Η Λογοτεχνία ως Δρώμενο, Συνέντευξη με την Δρ. Νίκη Τσιρώνη

Τριήμερο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα: “Η Λογοτεχνία ως δρώμενο” θα γίνει στην Αίθουσα Λόγου και Τέχνης στη Στοά του Βιβλίου, από τις 5 έως τις 7 Ιουλίου.  Διοργανώνεται από το Κέντρο Ελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου του Harvard και την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. 

Το  Συνέδριο, το οποίο θα διεξαχθεί στην αγγλική γλώσσα, θα μεταδοθεί απευθείας μέσω διαδικτύου στην ιστοσελίδα της Στοάς του Βιβλίου www.stoabibliou.gr, ενώ για το αναλυτικό πρόγραμμα μπορεί κανείς να επισκεφθεί τις ιστοσελίδες του Αρσακείου και του Harvard.

 Στην Πεμπτουσία μίλησε για το συνέδριο, τη σημασία του, καθώς και για την δική της εισήγηση η Δρ. Νίκη Τσιρώνη, Υπεύθυνη Οργάνωσής του, Ερευνήτρια του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Εταίρος των Βυζαντινών Σπουδών στο Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.      

Π.: κ. Τσιρώνη πώς ξεκίνησε η ιδέα για την πραγματοποίηση αυτού του συνεδρίου;

Ν.Τ: Η θεματολογία του έχει να κάνει με τη συνεργασία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ επικεφαλής του οποίου είναι ο Καθηγητής Γκρέγκορι Ναζ, ο οποίος είναι αυτός που έχει ουσιαστικά εξελίξει τη θεωρία της προφορικότητας που διατυπώθηκε στα τέλη του 1930 από τον Αλμπερτ Λοντ και τον Μίλμαρ Πάι.  Να σημειωθεί ότι το αρχείο των Λοντ και Πάι βρίσκεται στο Χάρβαρντ και διαχειριστής του είναι ο Καθηγητής Ναζ.

Η προσπάθεια αυτή έγινε την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα και είχε να κάνει με ερμηνεία των ομηρικών επών και με τη διερεύνηση του τρόπου σύνθεσής τους.  Οι Πάι και Λοντ, λαμπροί επιστήμονες και οι δύο, έκαναν επιτόπια έρευνα στη Γιουγκοσλαβία, όπου κατέγραψαν τη δημοτική ποίηση και ανέλυσαν τον τρόπο με τον οποίο ο κάθε προφορικός ποιητής, κάθε ένας απ’ αυτούς που ερμήνευαν τα ποιήματα της προφορικής παράδοσης, εμπλούτιζε την αφήγηση με το δικό του τρόπο.  Κατέληξαν λοιπόν σε ένα σχήμα που μοιάζει με ομηρικά έπη, αλλά και με τα έπη που συναντάμε στην υπόλοιπη ελληνική γραμματεία.  Είναι φτιαγμένα από δομικές μονάδες.  Δηλαδή, κάποια θέματα που εκφράζονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο και τα οποία κάθε φορά αποδίδονται σε μία παραλλαγή.  Αυτό το μοντέλο αρχικά ονομάστηκε θεωρία της προφορικότητας.  Ο Γκρέγκορι Ναζ, Καθηγητής Κλασσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και Διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του ίδιου Πανεπιστημίου με έδρα την Ουάσιγκτον, το εξέλιξε σε μία θεωρία της “Περφόρμανς”.  Ο τρόπος με τον οποίο μεταφράζουμε το “Περφόρμανς” στη δική μας γλώσσα είναι τέλεση, επιτέλεση, παράσταση ή δρώμενο πιο ελεύθερα.

Το συνέδριο ξεκίνησε λοιπόν από κάποιες συζητήσεις που κάναμε με τον Γκρέγκορι Ναζ…Αποφασίσαμε λοιπόν να δημιουργήσουμε μία θεματική ομπρέλα στη λογοτεχνία ως δρώμενο, να την συνεχίσουμε στα επόμενα χρόνια και σαν ένα πρώτο σημείο έμφασης, επιλέξαμε το θέμα του θρήνου που πραγματικά διατρέχει ολόκληρη την ελληνική γραμματεία από τον Όμηρο μέχρι τη σύγχρονη ελληνική ποίηση.  Ένα δεύτερο θέμα το οποίο αξίζει τον κόπο να σημειώσουμε είναι ότι στις αρχές της φετινής χρονιάς, το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών ξεκίνησε μία συνεργασία με την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία.  Σκοπός αυτής της συνεργασίας είναι το να καταφέρουμε να δούμε σχολικές εφαρμογές βασισμένες σε υψηλού κύρους επιστημονικό έργο.  Η συνεργασία ξεκινάει και αυτό είναι το πρώτο της δημόσιο γεγονός Ελπίζουμε ότι θα βρει συνέχεια όχι μόνο  με την δημοσίευση των πρακτικών, αλλά και με τις σχολικές εφαρμογές με τις οποίες θα μπορέσουμε να δοκιμάσουμε στην πράξη το αμέσως επόμενο διάστημα.   Να σημειώσω εδώ ότι τα Αρσάκεια Τοσίτσια σχολεία θα παρουσιάσουν στο τέλος του συνεδρίου την Παρασκευή το βράδυ, ένα δρώμενο το οποίο αποτελείται από δύο μέρη, ένα θεατρικό κι ένα μουσικό, το μεν θεατρικό διατρέχει την ελληνική παράδοση από τον Όμηρο ως το Καβάφη αναφορικά με τον θρήνο και το μουσικό δρώμενο είναι ένα αφιέρωμα στο Μάνο Χατζηδάκη και ιδιαίτερα σε έργα του που έχουν να κάνουν με το θρήνο, με την απώλεια της μητέρας του που όπως ξέρουμε ενέπνευσε πολλά του έργα κ.λπ.

Να μην ξεχάσουμε εδώ το δρώμενο του Λάμπρου Λιάβα με ηπειρώτικα μοιρολόγια, από τις ανθρώπινες φωνές στα μουσικά όργανα.   Βέβαια ο Λάμπρος Λιάβας συμμετέχει και ως ομιλητής στο συνέδριο.  Τα ηπειρώτικα μοιρολόγια και μάλιστα ο τρόπος με τον οποίο έχουν επιβιώσει ως τις μέρες μας, μας δίνει ένα λαμπρό παράδειγμα διαχρονίας και επιβίωσης του θέματος του θρήνου, έτσι η ομιλία του χρονολογικά κλείνει τον κύκλο του συνεδρίου αλλά λειτουργεί και ως εισαγωγή στο δρώμενο που θα γίνει στις εννέα το βράδυ στο αίθριο της Στοάς του Βιβλίου.

Π.: “Ο θάνατος του Θεού.  Θρήνοι τελετουργικοί και δογματικές αντιλήψεις”, επιγράφεται το θέμα σας.  Θα θέλατε να μας το αναλύσετε

Ν.Τ: Στη συγκεκριμένη ανακοίνωση αυτό που διερευνώ είναι η εξέλιξη του θέματος της Σταύρωσης.  Βλέπουμε ήδη από τις επιστολές του Παύλου το μεγάλο σοκ, την ταραχή που προκάλεσε η Σταύρωση του Θεού.  Ήταν ένα θέμα που για επτά  με οκτώ αιώνες  δεν κατάφερε ποτέ να αναπαρασταθεί στη βυζαντινή τέχνη.  Δηλαδή η Σταύρωση στη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα, εμφανίζεται στην μεταεικονομαχική περίοδο. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες έχουμε ένα πολύ ωραίο ελεφαντοστούν που υπάρχει, ένα πλακίδιο στο Βρετανικό Μουσείο και άλλα παραδείγματα όπως η εικόνα του Σινά από τον όγδοο αιώνα και από από την Σάντα Μαρία Αντίκουα επίσης στο πρώτο ήμισυ του όγδοου αιώνα, που δείχνουν το Χριστό ουσιαστικά ζωντανό πάνω στο Σταυρό σε όρθια στάση με το κεφάλι τεντωμένο.  Βλέπουμε μία άρνηση, δηλαδή μία μεγάλη δυσκολία του κόσμου και των καλλιτεχνών, να μπορέσουν να αναπαραστήσουν το θάνατο του Θεού.  Αυτό που βλέπουμε μελετώντας τις πηγές, είναι ότι ο θρήνος της Παναγίας γίνεται ένα μέσο για να μπορέσει ο κόσμος και η Εκκλησία και ο πιστός, να συμφιλιωθεί με την ιδέα του πραγματικού θανάτου του Θεού, όπως ακριβώς το είπε ο Κύριλλος Αλεξανδρείας, ότι ο Θεός πέθανε πάνω στο Σταυρό βασιζόμενος πάνω στη θέση της αντίδοσης ιδιωμάτων, δηλαδή ότι από τη στιγμή που οι δύο φύσεις βρίσκονται μέσα στο ίδιο σώμα, ενυπάρχουν στο πρόσωπο του Χριστού, η μία ουσιαστικά γεύεται των ιδιωμάτων της άλλης, η θεία φύση τα ιδιώματα της ανθρώπινης και η ανθρώπινη της θείας.  Νομίζω ότι ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός λέει το ίδιο πράγμα, ότι χρειάζεται να έχουμε έναν αληθινό Θεό σαρκωμένο ο οποίος πέθανε, θυσιάστηκε πάνω στο Σταυρό για να μπορέσουμε να δούμε τον άνθρωπο, να δούμε τη δυνατότητα θέωσης του ίδιου του ανθρώπου…

Γνωρίζουμε ότι αυτό που ονομάζεται Μαριολογία, δηλαδή η τιμή προς τη Θεοτόκο ουσιαστικά συνδέεται με τη Χριστολογία, δηλαδή με τις αντιλήψεις διαμόρφωσης του δόγματος για το Χριστό.  Αυτό νομίζω ότι μέχρι στιγμής δεν έχει βρει μία εφαρμογή στη μελέτη της εξέλιξης της Σταύρωσης τόσο στη Λογοτεχνία όσο και στην Τέχνη. Υπάρχουν πολύ ενδιαφέρουσες εξελίξεις στο χώρο αυτό, γιατί η τέχνη της χειρόγραφης παράδοσης  των απόκρυφων ευαγγελίων π.χ, μας δείχνει ακριβώς ότι τη διάδραση, τον τρόπο με τον οποίο μία ιστορία, η ιστορία της Σταύρωσης γυρίζει στη λειτουργική πρακτική της εκκλησίας, καταγράφεται στα απόκρυφα τα οποία στη διάρκεια των αιώνων, μιλώντας για το βυζαντινό ευαγγέλιο του Νικοδήμου, από τον  πέμπτο αιώνα μέχρι τον ένατο ή τον δωδέκατο βλέπουμε να αλλάζει και μάλιστα αλλάζει με έναν πολύ ενδιαφέροντα τρόπο, που μας δείχνει και την εξέλιξη  διαφόρων πολύ βασικών θεμάτων της ορθόδοξης παράδοσης, όπως είναι η Σταύρωση, αλλά και η θέση της Παναγίας.  Το ευαγγέλιο του Νικοδήμου, βλέπουμε πως στις πιο πρόσφατες εκδοχές του, δηλαδή αυτές που χρονολογούνται μετά τον έκτο έβδομο αιώνα, η αφήγηση της Σταύρωσης περιλαμβάνει τρεις φορές μεγαλύτερο χώρο απ’ ότι στην αρχική αφήγηση.  Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον.  Όπως επίσης και το μοιρολόι της Παναγίας το οποίο ξεκινάει τον πέμπτο αιώνα και εξελίσσεται σε αυτό που κάποια στιγμή θα μελετήσει ο Μπουβιέ.  Ως θέμα, το μοιρολόι της Παναγίας παίζει το ρόλο μιας γέφυρας που ουσιαστικά συνδέει την αφήγηση της Σταύρωσης, το μυστήριο της Σταύρωσης το οποίο συγκλονίζει τον κόσμο.
Δηλαδή αν διαβάσουμε τον Παύλο βλέπουμε πόσο συγκλόνισε τον κόσμο, ο θάνατος του Χριστού.  Και το συνδέει όμως με την δική του εμπειρία. Το κάνει οικείο γεγονός.  Ταυτόχρονα ένα οικείο γεγονός με κοσμολογική  σημασία.

Με ρωτήσατε για το θέμα μου.  Ξέρετε, είναι μεγάλη αγωνία να τολμήσεις να μιλήσεις για το θάνατο του Θεού.

Θα ήθελα τέλος να προσθέσω ότι, τιμώμενο πρόσωπο του συνεδρίου είναι η Μάργκαρετ Αλεξίου, η οποία είναι η πρώτη που έγραψε για τον τελετουργικό θρήνο στην ελληνική παράδοση.  Είναι μία γυναίκα το βιβλίο της οποίας, κυκλοφόρησε το 1974 και ήταν το πρώτο μεγάλο έργο  και παράδειγμα διεπιστημονικής και διαχρονικής έρευνας, από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη ελληνική παράδοσης.

Κατερίνα  Χουζούρη