθένηση περιλαμβάνει τις απώλειες σε ένταση που προκύπτουν σε μια σειρά διαδικασιών που αφορούν την απορρόφηση και τη σκέδαση της ακτινοβολίας. Ο βαθμός της εξασθένησης ποικίλει από υλικό σε υλικό, εξαρτάται από την απορρόφηση λόγω της υψηλής πυκνότητάς του και του μεγάλου του ατομικού αριθμού αλλά και από την ενέργεια των ακτίνων Χ (ακτίνες χαμηλής ενέργειας απορροφώνται πιο δυνατά από ακτίνες υψηλής ενέργειας) (Παπάγγελος Α., Δανιηλία et al., 2004). Επίσης η επιτυχία της ακτινογραφίας ανά αντικείμενο εξαρτάται από τις συνιστώσες της δόσης της ακτινοβολίας την Τάση (kV), την Ένταση (mA) και το χρόνο έκθεσης T (sec) οι οποίες αυξομειώνονται ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες του αντικειμένου (Lang J.& Middleton A., 2005).

Αντικείμενα τέχνης και ακτίνες-Χ

Η δυνατότητα διείσδυσης των ακτίνων Χ σημαίνει ότι οι εν λόγω ακτίνες μπορούν να διαπεράσουν ένα αντικείμενο επιλεκτικά ανάλογα με τα υλικά και τη φυσική του δομή. Μέσω της διαπερατότητας των στρωμάτων καταγράφονται πληροφορίες από το σύνολό τους δηλαδή όχι μόνο από το εξωτερικό αλλά και από το εσωτερικό του αντικειμένου. Οι πληροφορίες καταγράφονται σε ένα καταγραφικό μέσο που δεν είναι άλλο από μια ακτινοραφική πλάκα η οποία διαθέτει μεγάλη φωτοευαίσθησία μέσω της επίστρωσης ενός γαλακτώματος παρόμοιου με εκείνου του ασπρόμαυρου φωτογραφικού φιλμ. Για να αυξηθεί η ευαισθησία της ακτινογραφικής πλάκας το φωτοευαίσθητο γαλάκτωμα είναι περασμένο και στις δυο πλευρές της.

Η διαδικασία εμφάνισης είναι παρόμοια με αυτήν της εμφάνισης του ασπρόμαυρου φωτογραφικού φιλμ. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μια θετική εικόνα έτοιμη για ανάγνωση και ανάλυση σε αντίθεση με το φιλμ το οποίο πρέπει να περάσει από τη διαδικασία της εκτύπωσης για να παραχθεί η αναγνώσιμη θετική εικόνα.

Η εικόνα που λαμβάνεται συνίσταται από διαφορετικά επίπεδα ακτινοσκιερότητας (τόνοι του γκρίζου) που παρουσιάζουν τα διάφορα στοιχεία στις ακτίνες Χ, στη δυνατότητά τους δηλαδή να απορροφούν αυτήν την ακτινοβολία.

 Η ανάγνωση της ακτινογραφικής πλάκας πολλές φορές γίνεται προβληματική εξαιτίας των συγκεχημένων πληροφοριών που φέρει. Πρόκειται για πληροφορίες που προέρχονται από όλα τα στρώματα του έργου (Gilardoni, A., 1994). Η χρήση του πυκνόμετρου της ακινοσκιερότητας διευκολύνει την αποσαφήνηση των πληροφοριών.

 Στο Σχήμα 1 που ακολουθεί περιγράφεται η διάταξη του σωλήνα παραγωγής ακτίνων Χ, ενός ζωγραφικού έργου τέχνης και της ακτινογραφικής πλάκας.

lazidou

Σχήμα 1:  Τυπική διάταξη για τη ραδιογράφηση ενός ζωγραφικού έργου τέχνης με ακτίνες Χ. Το ακτινογραφικό film (ακτινογραφική πλάκα) βρίσκεται σε επαφή με τη ζωγραφική επιφάνεια. Χρησιμοποιούνται τόσες πλάκες όσες χρειάζονται για να καλύψουν ολόκληρη την επιφάνεια του έργου. Στη συνέχεια οι μεμονωμένες πλάκες ψηφιοποιούνται ώστε να δημιουργηθεί το ψηφιακό μωσαϊκό της συνολικής ακτινογραφημένης επιφάνειας (πηγή σχεδίου: Aldrovandi A., Picollo M.).

Στο Σχήμα 2 που ακολουθεί διακρίνεται η σχηματική αναπαράσταση της ακτινογράφησης ενός αρχαιολογικού αντικειμένου και το αποτέλεσμά της: μια ακτινογραφική πλάκα.

lap1

Σχήμα 2: Σχηματική αναπαράσταση της ακτινογραφικής διαδικασίας ενός αρχαιολογικού αντικειμένου  με μια πηγή παραγωγής ακτίνων Χ, ένα αντικείμενο,  μια ακτινογραφική πλάκα ως καταγραφικό μέσω και το αποτέλεσμα της ακτινογραφίας (πηγή: Lang J. & Middleton A., 2005).

Ακτινογράφηση εικόνων με ακτινες Χ και αποτελέσματα

Οι πληροφορίες που λαμβάνονται από τις ακτινογραφίες αφορούν τις τεχνικές κατασκευής των εικόνων, την παθολογία τους και την κατάσταση διατήρησής τους (Λαζίδου Δ. και Δροσάκη Δ., 2008). Δεδομένης της ποικιλομορφίας αλλά και του πλήθους των εικόνων που ακτινογραφήθηκαν στο εργαστήριο ραδιογραφήσεων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού [το μουσείο για τη λήψη, εμφάνιση και ανάγνωση – μελέτη ακτινογραφιών διαθέτει στον εξοπλισμό του αντίστοιχα: α) φορητή συσκευή παραγωγής ακτινων Χ: YXLON SMART 160E/0.4, β) εμφανιστήριο ακτινογραφικών πλακών: KODAK INDUSTREX M35 και γ) πυκνόμετρο: KOWOTEST GmbH, DENSORAPID-A] συγκεντρώθηκε ένας μεγάλος αριθμός πληροφοριών, οι οποίες συνέβαλαν στην κατανόηση της δομής των εικόνων, στη διερεύνηση της κατάστασης διατήρησης αθέατων με γυμνό μάτι επιφανειών ή στρωμάτων και στη μεθοδολογία συντήρησης των ακτινογραφημένων εικόνων (Αλεξοπούλου Α. και Χρυσουλάκης Γ., 1993).

     Συγκεκριμένα σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα ευρήματα των ακτινογραφιών:

  • Καταγράφηκαν με λεπτομέρεια σε όλες τις εικόνες τα νερά του ξύλου και η ύπαρξη ρόζων.
  • Καταγράφηκε ο τρόπος κοπής και επεξεργασίας του ξύλινου υποστηρίγματος.
  • Αποτυπώθηκε το λάξευμα του ξύλου ή άλλα ίχνη από ξυλουργικά εργαλεία.
  • Εξακριβώθηκε ο τρόπος σύνδεσης των σανίδων στις περιπτώσεις που το υποστήριγμα δεν αποτελούνταν από ενιαίο τμήμα ξύλου.
  • Καταγράφηκε ο τρόπος σύνδεσης των τρέσων.
  • Διαπιστώθηκε εάν οι σκαφωτές, είναι αυτόξυλες ή έχουν πρόσθετο ξύλινο πλαίσιο, καθώς και ο τρόπος σύνδεσης του πλαισίου με το υποστήριγμα.
  • Εντοπίστηκαν μεταλλικά στοιχεία σύνδεσης στο εσωτερικό των ξύλων.
  • Καταγράφηκαν οι ρωγμές και τα σχισίματα του ξύλινου υποστηρίγματος.
  • Καταγράφηκε το μέγεθος της φθοράς του ξύλου από ξυλοφάγα έντομα.
  • Αποτυπώθηκε ο βαθμός εξάπλωσης της σκουριάς των καρφιών η άλλων μεταλλικών στοιχείων.
  • Διαπιστώθηκε εάν φθορές του ξύλου, όπως ρωγμές, ρωγματώσεις της προετοιμασίας κ.α. οφείλονται στην ύπαρξη ρόζων ή καρφιών.
  • Καταγράφηκαν οι χαράξεις του υποστηρίγματος που έγιναν για την καλύτερη πρόσφυση της προετοιμασίας σε αυτό.
  • Εντοπίστηκε η ύπαρξη υφασμάτινου υποστρώματος, ο τρόπος εφαρμογής, η έκταση και η κατάσταση διατήρησής του.
  • Διαπιστώθηκε η ύπαρξη υφασμάτινου υποστρώματος σε δεύτερη χρήση.
  • Διαπιστώθηκε η ύπαρξη χάρτινου ή περγαμηνού υποστρώματος σε δεύτερη χρήση.
  • Καταγράφηκε η κατάσταση διατήρησης της προετοιμασίας.
  • Διαπιστώθηκε η ύπαρξη προπαρασκευαστικού σχεδίου και καταγράφηκαν οι σχεδιαστικές χαράξεις.
  • Αποτυπώθηκε λεπτομερώς η κατάσταση διατήρησης της προετοιμασίας σε εικόνες που είχαν φύλλο αργύρου (αρκετά παχύ), το οποίο αφαιρέθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να αποσπαστεί και τμήμα της προετοιμασίας.
  • Οριοθετήθηκαν οι περιοχές στις οποίες έγινε προθήκη νεότερου υλικού (στοκάρισμα), το οποίο είχε διαφορετικό ποσοστό απορρόφησης από το αυθεντικό.
  • Καταγράφηκαν όλα τα χρωματικά στρώματα καθώς και λεπτομέρειες που αφορούν στην πυκνότητα του χρώματος, στον τρόπο ανάμιξης των χρωστικών, στην πινελιά και στον τρόπο ανάπτυξης της σύνθεσης.
  • Καταγράφηκε το αυθεντικό χρωματικό στρώμα και η κατάσταση διατήρησής του στις περιπτώσεις που αυτό καλύπτονταν από νεότερη ζωγραφική σύνθεση, τοπικές επιζωγραφήσεις ή χρωματικές συμπληρώσεις.

Ακολουθεί ενδεικτικά η παρουσίαση ακτινογραφιών ορισμένων εικόνων, οι οποίες συνοψίζουν τις παραπάνω πληροφορίες.

laz3

Εικόνα 1. Παναγία βρεφοκρατούσα, καταγράφονται: α) οι σήραγγες που έχουν δημιουργήσει τα ξυλοφάγα έντομα καθώς και το μέγεθος της φθοράς που ήταν αδύνατο να αξιολογηθεί με την οπτική παρατήρηση, β) διακρίνονται οι βαθιές χαράξεις που έγιναν στην προετοιμασία προκειμένου να προσχεδιαστεί αναλυτικά η πτυχολογία του ενδύματος του Ιησού σε σχέση με την υπόλοιπη εικόνα όπου το χάραγμα είναι ανεπαίσθητο έως και ανύπαρκτο. Αυτό οφείλεται στη συγκέντρωση μεγαλύτερης ποσότητας χρωματικού μίγματος το οποίο φαίνεται να περιέχει ακτινοαπορροφητικά στοιχεία.

lazidou              lazidoy2

Εικόνα 2. Παναγία Ελεούσα, καταγράφονται: α) τα δύο κομμάτια ξύλου που αποτελούν το υποστήριγμα της εικόνας και τα τρία τρέσα, β) καταγράφεται ο τρόπος ένωσης του περιμετρικού πρόσθετου πλαισίου και των τρέσων που έγινε με καρφιά, γ) οι ανοιχτόχρωμες στο πρόσωπο της Παναγίας που αποδεικνύουν την ύπαρξη ακτινοαπορροφητικού υλικού διαφορετικής σύστασης (προετοιμασίας ή χρωστικής), δ) το βασικό σχέδιο της ζωγραφικής σύνθεσης, ε) περιοχές απωλειών υλικού στρωμάτων προετοιμασίας και ζωγραφικών στρωμάτων και στ) τα προϊόντα διάβρωσης των καρφιών.

lazid0u3

lazidoy4 

Εικόνα 3. Άγιοι Ιωάννης Βλαδίμηρος και Θαλελαίος, καταγράφονται: α) τα νερά του ξύλου που αποδίδεται σε καρυδιά, β) στην κάτω αριστερή γωνία της εικόνας διακρίνονται τα δύο καρφιά που έχουν τοποθετηθεί οριζόντια με φορά κάθετη προς τα νερά του ξύλου, γ)  δυο μεταλλικά ελάσματα που τοποθετήθηκαν στην ίδια περιοχή από την πρόσθια όψη ξύλου πριν την ολοκλήρωση της κατασκευής της εικόνας  με σκοπό την ενίσχυση του σχισμένου ξύλου, δ) τέσερα καρφια που στερεώνουν ένα τρέσο στην επάνω αριστερή γωνία της εικόνας και ε) από τη ζωγραφική σύνθεση αποτυπώνεται το σχέδιο του ενός μόνο αγίου.

laz6

laz7

Εικόνα 4. Άγιοι Σάββας, Ιωάννης Δαμασκηνός και Βαρβάρα, καταγράφονται: α) το ξύλινο υποστήριγμα της εικόνας αποτελείται από δυο τμήματα ξύλου ενωμένα με τρία καρφιά τοποθετημένα με οριζόντια φορά κάθετη προς τα νερά του ξύλου, β) τρία  μεταλλικά ελάσματα παρόμοια με αυτά της

 

laz8

Εικόνα 5. Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος, καταγράφονται: α) ρόζοι του ξύλου, β) δυο μεταλλικά ελάσματα ανάρτησης, γ) δυο τρέσα, δ) περιοχές με συμπλήρωση υλικού, ε) περιοχές με απώλεια υλικού στρωμάτων προετοιμασίας και ζωγραφικής, στ) σχισίματα ξύλου και ζ) το αυτόξυλο πλαίσιο και η υπόσκαφη επιφάνεια του ξύλου. Εικόνα 5α,λεπτομέρεια: διακρίνεται γραπτό κείμενο σε υπόστρωμα το οποίο αποδίδεται σε δεύτερη χρήση. Εικόνα 5β. λεπτομέρεια: διακρίνονται: α) το χάραγμα στο ξύλο, β) το σχέδιο μέρους της ζωγραφικής σύνθεσης και γ) το ανάγλυφο σχέδιο του φωτοστέφανου.

laz9

 

laz10

Εικόνα 6. Αρχάγγελος Μιχαήλ, καταγράφονται: α) τα νερά του ξύλου, β) οι περιοχές απωλειών υλικού στρωμάτων προετοιμασίας και ζωγραφικής, γ) ίχνη από το εργαλείο με το οποίο λαξεύτηκε η πίσω όψη του ξύλινου φορέα. Εικόνα 6α, λεπτομέρεια ακτινογραφίας με ψηφιακή επεξεργασία. Διακρίνεται το λάξευμα του ξύλου.

laz11

laz12

Εικόνα 7. Παναγία η Πάντων Χαρά, καταγράφονται: α) το καρφωτό πλαίσιο της εικόνας και τα καρφιά, β) σχισίματα του ξύλου, γ) δύο τρέσα τα καρφιά που τα στερεώνουν στο ξύλο και ο γάντζος ανάρτησης, δ) το διαφορετικό σχέδιο των πτυχών της αρχικής ζωγραφικής του μαφορίου της Παναγίας το οποίο καλύπτεται κάτω από την πράσινη επιζωγράφηση.

laz13

laz14

Εικόνα 8. Παναγία η των Απελπισμένων Ελπίς με Προφήτες. Λεπτομέρεια. Καταγράφονται: α) οι περιοχές απωλειών στρωμάτων προετοιμασίας και ζωγραφικής και β) η αυθεντική υποκείμενη μορφή του προφήτη η οποία καλύπτεται από νεότερη κακότεχνη επιζωγράφηση.

laz15

laz16

Εικόνα 9. Χριστός ο Φοβερός Κριτής. Καταγράφονται: α) τα δύο τμήματα του ξύλινου υποστρώματος τα οποία στερεώνονται μεταξύ τους με  δύο καρφιά, β) σχισίματα του ξύλου, γ) το σχέδιο της ζωγραφικής σύνθεσης και δ) ένα διακοσμημένο υπόστρωμα που αποδίδεται σε δεύτερη χρήση.  Εικόνα 9α. Λεπτομέρεια ακτινογραφίας, διακρίνονται λεπτομέρειες από το σχέδιο του υποκείμενου υποστρώματος.

Συμπεράσματα                                                                                                    

Τα κύρια συμπεράσματα που μπορούν να αντληθούν από τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στα πιο πάνω έργα είναι ότι οι ακτίνες Χ έχουν τη δυνατότητα να ανιχνεύουν: α) την παρουσία προϊόντων διάβρωσης των καρφιών και άλλων μεταλλικών συνδέσμων, β) περιοχές με στοιχεία που έχουν διαφορετικές πυκνότητες και ατομικά βάρη, γ) το βάθος των φυσικών φθορών, δ) την παρουσία μεγαλύτερης συγκέντρωσης υλικού προετοιμασίας στις γραμμές του εγχάρακτου σχεδίου στην προετοιμασία και ε) την παρουσία μεγαλύτερης συγκέντρωσης υλικού προετοιμασίας στα χαράγματα του ξύλου.

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου Α. και Χρυσουλάκης Γ., 1993, Θετικές Επιστήμες και Έργα Τέχνης, εκδ. Γκόνη, Αθήνα 1993.

Aldrovandi A., Picollo M., (2003), Metodi di documentazione e indagini non invasive sui dipinti, Collana I Tallenti, il prato, editore: la Feltrinelli.

Culin, S. (1898), An Archaeological Application of the Roentgen Rays. Bulletin No. 4, Free Museum of Science and Art, University of Pennsylvania, Philadelphia, p. 183.

Gilardoni, A. (1994), X-rays in Art, Gilardoni SpA, Mandello Lario, Lecco

Lage Μ. et al. (2007), X-ray Investigation of Goya’s Engraving Plates: Identification of conservation state and engraving techniques in Strategies for Saving Our Cultural Heritage, ed. V. Argyropoulos, A. Hein and M. Abdel-Harith, Cairo, p.40-45.

Λαζίδου Δ. και Δροσάκη Δ., Εγχειρίδιο Συντήρησης Εικόνων από το Εθνικό Μουσείο Μεσαιωνικής Τέχνης Κορυτσάς, ΕΚΒΜΜ, ΜΒΠ, Θεσσαλονίκη, 2008.

Lazidou D. et al (2006), Diagnostic research on icons from Albania, στο International Meeting of the Special interest Icons Group, Icons, Approaches to Research, Conservation and Ethical Issues, ICOM, Hellenic National Committee, Benaki  Museum, Athens 3-7 December 2006, Athens 2006, χ.σ.

Lang J. and Middleton A. (2005), Radiography: theory in: Radiography of Cultural Material, Elsevier Butterworth-Heinemann, First published 1997, Second edition 2005. p.5., 12.

Λιτσαρδάκης Γ., (2008), Περίθλαση Ακτίνων Χ, σημειώσεις μαθήματος, ΔΠΜΣ «Προστασία, συντήρηση και αποκατάσταση μνημείων Πολιτισμού, Β΄ κατεύθυνση, ακαδημαϊκού έτους: 2008-2010.

Παπάγγελος Α., Δανιηλία et al., (2004), Εικόνων Κάλλος Αθέατον, Υπουργείο Πολιτισμού, 10η Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων, και Διαγνωστικό Κέντρο Έργων Τέχνης «Ορμύλια», Αθήνα 2004.

Politis, M.E., Politis, P. and Artopourus, J. (1993) The contribution of radiodiagnostic hospital equipment in the conservation of Byzantine icons. ICOM Committee for Conservation, 2, p. 813 –16.

Roentgen, W.C. (1896) On a new kind of rays. Nature, 53, 274–6.

O’Connor, S.A. & Brooks (2007), M.M., X-radiography for Textile Studies and Conservation: Techniques, Applications and Interpretation, Elsevier, p. 50-56.