Μουσικά ταξίδια. Η μουσική στην Αφρική

Η αφρικανική ήπειρος, αν και βρίσκεται πολύ κοντά στην Ευρώπη, αποτελούσε πάντοτε έναν τόπο μυστηρίου και ουσιαστικά απροσπέλαστο λόγω της ερήμου Σαχάρας, η οποία καθιστούσε την προσέγγιση της αφρικανικής ενδοχώρας σχεδόν αδύνατη για πολλούς αιώνες. Το ίδιο όμως αυτό φυσικό σύνορο αποτελούσε και το εμπόδιο επαφής των αφρικανικών πληθυσμών με την προηγμένη ευρωπαϊκή κοινωνία, με αποτέλεσμα, να μπορεί κανείς βάσιμα μέχρι σήμερα να υποστηρίξει πως οι λαοί της Αφρικής διατηρούν παραδόσεις και στοιχεία πολιτισμού με μακραίωνες ρίζες και πως προσφέρουν ένα πραγματικό ταξίδι πίσω στο χρόνο σε κοινωνικά και πολιτιστικά θέματα. 

Ιδιαίτερα όσον αφορά τη μουσική, μόλις από τα μέσα του 20ου αιώνα κατέστη δυνατή μία προσέγγιση της αφρικανικής μουσικής σε βάθος εκ μέρους των Δυτικών μουσικολόγων, γεγονός που προκάλεσε στον Δυτικό μουσικό κόσμο έκπληξη, τόσο για τον ρυθμικό πλούτο όσο και για την σχέση της μουσικής με την κοινότητα.

Πράγματι, πέρα από τα επιμέρους στοιχεία τα οποία παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, η μουσική της Αφρικής πρέπει να θεωρηθεί, χωρίς καμία αμφιβολία, ένα κοινωνικό γεγονός, όχι μόνον ως προς την αισθητική της απόλαυση όσο και ως προς την χρήση και τη δημιουργία της. Παράλληλα, στις αφρικάνικες κοινωνίες, μπορεί κανείς με διακρίνει την, χαμένη για τον δυτικό τρόπο ζωής, σύνδεση της μουσικής με την ποίηση, τον χορό, την ενδυμασία, την επικοινωνία και τη θρησκευτικότητα. Ιδιαίτερα μάλιστα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όπου οι πολιτικές ταραχές, οι διαμαρτυρίες και οι εξεγέρσεις απετέλεσαν, και συνεχίζουν να αποτελούν, πολύ συχνό φαινόμενο, μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει τη χρήση της μουσικής ως μέσον πολιτικής διαμαρτυρίας, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου η ελευθερία του λόγου είναι προβληματική έως απαγορευμένη.

Το πολύ ενδιαφέρον στοιχείο της αφρικανικής μουσικής είναι πως, η λαϊκή της προέλευση και η βαθιά κοινωνική της απήχηση δεν εμπόδισε την αφρικάνικη μουσική να αποτελέσει αντικείμενο εξαιρετικά εξειδικευμένων επαγγελματιών μουσικών, κάτι που έγινε αιτία να φτάσει σε πολύ υψηλά επίπεδα και να βρίσκεται σήμερα ως αντικείμενο βασικής σπουδής σε πολλά μουσικέ πανεπιστημιακές σχολές.

Ιδιαίτερα η αφρικανική ρυθμολογία θεωρείται ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης ευρωπαϊκής και αμερικανικής μουσικής, της κατ΄ ουσίαν παγκόσμιας μουσικής. Και αυτό διότι μία περίοδος αίσχους για τον ανθρώπινο πολιτισμό, που είναι το δουλεμπόριο, ιδιαίτερα από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, έγινε η αιτία ώστε οι αφρικανικοί ρυθμοί να επηρεάσουν καθοριστικά την μουσική των λευκών αποίκων στην Αμερική και να διαμορφώσουν τα μουσικά ιδιώματα που χαρακτηρίζουν τον 20ο αιώνα, όπως η τζαζ και η ροκ.

Αυτό είχε ως άμεσο αποτέλεσμα και την γνωριμία των λευκών με ένα πλήθος κρουστών, ιδιαίτερα, οργάνων που ήρθαν από την Αφρική και επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό το ηχόχρωμα της σύγχρονης μουσικής.

Η Αφρικάνική μουσική είναι κυρίως φωνητική και βασίζεται στην αντιφωνία μεταξύ μιας φωνής και ενός φωνητικού συνόλου, χαρακτηριστικά άλλωστε και της αφροαμερικανικής μουσικής με τα σπιρίτσουαλ και τα γκόσπελ. Οι αφρικανικές μελωδίες δεν είναι δύσκολο να γίνουν κατανοητές από τους Ευρωπαίους αν και διαφέρουν πολύ από περιοχή σε περιοχή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, στηρίζονται σε διατονικές κλίμακες χωρίς ιδιαίτερα χρωματικά στοιχεία, όπως συμβαίνει με τις μουσικές της Άπω Ανατολής. Στηρίζονται επίσης στην πεντατονική κλίμακα στην οποία είναι κουρδισμένα και τα περισσότερα αφρικανικά όργανα, κάτι που τα κάνει και εξαιρετικά εργαλεία μουσικοπαιδαγωγίας, σύμφωνα με τις μεθόδους που ακολούθησαν οι ευρωπαίοι μουσικοπαιδαγωγοί από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά, όπως ο Ούγγρος συνθέτης και μουσικοπαιδαγωγός Ζόλταν Κόνταϊ.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί κανείς να εκτιμήσει και το βασικό κομμάτι της αφρικανικής μουσικής που είναι ο ρυθμός. Η περίπλοκη ρυθμοί και η συχνή πολυρρυθμία είναι η αιτία, ώστε ο αφρικανός άνθρωπος να έχεις σε πολύ υψηλό βαθμό την αίσθηση του ρυθμού, κάτι που στην Δύση δεν είναι καθόλου αυτονόητο και αποκτάται με πολύ κόπο. Ο ευρωπαίος άνθρωπος της δυτικής μουσικής παράδοσης έχει μία πολύ περιορισμένη αίσθηση του ρυθμού, η οποία στηρίζεται στην αυστηρή αναλογία και συμμετρία όπως για παράδειγμα στα μουσικά σχήματα τα οποία συνηθέστατα έχουν ως βάση τους τα πολλαπλάσια του 4. Αντίθετα, ή αφρικάνικη μουσική δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει μη συμμετρικά ρυθμικά σχήματα, εμπλέκοντας συγχρόνως πολλαπλάσια του 4 και του 3 και δημιουργώντας έτσι περίπλοκες ρυθμικές σχέσεις που προσδίδουν στη μουσική μία απίστευτη ποικιλία, απόλυτα συμβατή με τις πιο σύγχρονες μουσικές τάσεις του καιρού μας.

Σήμερα, με τις μεγάλες δυνατότητες επικοινωνίας που έχουμε στη διάθεση μας, οι αφρικανοί μουσικοί είναι σε θέση να συνδυάσουν την πλούσια μουσική τους παράδοση με τις επιδράσεις των άλλων μουσικών πολιτισμών και την τεχνολογία. Οι συναυλίες αφρικανικής μουσικής είναι ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο σε Ευρώπη και Αμερική και πολλοί αφρικανοί μουσικοί είναι ενταγμένοι σε ευρύτερα μουσικά σχήματα που παράγουν μουσική με μεγάλη απήχηση. Φυσικά, οι εξελίξεις αυτές εμπεριέχουν και τον μόνιμο κίνδυνο που διατρέχουν όλες οι μουσικές παραδόσεις: εμπορευματοποίηση, αλλοίωση χαρακτηριστικών προκειμένου να απευθυνθούν σε ένα παγκόσμιο κοινό και, φυσικά, επιρροή της νέας γενιάς από εμπορικές μουσικές και υποτίμηση των τοπικών μουσικών παραδόσεων. Προς το παρόν πάντως, μεγάλες περιοχές της αφρικανικής ηπείρου, παραμένουν «κλειστές», με αποτέλεσμα να διατηρείται σε πολύ υψηλό επίπεδο η αυθεντικότητα, ο παραδοσιακός τρόπος ερμηνείας και δημιουργίας αλλά και η σύνδεση της μουσικής με την καθημερινή ζωή. Ευχής έργον θα ήταν να προλάβουν οι μουσικές αυτές να επιζήσουν όταν η παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, όπως πάντα γίνεται, αναζητήσει ξανά τον θησαυρό των τοπικών παραδόσεων και αναθερμάνει τα ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά των μικρών κοινοτήτων.