Συντήρηση προσευχηταρίου (α΄μέρος)

Από αρχαιοτάτων χρόνων ο άνθρωπος έχει επίκτητη την ανάγκη να καταγράφει σημαντικά γεγονότα της εποχής που ζει, ιστορικές στιγμές ή ακόμη και τετριμμένα γεγονότα, στιγμές από τη δική του καθημερινή ζωή. Οι γραφές λοιπόν ή τα βιβλία είναι ο θησαυρός της ιστορίας και είναι σιωπηλοί συνοδοί ολόκληρης της ανθρωπότητας. Ένα τόσο σημαντικό κομμάτι όπου μας συνδέει με το παρελθόν μας και μας βοηθάει να κατανοήσουμε την ανθρώπινη φύση, χρήζει προστασίας και συντήρησης για να παραδοθούν στις υπόλοιπες γενιές όλες αυτές οι γνώσεις.

Το χαρτί ωστόσο είναι ένα υλικό το οποίο φθείρεται με ταχύτατους ρυθμούς, ένα μεγάλο μέρος βιβλίων, χειρογράφων, έργων τέχνης σε χαρτί αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο καταστροφής λόγω διαφόρων παραγόντων. Αυτοί όμως που έχουν καθοριστικό ρόλο για τη βιωσιμότητα του χαρτιού είναι οι εγγενείς παράγοντες δηλαδή οι πρώτες ύλες, τα συνδετικά μέσα, η μέθοδος με την οποία κατασκευάστηκε το χαρτί. Σημαντικές παράμετροι είναι οι περιβαλλοντικές συνθήκες, μεταβολές σε σχετική υγρασία και θερμοκρασία, έκθεση σε ακτινοβολία, ατμοσφαιρικοί ρύποι καθώς και φθορές προκαλούμενες από τον άνθρωπο (κακή χρήση, βανδαλισμοί).

Η επιστήμη της συντήρησης συμβάλλει στην προσπάθεια διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, στη διατήρηση ιστορικών εγγράφων και έργων τέχνης. Οι βασικές μέθοδοι που ακολουθούνται για τη συντήρηση χαρτιού είναι: μηχανικός καθαρισμός, χημικός καθαρισμός, υγρός καθαρισμός (πλύσιμο), αποξίνιση και αποκατάσταση φθορών όπως είναι η συμπλήρωση κομματιών χαρτιού εκεί όπου λείπει το πρωτότυπο καθώς και στερέωση και ένωση σχισιμάτων.

Στην εργασία αυτή περιγράφονται οι ενέργειες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν σε ένα προσευχητάριο από τον Αρμενικό Ναό της Ξάνθης.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Το βιβλίο παρουσιάζει μια ανομοιογένεια στις διαστάσεις αφού λόγω της υγρασίας η πινακίδα αλλά και οι σελίδες του βιβλίου έχουν αλλάξει σχήμα. Γι’ αυτό το λόγο μετρήσαμε τη μεγαλύτερη διάσταση αλλά και τη μικρότερη διάσταση που παρουσιάζει το βιβλίο.

1.1 ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ

Η πίσω πινακίδα λείπει, παραμένει μόνο η μπροστινή όπου είναι ξύλινη, επενδυμένη με δέρμα. Το ξύλο έχει κυματώσεις και μια μεγάλη ρωγμή στη μέση, πιθανότατα από την επίδραση της υγρασίας. Επίσης, παρουσιάζεται και απώλεια υλικού σε κάποια σημεία, κυρίως στις γωνίες. Στην πάνω γωνία βλέπουμε μια μικρή τρυπούλα όπου δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί με ασφάλεια τι εξυπηρετούσε. Πιθανότατα το βιβλίο να είχε και κλείστρα, γιατί φαίνονται τα σημάδια που έχουν αφήσει στο ξύλο. Από την εσωτερική πλευρά βλέπουμε το εσώφυλλο που είναι αρκετά φθαρμένο, παρατηρούνται λεκέδες από υγρασία αλλά και χαρακτηριστικές φθορές από την προσβολή εντόμων, τόσο έντονες ώστε από κάτω να αποκαλύπτεται το ξύλο.

 Το δέρμα έχει υποστεί πολλές φθορές, όπως σκισίματα, απώλειες υλικού, αποκολλήσεις από τη ξύλινη πινακίδα, αποχρωματισμό και φουσκώματα. Το σχέδιο πάνω στο δέρμα όπου είχε γίνει με την τεχνική της εμπίεστης διακόσμησης φαίνεται αμυδρά.

1.2 ΓΙΑ ΤΗ ΡΑΧΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Από την πρώτη παρατήρηση που έγινε στο βιβλίο δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη κεφαλαριού. Ξεφυλλίζοντας, όμως, τις σελίδες διαπιστώθηκε ότι υπήρχε κεφαλάρι αλλά καταστράφηκε εντελώς (κλωστές στο εσωτερικό των διφύλλων του βιβλίου αποδεικνύουν την ύπαρξη κεφαλαριού). Η ράχη, με την πάροδο του χρόνου και εξαιτίας της υγρασίας, έχει γίνει έντονα κοίλη. Το δέρμα της ράχης εμφανίζει πολλές φθορές και απώλειες υλικού σε σημείο που να αποκαλύπτονται το ύφασμα της ράχης από κάτω καθώς.

 

1.3 ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΥ

Το βιβλίο έχει αρκετή σκόνη, επικαθίσεις και περιττώματα εντόμων καθώς ήταν φυλαγμένο σε ακατάλληλο περιβάλλον, σε συνθήκες που ευνοούν τη φθορά και την προσβολή από έντομα. Οι αρχικές σελίδες έχουν αρκετές φθορές και απώλειες υλικού πιθανότατα από έντομα καθώς οι απώλειες παρουσιάζονται κατά μήκος του βιβλίου. Οι περισσότερες σελίδες έχουν λεκέδες από υγρασία (κιτρίνισμα-foxing). Εσωτερικά στο βιβλίο υπάρχουν αρκετές χειρόγραφες σημειώσεις καθώς και σχέδια όπως σταυροί (μελάνια και μολύβια). Αυτό που επίσης παρατηρείται είναι αρκετοί λεκέδες από κερί. Το χαρτί είναι χειροποίητο με τα υδατόσημα να φαίνονται σε κάποιες από τις σελίδες του.

 

1.4. ΓΙΑ ΤΗ ΡΑΦΗ

Τα τεύχη που ράβονται στο βιβλίο είναι κυρίως 16σέλιδα (8 φύλλα/ τετράδιο) Υπάρχουν όμως τεύχη όπου δεν είναι 16σέλιδα -είναι λιγότερα- και επιπλέον υπάρχουν και σημεία όπου απουσιάζουν σελίδες από τα τεύχη. Συνολικά καταγράφηκαν 50 τεύχη. Στη ραφή έχουν χρησιμοποιηθεί τρία κορδόνια (εσωτερικοί σταθμοί) και δύο εξωτερικοί σταθμοί και έχουν ραφτεί με τα τεύχη με τη μέθοδο του απλού πισωγυρίσματος. Η ραφή δεν εμφανίζει ιδιαίτερες φθορές, η κλωστή είναι ακόμα αρκετά δυνατή και παρατηρούνται ελάχιστα σημεία που χρήζουν υποστήριξης (βιβλιοδεσία δυτικού τύπου).

1.5 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Το βιβλίο έχει ξακριστεί. Βρέθηκαν σημεία όπου φαίνονται ότι οι σελίδες ήταν αρχικά μεγαλύτερων διαστάσεων. Κάποιες γωνίες φύλλων ήταν διπλωμένες κατά το ξάκρισμα και για το λόγο αυτό δεν κόπηκαν. Επίσης κάποια σημεία που είχαν σχέδια είτε έφταναν μέχρι το τέλος της σελίδας είτε έλειπε ένα μέρος τους.

Ο τίτλος του βιβλίου είναι γραμμένος στο άνω ξάκρισμα γιατί τα βιβλία τοποθετούνταν παλαιότερα οριζόντια στις βιβλιοθήκες και όχι κάθετα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα όλες οι σελίδες στο πάνω μέρος να έχουν ίχνη από κόκκινο και μαύρο μελάνι.

 

2. ΣΤΑΔΙΑ ΠΡΙΝ ΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ

• Το πρώτο βήμα στη συντήρηση είναι η τεκμηρίωση και αποτύπωση του αντικείμενου όπως βρέθηκε στα χέρια μας. Η  φωτογράφιση έγινε με ψηφιακή φωτογραφική Olympus lens και είχε την ακόλουθη σειρά:Αριστερή πινακίδα εσωτερικά και εξωτερικά (left board –exterior – interior)
• Δεξιά πινακίδα εσωτερικά και εξωτερικά (right board –exterior – interior). Επειδή η πινακίδα έχει εκπέσει, φωτογραφήθηκε η τελευταία σελίδα του βιβλίου
• Ράχη (spine)
• Άνω ξάκρισμα (head)
• Κάτω ξάκρισμα (tail)
• Μπροστινό ξάκρισμα (for edge)
• Στη συνέχεια ακολούθησε η φωτογράφιση όλου του βιβλίου σελίδα προς σελίδα
• Φωτογράφιση λεπτομερειών, διακοσμητικά, ραφή, φθορές κ.τ.λ.
• Κατόπιν ακολούθησε η καταγραφή της ραφής που βοηθάει στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ράφτηκαν τα τεύχη μεταξύ τους. Για τη ραφή χρησιμοποιήθηκαν τρία κορδόνια στη ράχη με την μέθοδο του πισωγυρίσματος.
• Πραγματοποιήθηκαν τεστ διαλυτότητας(spot test ) όλων των μελανιών που υπάρχουν στο βιβλίο, τυπογραφικών και χειροποίητών, αρχικά με μπατονέτα και νερό, έπειτα με υγρό στυπόχαρτο και πίεση και τέλος με υγρό στυπόχαρτο πίεση και τριβή. Τα τρία παραπάνω βήματα εφαρμόστηκαν και με αιθανόλη. Συμπερασματικά, το τυπογραφικό μελάνι δεν αφαιρείται με καμία μέθοδο. Το μωβ χρώματος μελάνι που βρίσκεται σε αρκετές σελίδες σαν λεκές αφαιρείται και με νερό και με αιθανόλη. Το μελάνι μαύρου χρώματος σε χειρόγραφες σημειώσεις που παρατηρείται σε λιγοστά σημεία, αφαιρείται με νερό αλλά όχι με αιθανόλη. Τέλος, το μολύβι σε χειρόγραφες σημειώσεις δεν αφαιρείται.

3. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ  ΒΙΒΛΙΟΥ

3.1. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΥΧΩΝ

Αφού τελείωσε η φωτογράφιση του αντικειμένου, η καταγραφή της ραφής και τα τεστ διαλυτότητας ακολούθησε ο επιφανειακός καθαρισμός του βιβλίου από τη σκόνη, τις επικαθίσεις, τα κεριά καθώς και τα περιττώματα ζώων. Η συντήρηση και προφύλαξη των αντικειμένων κατά ένα μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τον τρόπο αντιμετώπισης των παραπάνω παραγόντων διάβρωσης που αναφέραμε.^[1] Στον καθαρισμό χρησιμοποιούνται πινέλο, διάφορες γόμες ,ηλεκτρική σκούπα κ.ά.^[2]

Ο επιφανειακός καθαρισμός είναι γνωστός ως στεγνός ή μηχανικός καθαρισμός και είναι τεχνική που χρησιμοποιείται για να αφαιρέσει ή να περιορίσει τις επιφανειακές βρωμιές, τη σκόνη, τις επικαθίσεις εντόμων και οποιανδήποτε άλλη επιφανειακή επικάθιση. Ο στεγνός καθαρισμός, όπως αναφέρει και ο ορισμός του, χρησιμοποιείται στη συντήρηση χαρτιού χωρίς να περιλαμβάνει οργανικούς διαλύτες.^[3] Αρχικά  το βιβλίο καθαρίστηκε με την  ηλεκτρική σκούπα Museum Vac στα διπλώματα των φύλλων διότι εκεί μαζεύεται η πιο πολλή σκόνη. Στη συνέχεια καθαρίστηκε κάθε σελίδα ξεχωριστά με χημικό σπόγγο και μαλακή γόμα της pilot foam eraser. Έγιναν δοκιμές και με το μαξιλαράκι καθαρισμού (PEL paper cleaning pad) αλλά τα αποτελέσματα δεν ήταν τα επιθυμητά διότι αφήνει πολλά υπολείμματα γόμας και γι΄ αυτό απορρίφθηκε η χρήση του.

Μαζί με το μηχανικό καθαρισμό πραγματοποιήθηκε και η αφαίρεση των κεριών οπου υπήρχαν. Η αφαίρεση έγινε μηχανικά με την βοήθεια ενός λεπτού νυστεριού και με ιδιαίτερη προσοχή ώστε να μην προκληθεί φθορά στο χαρτί.

Οι προσθήκες χαρτιού εκτελούνται κατά βάση με ιαπωνικό χαρτί και κόλλα. Τα ιαπωνικά χαρτιά διαχειρίζονται εύκολα, έχουν υψηλές αντοχές, χαρίζουν στο συντηρητή ευελιξία ως προς την επιλογή του καταλληλότερου και διαθέτουν κατά κανόνα μακριές ίνες. Η εκτίμηση της επιλογής γίνεται ανάλογα με το βάρος, τη δύναμη, το πλάτος και το πόσο ενίσχυση χρειάζεται το κάθε χαρτί. Υπάρχουν αρκετές κατηγορίες ιαπωνικών χαρτιών τόσο ως προς το πάχος και το βάρος όσο και προς το χρώμα και την υφή^[1].

Ακολούθησε η στερέωση κάθε φθαρμένης από τη χρήση σελίδας είτε με κόλλα- μεθυλοκυτταρίνης σε αναλογία 10% είτε με ιαπωνικό χαρτί Tengujo Kashmir cream 9gsm στα σημεία όπου το χαρτί χρειαζόταν περισσότερη υποστήριξη. Οι συμπληρώσεις χαρτιού έγιναν με ιαπωνικό χαρτί Goushoupi 26gsm, διπλό, για λόγους μεγαλύτερης αντοχής αλλά και αισθητικούς. Το ιαπωνικό χαρτί βάφτηκε με όμπρα ωμή διαλυμένη σε νερό για λόγους χρωματικής ομοιογένειας. Όλες οι επεμβάσεις έγιναν σε κλειστό βιβλίο, δηλαδή χωρίς να αφαιρέσουμε τη ράχη του με εξαίρεση κάποια φύλλα που είχαν κοπεί.

Ιδιαίτερη προσοχή έχρηζε η τελευταία σελίδα του βιβλίου, καθώς η δεξιά πινακίδα είχε εκπέσει, η τελευταία σελίδα είχε υποστεί έντονες απώλειες υλικού, σχισίματα και είχε κοπεί εντελώς από το τεύχος που ανήκε. Αφού πραγματοποιήθηκαν οι απαραίτητες στερεώσεις με ιαπωνικό χαρτί Tengujo Kashmir cream 9gsm στα σχισίματα, ακολούθησαν οι συμπληρώσεις με διπλό χρωματισμένο ιαπωνικό χαρτί Goushoupi 26gsm.

Μετά τις στερεώσεις και τις συμπληρώσεις, το επόμενο βήμα ήταν η αφαίρεση της ράχης για να μη καταστραφεί το δέρμα, η ράχη των τευχών και οι κλωστές ραφής. Με τη βοήθεια μιας λεπτής σπάτουλας διαχωρίστηκαν το δέρμα και το ύφασμα της ράχης από το υπόλοιπο βιβλίο. Κατά την αφαίρεση της ράχης αποκαλύφθηκαν οι 2 εξωτερικοί σταθμοί και οι 3 εσωτερικοί που είναι με νεύρα από σπάγκο. Μετά τη ράχη αφαιρέθηκε και η μπροστινή πινακίδα καθώς δεν την κρατούσε τίποτα παρά μόνο τα νεύρα που είχαν φθαρεί έντονα σε εκείνο το σημείο και δεν διέθεταν πλέον καμία μηχανική αντοχή.

Για να αφαιρεθούν τα υπολείμματα κόλλας και δέρματος από τη ράχη εφαρμόστηκε αρχικά απιονισμένο νερό με λεπτό πινέλο και έπειτα τοποθετήθηκε πάστα μεθυλοκυτταρίνης για 5-10 λεπτά, ώστε να μαλακώσουν τα υπολείμματα της παλαιάς κόλλας και να γίνει πιο εύκολη και ανώδυνη η αφαίρεσή τους με το νυστέρι. Η κόλλα εικάζεται πως ήταν ζωικής προελεύσεως λόγω της αντοχής, του χρώματος αλλά και της ευρείας χρήσης της εκείνη την εποχή.

Μετά τον καθαρισμό της ράχης έπρεπε να γίνει επέκταση των κορδονιών καθώς τα τρία κορδόνια είχαν κοπεί και στις δύο πλευρές του βιβλίου. Κατά μήκος του εναπομείναντος κορδονιού τοποθετήθηκαν κλωστές που πλέχτηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να αγκαλιάσουν καλά και δυνατά το κάθε κορδόνι. Χωρίστηκαν ισάριθμα ώστε οι μισές να πάνε από την μία πλευρά του βιβλίου και οι υπόλοιπες από την άλλη. Παράλληλα με την επέκταση των κορδονιών έγιναν και στερεώσεις της παλιάς ραφής στα σημεία που έχρηζαν προσοχής.

---