Θρησκευτική παρουσία στο διαδίκτυο: Θρησκευτικές Κοινότητες
2 Φεβρουαρίου 2022Η εισβολή του διαδικτύου στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου ανθρώπου επέτρεψε την εμφάνιση καινοτόμων μορφών θρησκευτικής αλληλεπίδρασης και τη δυνατότητα συμμετοχής σε τελετουργικές πρακτικές, πέρα και έξω από τον φυσικό τους χώρο τέλεσής τους, την Εκκλησία. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια, η προσέλευση των πιστών στις Εκκλησίες έχει μειωθεί σημαντικά[1] με τους νέους να απέχουν ή ακόμη και να την αμφισβητούν εγείροντας ερωτηματικά σχετικά με την αποτελεσματικότητα των παραδοσιακών μέσων προσέλκυσης των πιστών, όπως το κήρυγμα και η διδασκαλία.
Σε αντίθεση με τα προηγούμενα χρόνια, όπου η διαμόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας ήταν στενά συνδεδεμένη με τη θρησκεία,[2] στην σημερινή συγκυρία, στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ανθρώπου, η θρησκεία και η παράδοση δεν διαδραματίζουν πρωταρχικό ρόλο, ενώ το άτομο αναζητά εξατομικευμένες εμπειρίες, στις οποίες όπως παρατηρεί ο Νικολαΐδης[3], η έννοια του Θεού αποτελεί υποστασιοποιημένο ιδανικό των δυνατοτήτων του ανθρώπου, έτσι όπως αυτές πραγματώνονται από τις νέες τεχνολογίες. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι νέες τεχνολογίες και ιδιαίτερα το διαδίκτυο μεταβάλλουν τις παραδοσιακέςιεραρχίες, αφού όπως επισημαίνει ο Καραμούζης, «οι εκκλησιαστικές ηγεσίες δεν φαίνεται να χάνουν σε κύρος, δύναμη και εξουσία από την “πίστη χωρίς ένταξη” ή από την “πίστη χωρίς συμμετοχή” ούτε ότι ο άνθρωπος της μετανεωτερικής εποχής δεν αναζητά την σχέση του με το θείο, αφού η θρησκευτικότητα αποτελεί μια ανθρωπολογική σταθερά»[4], ενώ θεωρείται από πολλούς στοχαστές ως μια φυσική, ενστικτώδης και ορμέμφυτη ανάγκη του ανθρώπου, η οποία συνεισφέρει στην αυτοσυντήρησή του[5].
Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι βιώνουμε μια σταδιακή μετατόπιση της θρησκευτικότητας από την παραδοσιακή κοινότητα με δεσμούς αφοσίωσης, πίστης και φυσικής παρουσίας και αλληλεπίδρασης στις online κοινότητες, οι οποίες χαρακτηρίζονται έντονα από τα στοιχεία της ανωνυμίας, των οριζόντιων σχέσεων χωρίς ιδιαίτερες ιεραρχικές δομές και της ευμετάβλητης συγκρότησης. Η θρησκευτικότητα στο χώρο του κυβερνοχώρου εκδηλώνεται διαμέσου online κοινοτήτων, οι οποίες μπορεί να έχουν χαρακτηριστικά θρησκείας, αλλά κινούνται επίσης μεταξύ των πόλων του άξονα επίσημης – ανεπίσημης θρησκείας.
Η επίσημη Εκκλησία παρά την αρχική επιφυλακτικότητα, σε ότι αφορά τη χρήση του διαδικτύου σήμερα παρουσιάζει έντονη δραστηριοποίηση και η παρουσία της εκτείνεται από επίσημες ιστοσελίδες μέχρι ιστοσελίδες σε κοινωνικά δίκτυα, δημιουργώντας ένα πλέγμα αλληλεπίδρασης με χιλιάδες πιστούς εντός και εκτός συνόρων. Παράλληλα με τους επίσημους (official) ιστότοπους στο διαδίκτυο, πλέον συναντάμε μεγάλο αριθμό ανεπίσημων (unofficial) ιστότοπων υπό μορφή ιστοσελίδων, ιστολογίων και ομάδων σε κοινωνικά δίκτυα, όπου απλοί καθημερινοί άνθρωποι, ιερείς ακόμη και μοναχοί του Αγίου Όρους αναρτούν θρησκευτικό περιεχόμενο, προσωπικές εμπειρίες καιιστορίες στο πλαίσιο ενός αφηγηματικού λόγου, τις περισσότερες φορές ανεπεξέργαστου χωρίς ιδιαίτερη ακρίβεια στη δομή του.
Ο σύγχρονος άνθρωπος-πιστός αιωρείται και αμφιταλαντεύεται μεταξύ δύο κόσμων με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Μεταξύ του πραγματικού κόσμου της ενοριακής κοινότητας που τον καλεί σε μια προσωπική συνάντηση με τον Χριστό και τον συνάνθρωπο του,και ενός εικονικού κόσμου, αυτόν του διαδικτύου, ο οποίος δεν είναι φανταστικός ούτε ανεξάρτητος από τη ζωή και την κοινωνία των ανθρώπων, αφού «το διαδίκτυο είναι ένα πλέγμα που διαμορφώνει ανθρώπινες εμπειρίες και όχι ένα απλό όργανο επικοινωνίας και πληροφόρησης»,[6] το οποίο επηρεάζει την συμπεριφορά των ανθρώπων. Σε ότι αφορά τις θεολογικές συνέπειες αυτής της παλίνδρομης πορείας αξίζει να επισημάνουμε ότι η εύκολη και χωρίς κόστος πρόσβαση σε θεολογικές πληροφορίες, αλλά και θρησκευτικά δρώμενα, οδηγεί ενδεχομένως σε μια παράκαμψη της Εκκλησίας (νοούμενης ως τοπικής ενορίας) ως παραδοσιακής πηγής πληροφορίας σχετικά με το θείο[7], η οποία θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια νέα μορφή εκκοσμίκευσης ή νέα μορφή θρησκευτικότητας προσαρμοσμένης στις προσωπικές ανάγκες και επιθυμίες του ατόμου[8].
Στις ψηφιακές κοινότητες αυτή η νέα μορφή εκκοσμίκευσης δεν στοχεύει στην εξαφάνιση του θείου, αλλά στη δημιουργία μιας νέας θρησκευτικότητας βασισμένης στην αποκάλυψη ενός Θεού alacart πλέον «δεν είναι ο Θεός αυτός που αποκαλύπτεται για να ελευθερώσει τους ανθρώπους, αλλά ο άνθρωπος που αποκαλύπτει το Θεό για να τον έχει δεμένο στις προσωπικές ανάγκες του»[9]. Στη συνέχεια της ενότητας θα παραθέσουμε ενδεικτικά παραδείγματα ψηφιακής παρέμβασης, τόσο σε επίπεδο επίσημης (official) όσο και ανεπίσημης (unofficial) θρησκείας online.
Για τη διερεύνηση της Ορθόδοξης παρουσίας στον αχανή χώρο του διαδικτύου κάναμε χρήση της μηχανής αναζήτησης της Google[10], η οποία λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο, επιλέξαμε τους ακόλουθους online καταλόγους των ορθόδοξων διαδικτυακών πηγών:
Ο orthodoxos-christianismos.com είναι ο πιο πλήρης online κατάλογος oρθόδοξων πηγών στο διαδίκτυο με περιγραφές των στα Ελληνικά, Σερβικά, Ρώσικα, Ρουμανικά, Αγγλικά, Γερμανικά, και άλλες 20 γλώσσες. Περιγράφει και προσφέρει πρόσβαση σε όλο το φάσμα της ορθοδοξίας: Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, επισκοπές, μοναστήρια, ενορίες, διαδικτυακές πύλες, ιστολόγια, τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς, περιοδικά, εφημερίδες,ψηφιακά ραδιόφωνα και ομάδες συζητήσεων κ.λ.π.
Ο Παγκόσμιος Οδηγός Ορθοδοξίας είναι μια πρωτοβουλία του OramaWorld.com, με σκοπό να γίνει ο πιο πλήρης online κατάλογος που καταγράφει την Παγκόσμια Κληρονομιά, Παρουσία αλλά και Κοινωνική Δραστηριότητα των απανταχού Ορθοδόξων.
Η ιστοσελίδα orthodox-world.org έχει περισσότερο ενημερωτικό χαρακτήρα παρέχοντας πληροφορίες στα ελληνικά (καθώς επίσης αγγλικά, ρωσικά και ισπανικά) διαμέσου διαδραστικού χάρτη για μία ευρεία θεματολογία που αφορά Μοναστήρια, Εκκλησίες, Καθεδρικούς Ναούς, Εξωκλήσια, Ιεραποστολές, Σκήτες, Ορφανοτροφεία, Γηροκομεία, Μουσεία, Σχολεία και Θεολογικές Σχολές από 50 χώρες του κόσμου, ενώ παρέχει και την δυνατότητα ανάμματος ενός συμβολικού (εικονικού) κεριού.
Η αναλυτική παρουσίαση των ορθόδοξων ιστότοπων δεν είναι στους σκοπούς αυτή της εργασίας, όμως οι δυο κατάλογοι που αναφέραμε προσφέρουν ένα ενδεικτικό δείγμα της ορθόδοξης παρουσίας στο διαδίκτυο, ενώ αποτελούν τους πιο πλήρεις καταλόγους ορθόδοξων πόρων στο διαδίκτυο, έτσι όπως προέκυψε από την σύντομη αναζήτηση μας.
Εστιάζοντας στον ελλαδικό χώρο, ο επίσημος ιστότοπος της Εκκλησίας της Ελλάδας (http://www.ecclesia.gr) στο κεντρικό μενού της οποίας υπάρχουν εκτός από τις σελίδες: Ιερά Σύνοδος, Αρχιεπίσκοπος, Μητροπόλεις και οι σελίδες: Κοινωνικό έργο, Περιοδικά, Οργανισμοί, Πολιτισμός, Επικαιρότητα, Ραδιόφωνο, Επικοινωνία. Υπάρχουν επίσης σύνδεσμοι με τους λογαριασμούς της Εκκλησίας της Ελλάδος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης Facebook και Τwitter, αλλά απουσιάζει η απαιτούμενη διαδραστικότητα (λ.χ. livechat, που βρίσκει κάποιος σε Ρωμαιοκαθολικούς ιστότοπους). Πρόκειται για ένα πληροφοριακό ιστότοπο, ο οποίος δεν προσφέρει καμία διαδραστικότητα.
Ένα μεγάλο μέρος της ορθόδοξης παρουσίας στο διαδίκτυο, ίσως το μεγαλύτερο, καταλαμβάνουν ανεπίσημοι (unofficial) ιστότοποι, οι οποίοι περιλαμβάνουν συλλογικές ή μεμονωμένες προσπάθειες ανάδειξης και παρουσίασης θρησκευτικού πολυμεσικού περιεχομένου. Σερφάροντας στο διαδίκτυο μπορούμε να αλιεύσουμε προσωπικά ιστολόγια (κοσμικών, ιερέων, μοναχών) θρησκευτικές σελίδες και ομάδες στα κοινωνικά δίκτυα (Facebook, YouΤube) έως και λογαριασμούς κοσμικών και ιερέων στο νεότευκτο, αλλά ταχύτατα αναπτυσσόμενο Τik-Tokκαθώς και πλήθος εφαρμογών (Apps) για έξυπνα κινητά.
Ο κόσμος του διαδικτύου αποτελεί σήμερα μια αναγνωρισμένη και αποδεκτή πραγματικότητα. Από τις σύντομες αναφορές μας στην ορθόδοξη θρησκευτική παρουσία στο διαδίκτυο γίνεται εμφανές ότι η επίσημη Εκκλησία έχει εντάξει αυτό το μέσο στην πνευματική της εργαλειοθήκη, ενώ παράλληλα, ο λόγος του Θεού ταξιδεύει στις λεωφόρους του διαδικτύου μέσα από τις δράσεις αξιόλογων μη θεσμικών πρωτοβουλιών, οι οποίες στην παρούσα συγκυρία της πανδημίας του κορονοϊού και της αδυναμίας ή στην καλύτερη περίπτωση δυσκολίας πρόσβασης στους ναούς παρέχουν σημαντικές υπηρεσίες λειτουργώντας ως ψηφιακοί άμβωνες Ευαγγελισμού. Οι ψηφιακές δράσεις και η επίδραση θεσμικών και μη συντελεστών καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού θα παρουσιαστούν σε επόμενη ενότητα.
Συχνά διατυπώνεται η άποψη ότι το διαδίκτυο δεν είναι το «αθώο τεχνικό εργαλείο καθώς γεννά περισπασμούς»[11], ενώ ίσως οι εικονικές σχέσεις, η online αλληλεπίδραση και επικοινωνία οδηγήσουν τελικά στην αντικατάσταση των αληθινών διαπροσωπικών σχέσεων.[12]
Ο προβληματισμός εντείνεται αναλογιζόμενοι την επίδραση του διαδικτύου στην ποιμαντική δράση της Εκκλησίας και στις ενδεχόμενες παρεμβολές, παραποιήσεις ή ακόμη και υποκατάσταση της ποιμαντικής διακονίας της από ψηφιακά περιβάλλοντα, τα οποία απέχουν από το αληθινό πνεύμα του Ευαγγελίου και την Πατερική παράδοση της ορθόδοξης Εκκλησίας.
Η σύγχρονη ψηφιακή Ιεραποστολική αποστολή της Εκκλησίας καλείται να λειτουργήσει ως πνευματικός οδοδείκτης προσανατολισμού των ήδη πιστών στον αχανή και πολυδαίδαλο κυβερνοχώρο.Αν το διαδίκτυο υπήρχε την εποχή της αρχέγονης Εκκλησίας θεωρείται πιθανό ότι ο καινοτόμος Παύλος θα μιλούσε την ψηφιακή γλώσσα και στο πνεύμα αυτό κινείται το απόσπασμα από την Α’ προς Κορινθίους επιστολή: «(…)ἐγενόμην τοῖς ἀσθενέσιν ὡς ἀσθενής, ἵνα τοὺς ἀσθενεῖς κερδήσω· τοῖς πᾶσι γέγονα τὰ πάντα, ἵνα πάντως τινὰς σώσω. Τοῦτο δὲ ποιῶ διὰ τὸ εὐαγγέλιον, ἵνα συγκοινωνὸς αὐτοῦ γένωμαι. Οὐκ οἴδατε ὅτι οἱ ἐν σταδίῳ τρέχοντες πάντες μὲν τρέχουσιν, εἷς δὲ λαμβάνει τὸ βραβεῖον; οὕτω τρέχετε, ἵνα καταλάβητε»[13].
Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ
