Ακολουθεί το δεύτερο μέρος της συνέντευξης με τον Πρωτοψάλτη της Ι.Μ. Μόρφου Μάριο Αντωνίου, έγκριτο μουσικολόγο και σύγχρονο μελοποιό, πάνω σε θέματα που αφορούν την παράδοση της ψαλτικής τέχνης.
Πεμπτουσία: Μπορείτε να μας κάνετε ανάλυση της ιστορίας της μελοποιίας; Τι εννοούμε κλασικὸ μάθημα, η μεταβυζαντινό, ή «κατὰ το ύφος των νεοτέρων»; Ποιὸ είναι το κοινὸ καο ποιὸ το καινούργιο σε κάθε εποχή;
Μάριος Αντωνίου: Η ιστορία της μελοποιίας είναι μια δύσκολη υπόθεση, που καθορίζεται και στοιχειοθετείται από την γραπτή παράδοση σχεδὸν δέκα αιώνων. Είναι πολὺ λογικὸ να υπάρχει εξέλιξη στον τομέα αυτό. Αλλάζουν οι εποχές, οι ανάγκες του ανθρώπου διαφοροποιούνται, η τεχνολογία αναπτύσσεται, οι ακολουθίες τείνουν επὶ το συντομώτερον καο οι τυπικὲς διατάξεις αναπροσαρμόζονται αναλόγως.
Οι βασικοὶ σταθμοὶ στην ιστορία της ψαλτικης ειναι λίγο – πολὺ γνωστοί. Αυτὸ που θα ήθελα να αναδείξω είναι ότι, απ᾿ όσο έχω μελετήσει και παρατηρήσει, φαίνεται πως απὸ τα τέλη του 17ου αιώνα και εξής, κάτι αλλάζει στην μελοποιία. Ο αιώνας αυτὸς τελειώνει με τους Χρυσάφη τον νέο, Γερμανὸ Νέων Πατρών, Βαλάσιο ιερέα και Πέτρο Μπερεκέτη. Έπεται μια καινούργια περίοδος, με τους Παναγιώτη Χαλάτζογλου, Ιωάννη Τραπεζούντιο, Δανιὴλ Πρωτοψάλτη, Πέτρο Λαμπαδάριο, Ιάκωβο Πρωτοψάλτη και τους διαδόχους αυτών. Από τα μελοποιήματα των τελευταίων, φαίνεται να δημιουργείται μια νέα παράδοση στην μελοποιία, σχεδὸν σε όλα τα είδη της, και αυτὸ δεν έχει να κάνει μόνο με την εξηγηματικότερη γραφή της εποχής.
Εκείνη την περίοδο επισυμβαίνει κάτι ριζοσπαστικὸ στην Εκκλησία, με αλλαγὲς και μεταρρυθμίσεις στις τυπικὲς διατάξεις, συντόμευση των ακολουθιών, ίσως και άλλων τινών, που δεν μπορούμε να γνωρίζουμε. Αυτὸ είχε άμεση επίδραση στην ψαλτικὴ και την μελοποιία. Καταγράφονται σε παρασημαντικὴ τα σύντομα ειρμολογικὰ και στιχηραρικὰ μέλη∙ τα δε αργὰ αυτών συντέμνονται η καλλωπίζονται∙ τα δε παπαδικά αλλάζουν μορφολογία, δομή και γίνονται πιο έντεχνα, τα οποία ψάλλονται μάλλον από ένα ψάλτη, παρά «απὸ χορού». Αυτὸ ήταν όντως μια ανανέωση. Η επιστημονικὴ έρευνα δεν έχει ακόμα ξεκαθαρίσει τους λόγους που έγιναν αυτὲς οι μεταρρυθμίσεις. Πάντως, η παράδοση αυτή βρίσκεται εν πολλοίς σε πράξη μέχρι σήμερα. Σ᾿ αυτὴν αναφερόμαστε όταν μιλάμε για «κλασικὰ» μαθήματα και μέλη.
Ωστόσο, οι σύγχρονοι μελοποιοὶ δίνουν μια νέα αισθητικὴ στις συνθέσεις των και κυρίως στα «κλασικὰ» μέλη που τους παραδόθηκαν. Με την «διασκευὴ» η «καλλωπισμὸ» των «κλασικών» συνθέσεων, που προκύπτει από την «ανάλυση» των «κλασικών» θέσεων, δημιουργήθηκε αυτό που ονομάζουμε «ύφος των νεοτέρων». Ενίοτε όμως το υπερβολικὸ φόρτωμα με υποκειμενικού χαρακτήρα αναλύσεις, έχει ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση από το πλαίσιο της παραδοσιακης μελοποιίας. Από την άλλη το μέλος γίνεται άκρως έντεχνο, κάτι το οποίο δεν προωθεί την χορῳδιακή του απόδοση. Ο ψάλτης γίνεται τότε εκτελεστής και όχι ερμηνευτής, αλλὰ δέσμιος του κειμένου.
Η παρασημαντικὴ μας παραδόθηκε σαν οδηγός. Ακόμα και αυτὴ της νέας μεθόδου είναι μια περιγραφική σημειογραφία. Δεν είναι τόσο προσδιοριστικὴ όσο νομίζουμε. Ας μη έχουμε την ψευδαίσθηση ότι με τα πολλά δίγοργα και τρίγοργα κάνουμε καλύτερη μουσική. Ο μέγας συνθέτης της κλασικής Εὐρωπαϊκής μουσικής Τζιόζεφ Χάυδν έλεγε, όταν είχε φθάσει σε βαθιὰ γεράματα, ότι «όταν ήμουν νεαρός, νόμιζα πώς για να είναι καλὸ ένα κομμάτι, πρέπει το χαρτι να είναι μουντζουρωμένο»!
Π.: Σχέση σύνθεσης και ερμηνείας. Πόσο εύκολο είναι να συνθέσετε για συγκεκριμένους εκτελεστὲς – ψάλτες;
Μ.Α.: Οπωσδήποτε σε ορισμένες «εξεζητημένες» και έντεχνες θέσεις κάποιων μαθημάτων, όπως π.χ. στους καλοφωνικοὺς ειρμούς, στα χερουβικά, στα κοινωνικὰ κ.ἄ., θα πρέπει (λογικὰ και εκ παραδόσεως), να ισχύει η έννοια του μονοφωνάρη – σολίστα. Έχω την άποψη ότι εαν μια θέση είναι «εξεζητημένη» η έντεχνη, οπότε και προφανώς θα εκτελεστεί από έναν και όχι «απὸ χορού», θα το αποφασίσει ο διευθυντής του χορού και όχι ο συνθέτης. Προσωπικά, όταν μελοποιώ, λαμβάνω υπ᾿ όψιν τις παραμέτρους που αναφέραμε πιο πριν. Σε κάθε περίπτωση, το αισθητήριο του κάθε ψάλτη – εκτελεστὴ μόνο υποκειμενικὸ μπορεί να είναι.
Π.: Ψάλλετε στην Ι. Μ. Μόρφου. Μπορείτε να μας πείτε για τα ψαλτικὰ πράγματα της επαρχίας και την κατάσταση σήμερα; Φημίζεται για κάποιο ιδιαίτερο ύφος, ή κάποιο πρόσωπο που σημάδεψε την παράδοση της επαρχίας αυτής;
Μ.Α.: Η Μητρόπολη Μόρφου είναι σχετικὰ μια νεοσύστατη μητρόπολη, που δημιουργήθηκε το 1973, αποφάσει της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Κύπρου, εις διαδοχὴν της παλαιφάτου Επισκοπής των Σόλων. Προ του 1973, και λόγῳ των ιστορικών περιπετειών της Κύπρου, η Επισκοπὴ των Σόλων ποιμαινόταν από το 1660 από την Μητρόπολη Κυρηνείας. Μετά την εισβολὴ των Τούρκων στην Κύπρο το 1974, η Μητρόπολη Μόρφου είναι ημικατεχόμενη, στερούμενη την φυσική της έδρα, την πόλη της Μόρφου, και μεγάλο μέρος του ποιμνίου της. Η ελεύθερη επαρχία της μητρόπολης αποτελείται από χωριά, τα οποία μαστίζει η αστυφιλία. Επομένως, οποιαδήποτε πρόνοια απὸ την τοπικὴ Εκκλησία για ίδρυση σχολής ψαλτικής μετά την εισβολὴ των Τούρκων, ήταν μια δύσκολη υπόθεση.
Π.: Σας ευχαριστούμε για την τόσο ενδιαφέρουσα συνέντευξη
Μ.Α.: Ευχαριστώ και εγώ για την ευκαιρία αυτή
