Η εφημερίδα «Απογευματινή» της Κωνσταντινουπόλεως

Η ομογενειακή εφημερίδα «Απογευματινή» της Κωνσταντινουπόλεως έχει διαγράψει μια μακρά πορεία και έχει να παρουσιάσει μια αξιόλογη δραστηριότητα, στις σχεδόν εννέα δεκαετίες που έχουν περάσει από την ίδρυσή της. Στο παρόν αφιέρωμα, παρουσιάζουμε την εκκλησιαστική πλευρά και άποψη της προσφοράς αυτής.

Θα ήθελα εξαρχής να ομολογήσω ότι δεν θα αναλυθώ στο πολύ επιτυχημένο λόγιο του αειμνήστου Δημητρίου Παντελάρα ότι «ουδείς γεννάται, ουδείς αποθνήσκει χωρίς την «Απογευματινήν», που κοσμεί την πρώτη σελίδα κάθε φύλλου της εφημερίδας, ούτε θα αναλύσω τα ανακοινωθέντα περί ιερών ακολουθιών, χοροστασιών και λοιπών ιερών τελετών της Εκκλησίας, τα οποία πάντοτε δημοσίευε η «Απογευματινή».

Θέλω να περιοδεύσουμε μαζί τα πρωτοσέλιδα και τα δημοσιεύματα της «Απογευματινής» σε όλες τις χηρείες του Πατριαρχικού Θρόνου και σε όλες τις Πατριαρχικές εκλογές, για να εξαγάγουμε στο τέλος τα συμπεράσματά μας.

Το γενικότερο στίγμα της πορείας και της νοοτροπίας της το έδωσε η «Απογευματινή» ήδη από το πρώτο της φύλλο, την 12η Ιουλίου του έτους 1925, με το κύριο άρθρο του εκδότη της υπό τον τίτλο «Προ του κοινού».

Το άρθρο αυτό αρχίζει με την ανάλυση του λόγου του Βίκτωρος Ουγκώ: «Αι νέαι εποχαί επιβάλλουσι και νέα καθήκοντα». Η νέα εποχή για τον εκδότη της νέας εφημερίδος ορίζεται από τα νέα δεδομένα υπό τα οποία ζει πλέον η ομογένεια της Πόλεως. Είναι η ομογένεια που απέμεινε από την ανταλλαγή των πληθυσμών που προηγήθηκε προ ολίγων μόλις ετών. Και η ομογένεια αυτή ζει εντός ενός νέου κράτους, της Τουρκικής Δημοκρατίας, “με ένα λαόν νέον”. Η εφημερίδα προσπαθεί να εμπνεύσει αισιοδοξίαν και θάρρος εις τους απηλπισμένους εναπομείναντας ότι αι αρχαί της Δημοκρατίας θα διασφαλίσουν ώστε «να ώσι πάντοτε ίσοι προς πάσαν άλλην κατηγορίαν πολιτών και ελεύθεροι».

Δεν θα προχωρήσω στην παρουσίαση και ερμηνεία του άρθρου αυτού, διότι ξεφεύγει από το θέμα μου.

Ωστόσο, η πρώτη ημέρα της κυκλοφορίας της «Απογευματινής» συμπίπτει με την παραμονήν της συγκλήσεως της ενδημούσης Ιεράς Συνόδου προς ανάδειξιν Πατριάρχου, και αυτό δεν διαφεύγει την προσοχή της. Με ένα μονόστηλο με τίτλο «Όχι ζήτημα» δίνει τις εξής συμβουλές προς τους εκλέκτορες: «Η Ενδημούσα Σύνοδος συνέρχεται αύριον, συμφώνως προς την υπ’ αυτής ληφθείσαν απόφασιν, εις έκτακτον συνεδρίαν, όπως εκλέξη τον Πατριάρχην. Η “Απογευματινή”, πρώτην φοράν σήμερον εκδιδομένη, δεν έχει τον καιρόν να εκθέση διεξοδικώς την γνώμην και τας αντιλήψεις της επί της εκλογής. Τούτο μόνον θεωρεί καθήκον της να υπομνήση εις τους αποτελούντας την Σύνοδον Σεβ. Αρχιερείς, ότι η αυριανή εκλογή οφείλει να θέση τέρμα εις το Πατριαρχικόν ζήτημα. Μετά την αυριανήν εκλογήν ζήτημα πλέον Πατριαρχείου επ’ ουδενί λόγω δέον να υφίσταται. Πατριαρχείον μόνον απολαύον του σεβασμού και της αγάπης όλων, ως ανωτάτη θρησκευτική των Ορθοδόξων αρχή. Η εκλογή δέον να διεξαχθή κατά τοιούτον τρόπον και το εκλεγησόμενον πρόσωπον δέον να η τοιούτον ώστε ουδεμία ουδαμόθεν να διατυπωθή αντιγνωμία η αντίρρησις. Γνωρίζουσιν οι άγιοι Συνοδικοί εκ των κατά το διαρρεύσαν μακρόν χρονικόν διάστημα γενομένων επισήμων συζητήσεων, συσκέψεων και των γραφέντων υπό του Τύπου γενικώς, τόσον τας επί του προκειμένου κυβερνητικάς αντιλήψεις, όσον και τας απόψεις της ορθοδόξου κοινής γνώμης. Εκτιμώσι κάλλιστα τας περιστάσεις και αντιλαμβάνονται -θέλομεν να πιστεύσωμεν- τόσον τας υποχρεώσεις αυτών απέναντι της Εκκλησίας, όσον και απέναντι του ορθοδόξου πληρώματος. Εφόσον δε αυτοί μόνοι χειρίζονται το ζήτημα και αυτοί θα αναδείξωσι τον Πατριάρχην, οφείλουσι να λάβωσιν υπ’ όψει πάντα ταύτα, ώστε δια της αυριανής εκλογής να μη διαιωνισθή το ζήτημα η οξυνθούν τα πράγματα, αλλά να ηρεμήσουν και να σιγάσουν τα πάθη. Επιβάλλεται μεγίστη προσοχή και πρόνοια τόσον όσον αφορά τον τρόπον της εκλογής, όσον και δια το πρόσωπον του εκλεγησομένου».

Την επομένην, 13ην Ιουλίου 1925, ήδη αγγέλλεται η εκλογή του Πατριάρχου Βασιλείου του Γ’ και η σύντομος αναφορά της εφημερίδος εις αυτήν γέμει εκφράσεων σεβασμού και αφοσιώσεως εις αυτόν. Η «Απογευματινή» συγχαίρει τόσον τον νέον Πατριάρχη, όσον και τους Συνοδικούς Αρχιερείς «διότι αποβαλόντες τας προσωπικάς των φιλοδοξίας προέβησαν εις την εκλογήν αυθέντου και δεσπότου των Εκείνον όστις έπρεπε και επεβάλλετο να εκλεγή». Σε άρθρο της ιδίας, 13ης Ιουλίου 1925, και αναλύων σχετικό άρθρο της εφημερίδος «Τζουμχουριέτ», η εφημερίδα παραδέχεται ότι δια της Συνθήκης της Λωζάνης ο Πατριάρχης δεν είναι πλέον εθνάρχης, και ότι συνεπώς ήδη έχει επέλθει ο διαχωρισμός μεταξύ Κοινότητος και Εκκλησίας, τον οποίον υποδεικνύει η «Τζουμχουριέτ».

Η εφημερίδα εξακολουθεί να ασχολείται με τις προτάσεις της εφημερίδας «Τζουμχουριέτ προς την ομογένεια και την επομένη, 14 Ιουλίου 1925. Την φοράν αυτήν αποκρούει την άποψη της «Τζουμχουριέτ» ότι πρέπει να ιδρυθεί «ανεξάρτητος Εκκλησία». Και καταλήγει η «Απογευματινή»: «…ο Αρχιεπίσκοπος Κων/πόλεως δεν είναι δυνατόν παρά να είναι Πατριάρχης, αρχηγός δηλονότι της ανεξαρτήτου Εκκλησίας των εν Τουρκία Χριστιανών, και ως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως δεν είναι δυνατόν παρά να είναι Οικουμενικός».

Μετά την λήξη της κρίσεως της Πατριαρχικής Εκλογής του έτους 1925, η εφημερίδα ενίοτε αφιερώνει μικρά δημοσιεύματα σατιρικού μεν αλλ’ όχι κακοπροαιρέτου χαρακτήρος, ως εσυνήθιζε να πράττει δια της γνωστής στήλης «Στο Φτερό», την οποία υπέγραφε με το ψευδώνυμο «Ο Κυνηγός».

Την 16η Αυγούστου 1929, για παράδειγμα, ο «Κυνηγός» «Στο Φτερό» σχολιάζει τους μαθητάς της Θεολογικής Σχολής, οι οποίοι επιδίδονται στην ποίηση: «Τα καλογεράκια με την μπλε φόρμα, τον αψηλό γιακά και τα ασημένια κουμπιά ασχολούνται εκτός της θεολογίας και με την ποίησι».

Η κριτική προς τις ενέργειες και τις αποφάσεις του Πατριαρχείου αφορά και εις τα πλέον σοβαρά ζητήματα, όπως είναι η έκδοση της Πράξεως του έτους 1928, την οποία η «Απογευματινή» χαρακτηρίζει «άστοχον» (βλ. άρθρον υπό τον τίτλον «Το Δωδεκανησιακόν Αυτοκέφαλον» της 30ης Αυγούστου 1929).

Την 29η Σεπτεμβρίου 1929 ο θάνατος του Πατριάρχου Βασιλείου του Γ  καταλαμβάνει εκτενέστατες αναφορές και πρωτοσέλιδα της «Απογευματινής», η οποία δεν αρκείται μόνον εις τας συνήθεις αναφοράς εις τας κοσμούσας τον εκλιπόντα αρετάς, αλλά περιγράφει τας τελευταίας αυτού ώρας, απαριθμεί τας επί της Πατριαρχίας αυτού γενομένας κανονικάς πράξεις κ.λπ.

Μετά ταύτα η εφημερίδα προχωρεί και εις παραινέσεις: «Ευπρέπεια κατά το διάστημα της μεσοπατριαρχίας και σεμνότης κατά την διεξαχθησομένην ανάδειξιν του νέου Πατριάρχου επιβάλλεται από της σήμερον. Και επιβάλλεται όχι μόνον ως καλλίστη εκδήλωσις ευλαβείας προς την μνήμην του απελθόντος Πρωθιεράρχου, αλλά και εξ επιγνώσεως του “γνώθι σαυτόν” των υποψηφίων και εξ αντιλήψεως των αναγκών της Εκκλησίας». Ο διάδοχος αυτού «Οφείλει όχι μόνον να είναι κάτοχος αλλά και να δύναται απαρεγκλίτως να καθιστά εμφανή την σύνεσιν, την κεκτημένην πείραν, την λελογισμένην αυστηρότητα, την συγχρονισμένην συντηρητικότητα, την μόρφωσιν και την επίγνωσιν των παραδόσεων της Εκκλησίας».

Η «Απογευματινή» δεν επεδόθη εις προσωπικάς και αήθεις επιθέσεις. Αντιθέτως μάλιστα, επήνεσε πάντοτε ονομαστικώς το ήθος και την αρετήν των κληρικών, όποτε διεπίστωνε τούτο: «Πληροφορούμεθα θετικώς ότι ο Μητροπολίτης Σάρδεων εδήλωσεν όπου και όπως έδει ότι ούτε θέτει δια την πατριαρχίαν υποψηφιότητα ούτε και την φιλοδοξεί. Το σημειούμεν και εκ καθήκοντος χρονογραφικού αλλά και ως ένδειξιν της ταπεινοφροσύνης του, μολονότι θα ήτο εξίσου δια την πατριαρχίαν άξιος» (1 Οκτωβρίου 1929).

Ενίοτε δε υπεδείκνυε και την πατριαρχικήν τάξιν, ως π.χ. ότι «μη υπάρχοντος Πατριάρχου αρχιερατική πράξις η λειτουργία δεν δύναται να τελεσθή (εν τω Πατριαρχικώ Ναώ) διότι ουδείς δικαιούται να εκπληρώση κυριαρχικά δικαιώματα και να εκδώση την νενομισμένην έκδοσιν» (1 Οκτωβρίου 1929) και ότι οι βουλόμενοι να λειτουργήσωσιν αρχιερείς δύνανται να πράξωσι τούτο μόνον φέροντες φελλώνιον και μικρόν ωμόφωρον.

Εν όψει της εκλογής νέου Πατριάρχου η «Απογευματινή» συνιστά εις τους συνοδικούς Αρχιερείς να συσπειρωθούν πέριξ του ενός εκ των δύο υποψηφίων, των Μητροπολιτών Χαλκηδόνος και Δέρκων, όποιον προτιμούν, και να μη αμφιταλαντεύωνται, διότι άλλως απειλείται η ευστάθεια και η ειρήνη εις τους κόλπους της Εκκλησίας και της Ομογενείας (3, 4, 5 και 6 Οκτωβρίου 1929).

Την 7η Οκτωβρίου 1929 πανηγυρίζει δια πρωτοσελίδων δημοσιευμάτων την εκλογή του από Δέρκων Φωτίου του Β , με εκτενείς αναφοράς εις τας λεπτομερείας της εκλογής, της ενθρονίσεως και των λοιπών εκδηλώσεων αγάπης και αφοσιώσεως πάντων προς το πρόσωπον του νέου Πατριάρχου, δημοσιεύουσα πλήρεις τους εκφωνηθέντας λόγους.

Την επομένην, 8ην Οκτωβρίου, είχε εκτενές αφιέρωμα εις τας πρώτας αποφάσεις και χειροτονίας του νέου Πατριάρχου.

Ο Πατριάρχης Φώτιος πεθαίνει τον Νοέμβριον του 1935 και η «Απογευματινή» θρηνεί τον χαμό ενός μεγάλου Πατριάρχου.

Η εκλογή του επομένου Πατριάρχου καθυστερεί και αναβάλλεται για τις αρχές του επομένου έτους 1936. Πατριάρχης εκλέγεται ο από Ηρακλείας Βενιαμίν. Παρά το γεγονός ότι η εκλογή αυτή έγινε σε ταραγμένη ατμόσφαιρα, ενώ η ενθρόνιση ήταν επεισοδιακή, οι αναφορές και οι περιγραφές της «Απογευματινής» ήσαν πάντοτε νηφάλιες και με τρόπο ώστε να μη εξάπτωνται τα πνεύματα.

Η Πατριαρχία του Βενιαμίν διαρκεί 10 έτη και ο θάνατός του το έτος 1946 δίδει την αφορμή στην «Απογευματινή» διακριτικότατα να δείξη ότι δεν ελυπήθη σφόδρα δια την απώλειαν ταύτην, με περιωρισμένας και τυπικάς ως επί το πλείστον περιγραφάς της εξοδίου ακολουθίας του (18 Φεβρουαρίου 1946).

Ο Πατριάρχης Μάξιμος ο Ε , ο οποίος εξελέγη εις διαδοχήν του Βενιαμίν, αντιμετώπισε την ίδια στάση της «Απογευματινής», η οποία φαίνεται ότι είχε επιλέξει εφ’ εξής την τακτική της εκ του μακρόθεν παρακολουθήσεως των εν Φαναρίω τεκταινομένων.

Η περί παραιτήσεως του Πατριάρχου Μαξίμου του Ε  φημολογία, η οποία άρχισε πολύ νωρίς, κορυφώθηκε την 18η Οκτωβρίου 1948 με την πραγματοποίησή της. Μετά την παραίτηση η «Απογευματινή» και πάλι καλεί τους συνοδικούς αρχιερείς να εκλέξουν τον άριστο για τα συμφέροντα του Γένους. Και αρχίζει η επίπονη διαδικασία της εκλογής του Πατριάρχου Αθηναγόρου του από Αμερικής. Στον Πατριάρχη Αθηναγόρα η συμπεριφορά της «Απογευματινής» ήτο ενθουσιώδης και στηρικτική με συχνές δημοσιεύσεις φωτογραφιών και εκτενή ρεπορτάζ επί των ενεργειών και των απόψεών του. Στα χρόνια αυτά διατηρούσε άριστες σχέσεις με την «Απογευματινή» ο αείμνηστος μητροπολίτης Χαλδείας Κύριλλος, λόγω της προσωπικής φιλίας η οποία τον συνέδεε με τον επίσης αείμνηστο Γιαβερίδη, κατά πάσα πιθανότητα συντάκτη της σατιρικής στήλης «Στο Φτερό».

Στον θάνατο του Πατριάρχου Αθηναγόρου η «Απογευματινή» εθρήνησε κατά τον πλέον επίσημον τρόπον, χαρακτηρίσασα αυτόν ως ένα των μεγάλων Πατριαρχών, οι οποίοι «αφήκαν εποχήν» (7 Ιουλίου 1972).

Ακολούθησε η εκλογή του Πατριάρχου Δημητρίου (17 Ιουλίου 1972), την οποία ενώ κάπως μουδιασμένα περιέγραψε και υποδέχθηκε κατά την πρώτη μέρα, στην συνέχεια η «Απογευματινή» εκάλυψε επισημότατα και με εκτενή ρεπορτάζ.

Μετά την εν Κυρίω κοίμηση του Πατριάρχου Δημητρίου, η οποία πολλές σελίδες της «Απογευματινής» επλήρωσε πένθους. Άρχισε η πανήγυρις της εκλογής του σήμερον ευκλεούς Πατριαρχεύοντος από Χαλκηδόνος Βαρθολομαίου, η οποία συνεχίζεται και όλοι οι παρόντες γνωρίζουμε εκ πρώτης χειρός και γευόμεθα τους ευχύμους καρπούς της.

Μετά την περιήγηση αυτή στα 80 – και πλέον – χρόνια της «Απογευματινής» και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε γενικά την Εκκλησία και ειδικά το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μπορούμε νομίζω ευλαβώς να εξαγάγουμε το εξής συμπέρασμα:

Η «Απογευματινή» δεν εξέκλινε της πρώτης αρχής και της υποσχέσεως την οποίαν έδωσε στο πρώτο φύλλο της, το έτος 1925: ότι στα σκληρά χρόνια των νέων δεδομένων, της συρρίκνωσης δηλαδή του ομογενούς στοιχείου μετά την Συνθήκη της Λωζάννης, δεν χωρούν οι διχασμοί, οι διχόνοιες και οι διασπάσεις εντός του σώματος της Ρωμηοσύνης. Και επειδή η τύχη της Ρωμηοσύνης είναι ταυτισμένη με την πορεία της Μεγάλης Εκκλησίας, η «Απογευματινή» αντιμετώπισε πάντοτε το Οικουμενικό Πατριαρχείο με γνώμονα το κοινό συμφέρον και όχι προσωποληπτούσες συγκεκριμένες συμπάθειες, οι οποίες ήταν ανθρώπινο άλλωστε να υπάρχουν. Και αυτά είναι τα νέα καθήκοντα που επιβάλλουν οι νέες εποχές του Βίκτωρος Ουγκώ: να είμαστε ενωμένοι και με ένα θέλημα και φρόνημα, αδιάσπαστοι όλοι οι φορείς της ομογενείας να αντιμετωπίζουμε. «Η Απογευματινή» τα κατάφερε και μας έδειξε μια σειρά 80 ετών συνεπείας. Είναι άξια συγχαρητηρίων.