Θρησκευτική παρουσία στο διαδίκτυο: Εικονικές Εκκλησίες

Η μελέτη της «ψηφιακής θρησκείας» τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνει τρεις εξελικτικές φράσεις[1]. Εκκινώντας από τις «ατοπικές ή δυστοπικές εισηγήσεις για το πως το διαδίκτυο θα σώσει ή θα καταστρέψει τον κόσμο»[2] στη συνέχεια επικεντρώθηκε στα ζητήματα της «τελετουργίας της κοινότητας και της ταυτότητας»[3] και ακολούθως στη διερεύνηση για το πως το διαδίκτυο επηρεάζει την «θρησκευτική πρακτική»[4]. Πλέον διανύουμε την περίοδο μιας τέταρτης φάσης ερευνών, η οποία περιλαμβάνει την μελέτη των θρησκευτικών πρακτικών στους εικονικούς κόσμους[5]^,[6]. Η αμφισβήτηση της καθιερωμένης θεσμικής εκκλησιαστικής εξουσίας συνιστά μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιοχές διερεύνησης και αποτελεί πραγματικά πρόκληση για τους εκκλησιαστικούς ιεράρχες[7], αφοί οι νέες τεχνολογίες και η διαδικτυακή δραστηριότητα μπορεί να ενισχύσει ή να αποδυναμώσει τις υφιστάμενες δομές εξουσίας. Αν και οι περισσότερες μελέτες σχετικά με τις διαδικτυακές πρακτικές των θρησκευτικών κοινοτήτων επικεντρώθηκαν στο γεγονός  ότι οι ομάδες αυτές ουσιαστικά αναπαράγουν διαδικτυακά πρότυπα, πρακτικές και συμπεριφορές επικοινωνίας, τις οποίες έχουν υιοθετήσει εκτός διαδικτύου και συνεπώς η διαδικτυακή δραστηριότητα συνιστά έναν αντικατοπτρισμό της offline δραστηριότητας, σύγχρονες έρευνες αναδεικνύουν νέες διαστάσεις σχετικά με την συμπεριφορά των διαδικτυκών κοινοτήτων, αφού χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ευελιξία σε σχέση με τις παραδοσιακές δομές. Όπως παρατηρούν οι Cambell και Vitullo[8], οι διαδικτυακές κοινότητες είναι προγραμματισμένες με πολύ διαφορετικό DNA από αυτές εκτός σύνδεσης, γεγονός, που δημιουργεί έντονο προβληματισμό στους κόλπους της θεσμικής Εκκλησίας σχετικά με τον τρόπο παρέμβασης στις νέες τεχνολογίες αλλά και υιοθέτησής τους, αφού συχνά αναδύονται πολύ διαφορετικά πρότυπα πρακτικής, στα οποία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

Πλέον αρκετές έρευνες συγκλίνουν στην άποψη ότι θρησκεία και διαδίκτυο διαλέγονται και συμβαδίζουν μέσα από μια σχέση με έντονο το στοιχείο της παραδοξότητας, αφού στην εποχή της μετανεωτερικότητας, ενώ παρατηρείται μια φθίνουσα επιρροή των θρησκευτικών θεσμών στην κοινωνία, παράλληλα η σπουδαιότητα της θρησκευτικότητας στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου ανθρώπου συνεχίζει να αυξάνει σε διαφορετική βάση[9]. Όπως παρατηρεί ο Τσίλης[10] «η βεμπεριανή διάκριση της πίστης από την επιστήμη, πάνω στην οποία βασίστηκε η θέση περί ‘εκκοσμίκευσης’ φαίνεται ότι δεν επαληθεύεται πλήρως από τα νεότερα δεδομένα της έρευνας». Ο πιστός στις σύγχρονες κοινωνίες «πιστεύει χωρίς να ανήκει» κι αυτό εξηγεί την παραδοξότητα που περιγράψαμε.

Εκτός από την μεταφορά ή εφαρμογή της θρησκείας διαδικτυακά (religion online), η οποία όπως είδαμε εστιάζεται περισσότερο στη διακίνηση πληροφορίας και στην ενημέρωση, στο διαδίκτυο αναδεικνύονται και μορφές θρησκευτικότητας, οι οποίες συνιστούν την λεγόμενη online θρησκεία. Στην περίπτωση αυτή η έμφαση μετατοπίζεται από τη θρησκεία στο μέσο, το οποίο και καθορίζει την θρησκευτική λειτουργία και πρακτική. Η αναφορά μας αφορά τελετουργικά και θρησκευτικές δραστηριότητες, οι οποίες συντελούνται στον λεγόμενο κυβερνοχώρο και διαφοροποιούνται από την παραδοσιακή οργάνωση και πρακτική της Εκκλησίας. Η εικονικότητα και τα 3D (τρισδιάστατα) περιβάλλοντα αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της θρησκείας online και εκτείνονται από ιστοσελίδες με δυνατότητα διενέργειας διαδικτυακών προσευχών μέχρι εικονικών εκκλησιών, όπου τελούνται θρησκευτικές τελετές μέσω εικονικών ομοιωμάτων (avatars).

Η έννοια «εικονικός» στην κοινή της απόδοση σημαίνει κάτι το ψευδές ή μη πραγματικό, ενώ η φιλοσοφική της απόδοση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, σημαίνει μια εν δυνάμει κατάσταση[11]. Ως τεχνολογικός όρος, η έννοια εικονικός προσδιορίζει την ψευδαίσθηση της αλληλεπίδρασης σε αισθητικοκινητικό επίπεδο με έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή διαμέσου τους λειτουργικού του συστήματος ή ενός λογισμικού[12]. Συνεπώς, η σύνδεση της έννοιας «εικονικός» με το ουσιαστικό «πραγματικότητα» προσδιορίζει την εμπειρία, η οποία απορρέει από τη διάδραση του ανθρώπου με έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή, ο οποίος είναι συνδεδεμένος στο διαδίκτυο, το οποίο αποτελεί την πύλη πλοήγησης σε άπειρους ψηφιακούς κόσμους. Tα χαρακτηριστικά των εικονικών κόσμων απορρέουν ως συνέπεια της δομής και λειτουργίας του διαδικτύου. Εκτός από τη χωροχρονική συστολή που έχουμε ήδη αναφερθεί στα εικονικά περιβάλλοντα οι σχέσεις είναι άυλες, χαρακτηρίζονται από την απουσία της σωματικής υλικότητας τους ανθρώπου.

Η εικονική διάδραση στον κυβερνοχώρο σε θρησκευτικό επίπεδο περιλαμβάνει δραστηριότητες, όπως το άναμμα του κεριού, αιτήματα προσευχής, εικονικά προσκυνήματα, ακόμη και συμμετοχή σε τελετουργικά εικονικών εκκλησιών.

Μια σύντομη αναζήτηση στη Google του όρου «light a candle online» μας δίνει περίπου 166.000.000 αποτελέσματα. Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας ανάμεσα στον τεράστιο όγκο δεδομένων επιλέξαμε να παρουσιάσουμε δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα, από τα αποτελέσματα της πρώτης σελίδας των αποτελεσμάτων της αναζήτησης στη Google. Το πρώτο αποτέλεσμα αφορά στην ιστοσελίδα www.gratefulness.org[13], η οποία στην αρχική της σελίδα αναφέρει ότι σε διάστημα ενός έτους πιστοί έχουν ανάψει περισσότερα από 21.000.000 εικονικά κεριά αφήνοντας παράλληλα κάποιο μήνυμα.

Η όλη διαδικασία προσφέρεται δωρεάν, ενώ οι χρήστες μπορούν να προβούν οικειοθελώς σε κάποια δωρεά. Η ιστοσελίδα δεν συνδέεται με κάποια θεσμική εκκλησία αν και ο ιδρυτής της David Steindl-Rast είναι καθολικός ιερέας. Αποστολή της ιστοσελίδας είναι η φιλανθρωπική δράση, ενώ διαθέτει και ηλεκτρονικό κατάστημα με διαφημιστικά προϊόντα της ιστοσελίδας.

Επόμενη ιστοσελίδα είναι η www.churchofengland.org[14], η οποία ανήκει στην Αγγλικανική ομολογία και εκτός από την δυνατότητα που παρέχει στους πιστούς να ανάψουν ένα κερί εικονικά, παρέχει επίσης τη δυνατότητα διαδικτυακής προσευχής, ηλεκτρονικά κείμενα προσευχών, συμμετοχής σε διαδικτυακή Θεία λειτουργία με δυνατότητα αλληλεπίδρασης με άλλους πιστούς διαμέσου ανταλλαγής ηλεκτρονικών μηνυμάτων.

Με την έναρξη της πανδημίας του κορονοϊού έκανε την εμφάνιση της στην Ελλάδα η ιστοσελίδα www.keraki.gr[15] μια μη κερδοσκοπική πρωτοβουλία, η οποία σύμφωνα με τους συντελεστές της δημιουργήθηκε για να βοηθήσει όσους δεν έχουν τη δυνατότητα επίσκεψης σε έναν ιερό ναό. Η διαδικασία προς το παρόν δεν συνδυάζεται με κάποια οικονομική προσφορά και συνεπώς προσφέρεται δωρεάν, ενώ στις προθέσεις των δημιουργών της ιστοσελίδας είναι η ενεργοποίηση των προσφορών σε επόμενη φάση για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η ιστοσελίδα μέχρι σήμερα έχει 11712 επισκέπτες, οι οποίοι έχουν ανάψει κερί.

Έτσι όπως προέκυψε από την αναζήτηση μας, η διαδικασία αιτήματος διαδικτυακής προσευχής είναι πλέον ευρέως διαδεδομένη πρακτική είτε αφορά ιστοτόπους θεσμικών Εκκλησιών είτε ιστοτόπων, οι οποίοι αυτοπροσδιορίζονται ως χριστιανικοί χωρίς εμφανή διασύνδεση με κάποια φυσική Εκκλησία ανεξαρτήτως ομολογίας. Αν και η συγκεκριμένη θεματική περιοχή χρήζει ενδελεχούς και συστηματικής μελέτης, αξίζει να αναφέρουμε ότι από την αναζήτηση μας προκύπτει εκτενής χρήση των συγκεκριμένων πρακτικών από την καθολική και ευαγγελική Εκκλησία. Στον χώρο της Ορθοδοξίας εκτός από το παράδειγμα που αναφέραμε και το οποίο δεν συνδέεται με κάποια θεσμική εκκλησιαστική δομή, προς το παρόν δεν συναντάμε παρόμοιες πρακτικές. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Καθολική Εκκλησία διαθέτει συγκεκριμένη εφαρμογή (Click To Pray[16]) για έξυπνα κινητά (iOS και Android), η οποία παρέχει τη δυνατότητα online προσευχής.

Τα εικονικά προσκυνήματα δίνουν τη δυνατότητα στους πιστούς να επισκεφτούν μονές, ιερούς τόπους και εκκλησίες μέσω του διαδικτύου με την βοήθεια τρισδιάστατων απεικονίσεων δημιουργώντας την αίσθηση ενός εικονικού προσκυνήματος. Είναι ευρέως διαδεδομένα στις μεγαλύτερες θρησκείες, όπως Μουσουλμανισμός (προσκύνημα στη Μέκκα και στη Μεδίνα), Ινδουισμός (Kubha Mela). Ανάλογα προσκυνήματα αφορούν χριστιανικούς προορισμούς, όπως το προσκύνημα της Λούρδης  στη Γαλλίας (www.lourde.france.org), το Βατικανό (www.museivaticani.va), όπου το εικονικό προσκύνημα μπορεί να συνδυαστεί με δωρεές, το άναμμα ενός κεριού με κάποιο αντίτιμο, την παρακολούθηση σε ζωντανή μετάδοση της Θείας λειτουργίας ακόμη και ζωντανό βίντεο 24ωρών/7 ημερών παρέχοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μια πληρέστερη εμπειρία στον πιστό.

Στον χώρο της Ορθοδοξίας συναντάμε εικονικά προσκυνήματα, τα οποία έχουν περισσότερο την μορφή διαδικτυακής περιήγησης, αφού δεν συνδέονται με κάποια άλλη θρησκευτική δραστηριότητα. Τέτοιες είναι η περιήγηση στον ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα (www.troodostravel.gr/2019/09/26/3d-περιήγηση-στο-ναό-της-αναστάσεως/), πρωτοβουλία του ταξιδιωτικού γραφείου Troodostravel, η οποία συνδυάζεται με ταξιδιωτικές προτάσεις για εκδρομές στα Ιεροσόλυμα, καθώς και η 3d/360^o εικονική περιήγηση του Αγίου Όρους (www.mountathos360.com[17]), το οποίο αποτελεί ιδιωτική πρωτοβουλία, οι συντελεστές του οποίου προτρέπουν τους επισκέπτες μέσα από τη δράση «Κάνε Αγάπη!» να ενισχύσουν το έργο ιεραποστόλων και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων σε Ελλάδα και Αφρική.

Αν και τα εικονικά προσκυνήματα, όπως παρατηρεί η Fish[18] απηχούν την ατομικότητα που εμπεριέχει και η ζωντανή επίσκεψη, στους ιερούς χώρους, τελικά δεν μπορούν να αποδώσουν την ασκητική ατμόσφαιρα της πραγματικής εμπειρίας.

Τόσο τα εικονικά προσκυνήματα όσο και οι εικονικές Εκκλησίες που θα εξετάσουμε στη συνέχεια, ενέχουν στοιχεία ανωνυμίας ή ακόμη και παρενδυσίας. Είναι στη διακριτική ευχέρεια του χρήστη αν θα δηλώσει την πραγματική του ταυτότητα, ενώ συχνά οι χρήστες υιοθετούν ασώματα avatars όχι μόνο για να  απαλλαγούν από τη σωματικότητα τους, αλλά και για να την τροποποιήσουν δημιουργώντας μια νέα ψηφιακή σωματικότητα ακόμη και με εξωπραγματικά χαρακτηριστικά.

Οι εικονικές Εκκλησίες στο πλαίσιο της διαδικτυακής online θρησκείας υιοθετούν το περιβάλλον και τα χαρακτηριστικά των αυθεντικών Εκκλησιών, και στον κυβερνοχώρο λειτουργούν είτε διαμέσου μιας ιστοσελίδας, όπως η Ευαγγελική Εκκλησία Life Church[19] είτε διαμέσου μια διαδικτυακής εφαρμογής, όπως το Second Life.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα ορθόδοξων εικονικών Εκκλησιών συναντάμε στην εφαρμογή Second Life, όπως: τις εικονικές εκκλησίες Saint John of Damascus και Αγίου Ιωάννη (Ελληνική Ορθόδοξη εικονική Εκκλησία).

Αν και η σύνδεση στην εφαρμογή απαιτεί την ανάκτηση λογισμικού και τη δημιουργία λογαριασμού και  εικονικής ταυτότητας (avatar) μπορούμε να διαμορφώσουμε μια πρώτη άποψη παρακολουθώντας ένα απόσπασμα από την εικονική τέλεση της Θείας λειτουργίας σε μορφή βίντεο στην πλατφόρμα ΥouΤube[20]. Οι συνδεδεμένοι χρήστες μπορούν να περιηγηθούν στο εσωτερικό των ναών και να αλληλοεπιδράσουν με άλλους χρήστες μέσω ανταλλαγής μηνυμάτων, να παρακολουθήσουν την ανάγνωση βιβλικών χωρίων, ψαλμών ή να συμμετάσχουν στη Θεία λειτουργία. Τα διάφορα τελετουργικά που τελούνται στις εικονικές Εκκλησίες μπορεί να είναι ζωντανά και να μεταδίδονται ταυτόχρονα σε όλους τους συμμετέχοντες ή ασύγχρονα, τα οποία ενεργοποιούνται μετά από αίτημα του χρήστη.

Συχνά οι εικονικές Εκκλησίες διαθέτουν λογαριασμούς στα κοινωνικά δίκτυα (Facebook, YouTube και άλλα) διαμέσου των οποίων ενημερώνουν τους χρήστες για τα επικείμενα δρώμενα. Όπως προαναφέραμε για την επίσκεψη σε μια εικονική Εκκλησία στο Second Life απαιτείται η δημιουργία ενός avatar, δηλαδή μιας ψηφιακής εικόνας του εαυτού μας. Συνεπώς, το avatar δεν είναι ένα ανεξάρτητο και αυτόνομο ον, αλλά ο ψηφιακός μας εαυτός, ο οποίος μπορεί να διαθέτει χαρακτηριστικά, τα οποία προσομοιάζουν με τον πραγματικό μας εαυτό, αλλά μπορεί επίσης να αποτελεί και μια προβολή μιας ιδεατής μορφής του. Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα, το οποίο θα εξετάσουμε σε επόμενη ενότητα, αν από θεολογικής άποψης ένα avatar μπορεί να συμμετάσχει σε ένα οποιοδήποτε εκκλησιαστικό γεγονός, όπως η Θεία λειτουργία ή η προσευχή. Σύμφωνα με τον βαπτιστή ιερέα Paul S. Fiddes[21], «ένα avatar μπορεί να μεταλάβει τον άρτο και τον οίνο της Ευχαριστίας μέσα στη λογική του εικονικού κόσμου, ο οποίος αποτελεί ένα μέσο χάρης, αφού ο Θεός είναι παρών και στον εικονικό κόσμο. Η χάρη που λαμβάνει το avatar  θα μεταβιβαστεί με κάποιο τρόπο στο άτομο πίσω από το avatar, αφού στην καθημερινότητα του το άτομο έχει μια πολύπλοκη σχέση με την προσωπικότητα του». Η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ανθρωπολογικά λανθασμένη την προσέγγιση αυτή ότι δηλαδή η εικονική πραγματικότητα καθίσταται ικανή να αντικαταστήσει την πραγματική εμπειρία των Ιερών Μυστηρίων[22].

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ

 

Παραπομπές:

[1] Alexander Ponomariov, (2015) (2021 Φεβρουαρίου 28), « The Body of Christ Online: The Russian Orthodox Church and (Non-) Liturgical Interactivity on the Internet», Digital Icons: Studies in Russian, Eurasian and Central European New Media, No 14: σ. 146

[2] Heidi Campbell, «The rise of the study of digital religion’ in Digital Religion. Understanding Religious Practice in New Media Worlds», edited by Heidi A. Campbell. New York: Routledge, (2013) σ. 8

[3] Heidi Campbell, (2013), ό.π. σ. 9

[4] Heidi Campbell, (2013), ό.π. σ. 9

[5] Heidi Campbell, Grieve Gregory; «Playing with Religion in Digital Games» Bloomington: Indiana University Press, (2014), σ. 10

[6] Robert Geraci, «Virtually Sacred: Myth and Meaning in World of Warcraft and Second Life», New York: Oxford University Press, (2014), σ.12

[7] Knut Lundby, «Patterns of belonging in online/offline interfaces of religion», Information, Communication & Society. Special Issue: Religion and the Internet. Considering the Online-Offline Connection, 14 (8): (2011), σ. 36

[8] Heidi A. Campbell & Alessandra Vitullo, «Assessing changes in the study of religious communities in digital religion studies» Church, Communication and Culture, 1:1, (2016), σ. 84

[9] Stefan Gelfgren, «Virtual Churches, Participatory Culture, and Secularization», Journal of Technology, Theology, and Religion, 2:1 (2011), σ. 7

[10] Νεκτάριος Τσίλης, (2013), ό.π. σ. 36

[11] Αριστοτέλης, «Μετά τα φυσικά θ’», Αθήνα: Εκδόσεις Πάπυρος, 1975, σ. 381

[12] Robert Benonno , «Cyberculture», University of Minnesota Press, 2001, σ.56

[13] Aνακτήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2021 από: https://gratefulness.org/light-a-candle/

[14] Aνακτήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2021 από: https://www.churchofengland.org/our-faith/light-candle

[15] Aνακτήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2021 από: https://www.keraki.gr/

[16] «Το Click To Pray είναι η πλατφόρμα προσευχής της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Η εφαρμογή προσκαλεί τους πιστούς να προσευχηθούν μαζί, για τις προκλήσεις που διέπουν την ανθρωπότητα και την αποστολή της Εκκλησίας. Η εφαρμογή προσφέρει μια διαφορετική προσευχή για κάθε ημέρα του έτους, για να βοηθήσει τους πιστούς να ανακαλύψουν κάθε μέρα πώς ο Θεός τους καλεί να ζήσουν. Μέσα σε το πρώτο τριήμερο λειτουργίας (Νοέμβριος 2019) η ιστοσελίδα ClickToPray μαζί με τις αντίστοιχες εφαρμογές σε Android και σε iOS είχε 864.309 προσευχές, εκ των οποίων οι 129 από την Ελλάδα. (Πηγή: https://iguru.gr/2019/01/21/clicktopray-pray-by-internet/)

[17] Η ιστοσελίδα www.mountathos360.com παρέχει την δυνατότητα 3d/360⁰ περιήγησης σε 20 Ιερές Μονές, 10 Κελλιά και 3 Σπήλαια. Ένα σύνολο 204 εικονικών περιηγήσεων.

[18] Lydia Fish, (2000) (2021 Φεβρουαρίου 28). «Pilgrimage as Performance. Ste Ann de Beaupre», New Directions in Folklore, 4/2, , Aνακτήθηκε από: https://openfolklore.org/content/pilgrimage-performance-ste-ann-de-beaupre

[19] www.life.church

[20] Βιντεοπαρουσίαση εικονικής Θείας Λειτουργίας στο Second Life – Ανακτήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2021 από: https://www.youtube.com/watch?v=V5Zb_tZW788&t=738s

[21] Paul S. Fiddes, Kαθηγητής της Συστηματικής Θεολογίας στην Οξφόρδη, «Sacraments in a Virtual World», Ανακτήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2021 από: https://www.frsimon.uk/paul-fiddes-sacraments-in-a-virtual-world/

[22] Εva Halabi (Σάρα Μοναχή) (2012), ό.π. σ. 75