«Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων», του Καθηγητή Ξενοφώντα Δ. Μουσά

Το βιβλίο αποτελεί έναν βασικό οδηγό, αλλά και την πρώτη ολοκληρωμένη παρουσίαση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, και είναι γραμμένο από έναν από τους επιστήμονες που σήμερα πρωταγωνιστούν στη μελέτη του. Κατά την παρουσίαση οι ομιλητές θα αναφερθούν με τρόπο απλό και κατανοητό στα πολλά και ενδιαφέροντα μυστικά του Μηχανισμού, και κατ΄ επέκταση στα μυστικά της αρχαίας αστρονομίας.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί έναν θαυμάσιο τρόπο μύησης των παιδιών στη Φιλοσοφία, τις Επιστήμες, τα Μαθηματικά, την Αστρονομία και την Τεχνολογία και ως τέτοιος χρησιμοποιείται.

Η έκθεση, η οποία φιλοξενείται στο Ίδρυμα Ευγενίδου, παρουσιάζει τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, που είναι ο αρχαιότερος υπολογιστής και συγχρόνως πολύπλοκο αστρονομικό όργανο, πλανητάριο και πιθανότατα και αστρονομικό ρολόι. Ο Μηχανισμός είναι πολύ πιο προηγμένος από τα αστρονομικά ωρολόγια που εμφανίσθηκαν στη Δυτική Ευρώπη μετά τον 14ο αιώνα. Εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα και επί 13 μήνες βρίσκεται στη θαυμάσια Έκθεση για το Ναυάγιο των Αντικυθήρων μαζί με άλλους θησαυρούς.

O Μηχανισμός των Αντικυθήρων θεωρείται παγκοσμίως ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά αντικείμενα τόσο για την Ελλάδα όσο και την ανθρωπότητα, επειδή αποτελεί ένα πολύ προηγμένο μηχάνημα. Η μελέτη του μας παρέχει αδιάσειστες αποδείξεις ότι οι Έλληνες ανέπτυσσαν υψηλού επιπέδου επιστήμη και τεχνολογία βασισμένη σε γνώσεις των νόμων της φυσικής και σε μαθηματικά, πολύ ανώτερα από ό,τι εκτιμούσε μέχρι τώρα η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα.

Ο Μηχανισμός προσφέρεται σήμερα ως εκπαιδευτικό εργαλείο, έλκει τους νέους στην τεχνολογία, στις επιστήμες, τη φιλοσοφία, την αρχαιολογία, τα μαθηματικά και την αστρονομία. Τον μελετούμε ως εκπαιδευτικό εργαλείο και τον χρησιμοποιούμε σε Σχολεία, Πανεπιστήμια και Εκθέσεις σε όλο τον κόσμο με άριστη προβολή της Ελλάδας και των αποτελεσμάτων μας.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι το μόνο αρχαίο επιστημονικό όργανο που επέζησε της ανακύκλωσης του χαλκού, ο οποίος ήταν πολύτιμος κατά την αρχαιότητα. Κατασκευάσθηκε από Έλληνες επιστήμονες, πιθανότατα μεταξύ 150 και 100 π.Χ.. Οι διαστάσεις του είναι περίπου 32x22x7 εκατοστά. Διατηρήθηκε επί 23 αιώνες και παρόλο που διαβρώθηκε από το θαλασσινό νερό, διασώθηκε καλυμμένος και προστατευμένος με ασβεστολιθικές επιθέσεις, κοράλλια και κοχύλια. Βρέθηκε σε ναυάγιο στα Αντικύθηρα από Συμιακούς δύτες το 1901-2. Το πλοίο ήταν γεμάτο με θησαυρούς που μεταφέρονταν από την Ελλάδα στη Ρώμη.

Περιγραφή του Μηχανισμού

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι το αρχαιότερο πολύπλοκο επιστημονικό όργανο. Σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε με βάση τα μαθηματικά, τους νόμους της φυσικής και μία προηγμένη τεχνολογία. Κατασκευάσθηκε γύρω στο 150-100 π.Χ. Είναι o αρχαιότερος υπολογιστής και το αρχαιότερο Μηχανικό Σύμπαν, πιθανώς ήταν και πλανητάριο ή αστρονομικό ωρολόγιο. Με τις μελέτες μας αποδεικνύουμε ότι βασίζεται στην αντίληψη των Ελλήνων Φιλοσόφων ότι τα φυσικά φαινόμενα περιγράφονται, ερμηνεύονται και προβλέπονται με την αιτιοκρατία, τους νόμους της φυσικής και κατάλληλα μαθηματικά, που επιτρέπουν τη δημιουργία θεωρητικών προτύπων.

Ο Μηχανισμός λειτουργεί με προσεκτικά σχεδιασμένα και κατασκευασμένα γρανάζια. Η κίνηση των γραναζιών κινεί δείκτες. Τα γρανάζια περιστρέφονται έτσι, ώστε να εκτελούνται συγκεκριμένες μαθηματικές πράξεις που περιγράφουν φυσικά φαινόμενα: τις κινήσεις των αστρονομικών αντικειμένων. Ο μηχανισμός προβλέπει τις εκλείψεις Σελήνης και Ηλίου. Προσδιορίζει πότε γίνονται οι Ολυμπιακοί αγώνες και οι άλλοι στεφανίτες αγώνες, δηλαδή τα Ολύμπια, τα Νάα, Ίσθμια, Πύθια, Νέμεα.

Η λειτουργία και χρήση του Μηχανισμού μελετήθηκε με τη βοήθεια τρισδιάστατων τομογραφιών που έχουν ληφθεί με ειδικό μηχάνημα (X-Tek Systems) και που επιτρέπουν να παρατηρούμε καλά τη δομή του. Σε συνδυασμό με κείμενα αρχαίων συγγραφέων όπως και του κειμένου του εγχειριδίου του Μηχανισμού, που είναι γραμμένα στο κρατέρωμα, μπορούμε να εξαγάγουμε συμπεράσματα για τη χρήση, τη λειτουργία, τη χρησιμότητα, την προέλευσή, τους προγόνους και τον κατασκευαστή, κατά πόσο προσδιόριζε τις θέσεις των πλανητών και κυρίως αν έδειχνε συνεχή κίνηση του Ηλίου, δηλαδή αν εν τέλει ίσως αποτελεί το αρχαιότερο αστρονομικό ρολόι.

Α) Στην Α΄ όψη του Μηχανισμού, σε ομόκεντρες κλίμακες με τον ζωδιακό κύκλο και το έτος, δείκτης δίνει τη θέση του Ηλίου (με χρυσούν σφαιρίον, όπως διαβάζουμε στο εγχειρίδιο του Μηχανισμού, που είναι ενσωματωμένο σε μπρούντζινες πλάκες) κατά τη διάρκεια του έτους στον ουρανό.

Άλλος δείκτης δίνει τη θέση της Σελήνης και τη φάση της στη διάρκεια του μήνα, με αργυρούν σφαιρίον (που περιστρέφεται γύρω από δύο άξονες). Πιθανότατα υπήρχαν και δείκτες για τους πλανήτες, που όπως διαβάζουμε σε αρχαία κείμενα, κατέληγαν σε πολύτιμους λίθους. Προσδιόριζε τη θέση των πλανητών με ανισοταχή ρεαλιστική κίνηση. Πιθανότατα ήταν και ωρολόγιο με συνεχή κίνηση.

Β) Στη Β΄ όψη του Μηχανισμού τηρούνται τέσσερα πολυετή ημερολόγια, τα οποία προβλέπουν:

1) τις εκλείψεις

α) οι οποίες προβλέπονται με την περίοδο του Σάρου διάρκειας 223 μηνών σε ελικοειδή κλίμακα και

β) σε συνδυασμό με την ακριβέστερη περίοδο του Εξελιγμού, διάρκειας 54 ετών περίπου, που παρουσιάζεται σε μικρή κυκλική κλίμακα.

2) και επιπλέον σε συνδυασμό με την επανεμφάνιση της Σελήνης με την ίδια φάση, στην ίδια ακριβώς θέση του ουρανού, χρησιμοποιώντας:

α) την περίοδο 19 ετών του Μέτωνος, που φαίνεται σε ελικοειδή κλίμακα.

β) και την ακόμη ακριβέστερη περίοδο του Καλλίππου διάρκειας 76 ετών που φαίνεται σε μικρή κυκλική κλίμακα.

Επισημαίνουμε ότι με την περίοδο του Μέτωνος ορίζεται σήμερα και το Ορθόδοξο Πάσχα.

3) τα έτη των Στεφανιτών Αγώνων σε άλλη μικρή κυκλική κλίμακα: των Ολυμπιακών αγώνων, των Νεμέων, Πυθίων, Ισθμίων Νάων (που ίσως είναι και οι αρχαιότεροι αγώνες).

Ο αρχαίος υπολογιστής έχει και εγχειρίδιο χρήσης. Σε μπρούντζινες πλάκες αναγράφονται οδηγίες χρήσης με τεχνικούς και αστρονομικούς όρους.

Ο μέγας μαθηματικός και μηχανικός Αρχιμήδης και ο σημαντικότατος αστρονόμος Ίππαρχος είναι οι πατέρες του μηχανήματος, που έλκει την καταγωγή από τον Θαλή, τον Αρίσταρχο και άλλους γίγαντες της επιστήμης του αρχαίου κόσμου.

Εκθέσεις για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων και την Ιστορία της Ελληνικής Αστρονομίας:

Έχουν πραγματοποιηθεί πολλές εκθέσεις ανά τον κόσμο. Η παλαιότερη, με τίτλο Θεοί, μύθοι και θνητοί: Ανακαλύψτε την Αρχαία Ελλάδα, στο Παιδικό Μουσείο του Μανχάταν, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ, 2007 έως 2010, είχε 600.000 επισκέπτες.

Ακολούθησαν πολλές στην Ευρώπη: στα Εγκαίνια του Διεθνούς Έτους Αστρονομίας, IAU Symposium 260 και Έκθεση Τέχνης, UNESCO Headquarters, Paris, Γαλλία, 15-23/1/2009, 1.000 επισκέπτες • στο Πλανητάριο Olsztyn του Αστεροσκοπείου Olsztyn όπου παρατηρούσε ο Κοπέρνικος, Πολωνία, 06/5-20/9/2009, 10.000 επισκέπτες • στο 13ο Επιστημονικό Picnic της Πολωνικής Ραδιοφωνίας, και του Κέντρου Διάδοσης Επιστημών Κοπέρνικος, η μεγαλύτερη υπαίθρια εκδήλωση στην Ευρώπη για την προώθηση της επιστήμης, Βαρσοβία, Πολωνία, 30/5/2009 με 4.000 επισκέπτες • στο Αστρονομικό Ινστιτούτο Σλοβακικής Ακαδημίας Επιστημών, Tatranska Lomnica, Σλοβακία 01/10-07/11/2009, • στο 34ο Συνέδριο της Πολωνικής Αστρονομικής Εταιρείας στο Ινστιτούτο Φυσικής του Πανεπιστημίου Jagielonian, Κρακοβία, Πολωνία, 15/9-30/10/2009, με 350 επισκέπτες • στο XXIII International Congress of History of Science and Technology, Technical University, Budapest, Hungary, August 2009, με 2.000 επισκέπτες • στο Μουσείο Gustavianum, Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, Σουηδία, 31/1-26/4/2009 με 10.000 επισκέπτες (έκτοτε διπλασιάσθηκε ο αριθμός επισκεπτών του Μουσείου) • στο Μουσείο Cosmocaija, Βαρκελώνη, Ιαν 2010. 1.000 επισκέπτες • NASA (Kennedy Space Center, Canaveral), πολλές χιλιάδες επισκέπτες, Πορτογαλία (1000 επισκέπτες)

Αρκετές εκθέσεις διοργανώθηκαν και στην Ελλάδα: στο Συνεδριακό και Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Πατρών, 05-08/4/2009, 2.000 επισκέπτες • στο Ιωνικό Κέντρο, Αθήνα, Δεκ 2008-Ιαν 2009, 3.000 επισκέπτες • στο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Ρεθύμνου 27-30/3/2009, 300 επισκέπτες • στο Κρανίδι Αργολίδας από 23/3/2009 με 500 επισκέπτες • στο 3ο Επιστημονικό Συμπόσιο: «Επιστήμη και Τέχνη», Ένωση Ελλήνων Φυσικών και Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 12-15/10/2009 με 2.200 επισκέπτες • στο 7ο Συνέδριο της Βαλκανικής Ένωσης Φυσικής στην Αλεξανδρούπολη, 9-13/9/2009, με 500 επισκέπτες • στο 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο για την Ερασιτεχνική Αστρονομία, Αλεξανδρούπολη, Ελλάδα 25-27/9/2009, με 400 επισκέπτες • στο Συνεδριακό και Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Πατρών, Απρίλιος 2009 • στη Σκιάθο, Κέντρο Δήμου Σκιάθου, Σεπτέμβρης 2009, Σκιάθος, Λύκειο Σκιάθου, Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2010, Σχολή Ελλήνων Παιδεία, Ρόδος, Νοέμβρης 2009 • Σχολείο Χίου, ΕΚΦΕ Χίου, Δεκέμβρης 2009 • Σχολείο Καλλιθέας, Δεκέμβρης 2009, Θέογνις, Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Μεγάρων, Φεβρουάριος 2010 • Μουσείο Επιστημών και Τεχνολογίας Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα, 2010 (μόνιμη έκθεση), στο Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, Δελφοί, 27-31 Ιουλίου 2010, 300 επισκέπτες • στα Κύθηρα, Ιούνιος 2010 (μόνιμη έκθεση) • στη Λέσχη Αρχιπλοιάρχων στον Πειραιά με 150 επισκέπτες • στο θαυμάσιο Ναυτικό Μουσείο Κρήτης στα Χανιά με 1000 επισκέπτες • στο Ηράκλειο (5250 επισκέπτες), στην Ελευσίνα (500 επισκέπτες) • Λευκάδα (950 επισκέπτες).

Στην Αφρική, στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας εγκαινιάσθηκε την 30/11/2008 και εξακολουθεί με περισσότερους από 10.000 επισκέπτες, στο 7éme Salon d’Astronomie στην πόλη της Αλγερίας Κωνσταντίνη, Αλγερία 30/10-1/11/2008, 6.000 επισκέπτες • έκθεση στο CRAAG, Centre de Recherche en Astronomie et Astrophysique, Géophysique, Αστεροσκοπείο Αλγερίου, Αλγερία εγκαίνια 2/11/2008, 50 επισκέπτες, στη φημισμένη Αμπέτειο Ελληνική Σχολή στο Κάιρο, Αίγυπτο, Μόνιμη έκθεση εγκαινιάστηκε στις 29/11/2008, 300 επισκέπτες, στο φημισμένο Αβερώφειο, την Ελληνική Σχολή στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ξενοφών Διονυσίου Μουσάς

Αστρονόμος, Διευθυντής του Εργαστηρίου Αστροφυσικής, Καθηγητής Φυσικής Διαστήματος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Εργάστηκε επί πολλά έτη στο Imperial College (Πανεπιστήμιο Λονδίνου) ως senior visiting research fellow, συμμετέχει σε διαστημικά πειράματα της NASA, μελετά τον αρχαιότερο υπολογιστή, τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, διδάσκει αστρονομία, αστροφυσική και διαστημική στο Πανεπιστήμιο. Επέβλεψε 13 διδακτορικές διατριβές, πολλές διατριβές μεταπτυχιακών και 200 πτυχιακές εργασίες. Έχει δημοσιεύσει δεκάδες επιστημονικά άρθρα σε διεθνή περιοδικά και βιβλίο Διαστημικής (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο), και έχει συντάξει πολλά λήμματα στην Εγκυκλοπαίδεια Εκδοτικής Αθηνών.

Βιβλία: 1) Διαστημική Φυσική, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, 2003, 2) Μηχανισμός Αντικυθήρων, Ένωση Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα, 2011.

Έχει λάβει τιμητική διάκριση από την Αμερικανική Ένωση Γεωφυσικών (2001) και

Βραβείο της NASA (2009) για συμμετοχή στη διαστημική αποστολή «Οδυσσέας».

Εκθέσεις ανά τον Κόσμο: NASA (Kennedy Space Center, Canaveral), Νέα Υόρκη, UNESCO (Παρίσι), Αίγυπτος, Αλγερία, Ιταλία, Πολωνία, Σλοβακία, Πορτογαλία, Σουηδία, Γερμανία και πολλές στην Ελλάδα.

Πηγή: Ένωση Ελλήνων Φυσικών