«Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» – Ιστορικές αναφορές

22 Οκτωβρίου 2020

Στο ιστορικό έργο Flores Historiarum (Άνθη Ιστορίας) του 13ου αιώνα (του οποίου τα κείμενα μπορεί να είναι και προγενέστερα) περιγράφεται ο πόλεμος του βασιλιά και μετέπειτα Μάρτυρα Εδμόνδου (Edmund) ο οποίος τo 869 ή 870 αντιμετώπισε στην Ανατολική Αγγλία την εισβολή Δανών (Βίκιγκς).

Πριν από τη μάχη καλεί τους στρατιώτες του να αγωνιστούν «και για την πίστη και για την πατρίδα» (pro fide pariter pugnare et patria). Ο στρατός του ηττήθηκε και πολλοί σκοτώθηκαν κατακτώντας την κορώνα του μαρτυρίου (martyrio coronatos) αφού πολέμησαν «για την πατρίδα, το γένος και την πίστη του Ιησού Χριστού» (pro patria, gente et fide Jesu Christi)[27].

Εκτός από τις ιδιαίτερες πατρίδες, ως patria νοούνταν στη μεσαιωνική Δύση και μεγάλες επικράτειες, όπως ολόκληρη η Ιταλία στην εποχή του Δάντη και του Πετράρχη (13ος – 14ος αι.), αλλά και η Εκκλησία ως παγκόσμια πατρίδα[28].

Πηγή: www.asceticexperience.com

Δεν χρειάζεται να επεκταθώ σε περισσότερα παραδείγματα πολεμικής επίκλησης της πίστης και της πατρίδας στη Δυτική Ευρώπη μετά τον ύστερο Μεσαίωνα, καθώς οι αναφορές πληθαίνουν και είναι σαφές ότι υπάρχει μια συνέχεια μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Από τη Δυτική (ή Κεντρο-ευρωπαϊκή) ιστορία θα προσθέσω μόνο λίγες περιπτώσεις από την Ουγγαρία του ύστερου Μεσαίωνα, οι οποίες γεωγραφικά και πολιτισμικά μας φέρνουν στα Βαλκάνια και στα όρια του ορθόδοξου κόσμου, και χρονικά στην εποχή όπου το σύνθημα αρχίζει να εμφανίζεται στις ρωσικές πηγές. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι το σύνθημα έφτασε στην Ανατολική Ευρώπη μέσω των Ούγγρων (μόνο), αλλά ότι υπήρχαν οι συνθήκες ώστε αυτό να είναι αποδεκτό από όλα τα χριστιανικά δόγματα και εθνότητες της περιοχής.

Το Ουγγρικό βασίλειο μετά τις αρχές του 16ου αιώνα, αν και ουσιαστικά διαιρεμένο και πολιτικά ασταθές, περιλάμβανε και τη σημερινή Ρουμανία πριν αυτή περάσει στον έλεγχο των Οθωμανών. Το 1514 συνέβη η εξέγερση του György Dózsa στο χώρο της σημερινής Ουγγαρίας. Αυτός ήταν Ούγγρος ευγενής από την Τρανσυλβανία, όπως και πολλοί από τους χαϊντούκους του (οι «Κλέφτες» των Βορείων Βαλκανίων), οι οποίοι ήταν κυρίως γεωργοί και μοναχοί ή ιερωμένοι. Ο σκοπός τους αρχικά ήταν η άμυνα κατά των Τούρκων, αλλά μετά στράφηκαν κατά των καταχρήσεων των ευγενών και γαιοκτημόνων του βασιλείου της Ουγγαρίας, με τους οποίους είχαν και εθνικο-θρησκευτικές διαφορές. Οι Φραγκισκανοί ιερωμένοι, κηρύσσοντας ότι οι μόνοι σωστοί Χριστιανοί ήταν οι ενάρετοι αγρότες, καλούσαν τους αγρότες-χαϊντούκους να πολεμήσουν για την χριστιανική πίστη και για τη χώρα τους (pro religionis Christiane et presertim huius regni defensione) εναντίον των ευγενών[29].

Το 1552, κατά την κατάληψη της Τιμισοάρα της Ρουμανίας από τους Τούρκους, ο ηγέτης ενός σώματος Ούγγρων πριν από μια ύστατη μάχη χωρίς ελπίδα, ενθαρρύνει τους πολεμιστές του λέγοντας ότι θα αγωνιστούν για έναν ένδοξο θάνατο υπέρ πίστεως και πατρίδος (pro fide, pro patria). To ιστορικό αυτού του πολέμου γράφηκε από τον σύγχρονο των γεγονότων Ούγγρο Franz von Forgách-Ghymes (1530 -1577)[30].

Το 1605 συνέβη η εξέγερση των Ούγγρων Καλβινιστών χαϊντούκων της Τρανσυλαβανίας υπό τον Ούγγρο Προτεστάντη πρίγκηπα Istvan Bocksai κατά του Καθολικού αυτοκράτορα της Ουγγαρίας και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Ροδόλφου Β’ (Rudolf II). Σε επιστολή του ο Bocskai εξηγεί ότι η ανταρσία έγινε για την υπεράσπιση της «αρχαίας ελευθερίας του έθνους και της πίστης» και ότι επιθυμούν την πρόοδο της πατρίδας τους (patria) Τρανσυλβανίας την οποία θεωρούν «το φώς του έθνους». Το ίδιο εξηγούν και δύο άλλοι οπλαρχηγοί των χαϊντούκων σε δική τους επιστολή:

«Εξεγερθήκαμε λοιπόν και πήραμε τα όπλα για τη Χριστιανική θρησκεία, και για το όνομα του Ιησού Χριστού, του Σωτήρα μας και για τη γλυκυτάτη μας πατρίδα»[31]. (Insureximus igitur, et pro fide christiana, et pro nominae Iesu Christi Saluatoris nostri, proque dulcissima patria nostra, arma sumsimus)[32].

Ερχόμενοι στις γραπτές ελληνικές πηγές, δεν είναι εύκολο να βρεθεί το νήμα της συνέχειας του συνθήματος από την Άλωση μέχρι την Ελληνική Επανάσταση. Ο τουρκοκρατούμενος ελληνισμός δεν είχε την ελευθερία ούτε τα μέσα της γραπτής αναπαραγωγής και κυκλοφορίας τέτοιων ιδεών. Όμως η συνέχεια τηρήθηκε μέσω δύο άλλων διαδρομών: Η μία προφορική και συγκαλυμμένη στον τουρκοκρατούμενο χώρο, και η άλλη γραπτή, επίσημη και πανηγυρική μέσω Ρωσίας.

Από τις γραπτές πηγές της Επανάστασης φαίνεται ότι το σύνθημα και η έννοια του μάχεσθαι υπέρ πίστεως και πατρίδος ήταν ήδη εμπεδωμένα και διαδεδομένα , κάτι που δεν μπορεί να οφείλεται μόνο στις κατηχήσεις της Φιλικής Εταιρείας και στις προκηρύξεις του Υψηλάντη, οι οποίες δεν είχαν ιστορικό βάθος[33]. Υπάρχει ένα παράλληλο φαινόμενο που μας δείχνει ότι ορισμένες επαναστατικές πρακτικές διαδίδονταν κρυφά και προφορικά συνεχώς από το ύστερο Βυζάντιο μέχρι την Επανάσταση χωρίς να καταγράφονται σε κείμενα: Είναι το έθιμο της ευλογίας των σημαιών (βάνδων) και των πολεμιστών πριν από τη μάχη. Αυτό δεν αναφέρεται σε γραπτές πηγές της τουρκοκρατίας για προφανείς λόγους, ωστόσο ήταν κάτι αυτονόητο κατά την Επανάσταση, όπου οι αγωνιστές εφαρμόζουν ακριβώς τις διατάξεις του Λέοντος ΙΣΤ΄ και τις ακόμα παλαιότερες του Μαυρικίου (6ος αι.):

Στρατηγικόν Μαυρικίου, B1: «Χρη παρασκευάζειν του μεράρχας τα βάνδα αδνουμιάζειν προ μιας ή δευτέρας ημέρας του πολέμου και ούτως επιδιδόναι τοις βανδοφόροις των ταγμάτων»[34].

Τακτικά Λέοντος: «Διάταξις ΙΓ’.α’. Περί της προ πολέμου ημέρας. Ώστε παρασκευάζειν τους τουρμάρχας προ μιας ή δευτέρας ημέρας του πολέμου τα βάνδα, αγιάζειν δια των ιερέων και ούτως επιδιδόναι τοις βανδοφόροις των ταγμάτων».

Κ’.172: «Ηνίκα δε τας δυνάμεις εξάγειν μέλλεις προς πόλεμον, δει μεν καθαράς αυτάς εξαμαρτημάτων είναι, φροντίσεις δε δια ιερέων καθαγνίσαι αυτάς δι’ ευλογίας, και ούτως μετά θάρσους επί της μάχης αποκινήσαι»[35].

Οπλαρχηγός Αναγνώστης Γιαννόπουλος, Μάρτιος 1821: «…εκάστου χωρίου ο καπετάνιος έκαμε την σημαίαν του. Την επιούσαν άπαντες οι κάτοικοι των ανωτέρω χωρίων [Κλουκίνες Καλαβρύτων] μικροί τε και μεγάλοι συνήλθον εις την εκκλησίαν και εγένετο λειτουργία. Μετά το τέλος της λειτουργίας έκαμαν παράκλησιν εις τον Ύψιστον, και μετά το τέλος αυτής έλαβον οι ιερείς εν τω χωρίω Περιστέρα, ο μεν Οικονόμος το ευαγγέλιον εις τας χείρας του, άλλος δε τον σταυρόν και ο τρίτος, ήτοι ο Σπυρίδων ιερεύς, ο και Προεστόπουλος καλούμενος, εβάστα την σημαίαν εις την δεξιάν χείρα του, και ιστάμενοι κατά σειράν έψαλλον ενδεδυμένοι τας ιερατικάς των στολάς […] ο Σπυρίδων ιερεύς Προεστόπουλος, συνάμα με τον ασπασμόν ενεχείρισε στον Πάτζο και την σημαίαν ….»[36].

[27] Aποδίδεται στα σύγχρονα αγγλικά ως “for their country and race, and for the faith of Jesus Christ”. Frantzen Allen J., 2004, σ. 65.
[28] Για την Εκκλησία ως πατρίδα βλ. Russel, 1975,σ. 39. Για περισσότερα παραπέμπει στο Kantorowicz Ε., The King’s Two Bodies, 1985, σ. 232-49.
[29] Varga Β., 2010, σ. 302.
[30] Forgath F., Rerum Hungaricum …, 1788, σ. 49 ● Varga B., 2010, σ. 303.
[31] Varga Β., 2010, σ. 304-306. Ως έθνος αποδίδω το “nation” του αγγλικού κειμένου.
[32] Ribini Joannes, Memorabilia …, 1787, σ. 330.
[33] Οι προκηρύξεις υπάρχουν στο Φωτεινός Ηλίας, Οι άθλοι της εν Βλαχία ελληνικής επαναστάσεως, 1846. Προκηρύξεις προς Δάκες κτλ, σ. 33 κ.ε. Στις προκηρύξεις είναι διακριτές οι πατρίδες των Ελλήνων, των Δακών (Ρουμάνων) και των Μολδαβών.
[34] Arriani Tactica & Mauricii Artis militaris libri dvodecim, έκδοση σχολιασμένη Johannes Schefferus, Ουπσάλα, 1664, Λόγος 7ος, κεφ. Β’, σ. 138. Αδνουμιάζω = αγιάζω.
[35] Migne, 1863, τόμ. 107, σ. 844 και σ. 1060 αντίστοιχα.
[36] Φωτόπουλος Αθ., «Βιογραφία του αγωνιστού Αναγνώστη Γιαννοπούλου», [1983], 1986, σ. 330, 331. Η Περιστέρα Καλαβρύτων και τα πέριξ χωριά, γνωστά και ως Κλουκίνες, κατά τον Α. Φραντζή ύψωσαν τη σημαία της Επανάστασης με τους προκρίτους την 24 Μαρτίου 1821. Αναφέρεται και στο Λουκίδης Γ. Δύο ομιλίες του Παλαιών Πατρών Γερμανού…, 2018, σ. 78.