Χαρτονομίσματα: Μικρά έργα τέχνης στην καθημερινότητα

Ζούμε άραγε το τέλος του υλικού χρήματος; Έρχεται μία πραγματικότητα με τα χρήματα να είναι απλώς αριθμοί σε μία οθόνη, έρμαια σε παράγοντες και δυνάμεις που δεν ελέγχουμε, εκτεθειμένα στις ικανότητες ενός χάκερ ή στις διαθέσεις ενός παγκόσμιου οικονομικού συστήματος που ανά πάσα στιγμή μπορεί να τα εξαλείψει;

Το γεγονός είναι πως, μετά την περίοδο του κορονοϊού, οι ηλεκτρονικές συναλλαγές υπερτετραπλασιάστηκαν ενώ τα μετρητά,, και στις πιο μικρές συναλλαγές, αποτελούν ένα σχεδόν σπάνιο φαινόμενο. Είναι η ευκολία; Είναι ο φόβος της αφής σε επιφάνειες ύποπτες για ιούς; Ή μήπως ακολουθείται ένα σχέδιο, το οποίο, οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας έχουν ήδη αναδείξει εδώ και δεκαετίες;

Στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο πλούτος ήταν πάντα ταυτισμένος με την κατοχή ενός αντικειμένου. Είτε, στην αρχή, προϊόντων προς ανταλλαγήν, είτε, κατόπιν, αντικειμένων από πολύτιμα μέταλλα είτε, σχετικά πρόσφατα, χαρτονομισμάτων. Σε κάθε περίπτωση, η αφή πιστοποιούσε την κατοχή. Ιδιαίτερα στην περίπτωση των χαρτονομισμάτων, υπό το φόβο βέβαια της πλαστογραφίας, η αφή πιστοποιούσε κατοχή ενός ευτελούς, βέβαια, τεμαχίου χαρτιού, συχνότατα όμως περίτεχνου, ώστε δύσκολα να πλαστογραφείται, αλλά και πολύτιμου, καθώς, ανέκαθεν, αντιπροσώπευε ένα εγγυημένο πόσο.

Τα χαρτονομίσματα, με τη σύγχρονη περίπου μορφή τους, είναι επινόηση των νεότερων χρόνων. Περίπου 2300 χρόνια από τα νομίσματα των Λυδών, η τράπεζα της Στοκχόλμης θέτει σε κυκλοφορία, το 1662, τα πρώτα της τραπεζογραμμάτια και ακολούθησαν οι άλλες χώρες της Ευρώπης και του κόσμου ολόκληρου.

Τα χαρτονομίσματα αποτελούσαν κατ΄ αρχάς μία γραπτή υπόσχεση της τραπέζης ότι θα καταβάλλει στον κομιστή «επί τη εμφανίσει» το αναγραφόμενο ποσό σε χρυσά η αργυρά νομίσματα, τα οποία είχε προηγουμένως καταθέσει σ΄ αυτήν. Η έλλειψη όμως χρυσού και αργύρου για την κοπή νομισμάτων αφενός και αφετέρου η αυξανόμενη εμπιστοσύνη προς τις τράπεζες καθιέρωσαν τα τραπεζογραμμάτια ως γενικό ανταλλακτικό μέσο, αποδεκτό στις συναλλαγές.

Στην Ελλάδα, τα χαρτονομίσματα εμφανίζονται όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας, κατά τον Ιούνιο του 1831, για να μην επιβάλει νέους φόρους, αποφάσισε την εκτύπωση χαρτονομισμάτων το 5,10, 50 και 100 φοινίκων συνολικής αξίας τριών εκατομμυρίων φοινίκων από την Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα που είχε συσταθεί ήδη από το 1828, αμέσως μετά την άφιξη του.

Σήμερα, σε μία παγκοσμιοποιημένη οικονομία, το χαρτονόμισμα, ιδιαίτερα των «σκληρών» νομισμάτων, αποτελεί αντικείμενο συναλλαγής σε παγκόσμια κλίμακα. Συνεχίζεται έτσι μία διαρκώς εξελισσόμενη παραγωγή χαρτονομισμάτων, κατά την οποία απαιτείται τεχνολογικός εξοπλισμός υψηλού επιπέδου, αλλά και καλλιτεχνική δημιουργία υψηλής ποιότητας.

Η τέχνη της φιλοτέχνησης του χαρτονομίσματος ανήκει στην ομάδα των εφαρμοσμένων τεχνών, όπου ανήκουν και άλλες τέχνες με ιδιαιτερότητα όπως των γραμματοσήμων, της σχεδίασης γραμμάτων, στοιχείων, συσκευασιών και άλλων.

Όπως σε όλες τις εφαρμογές της τέχνης, έτσι και σε αυτήν της σχεδίασης και χάραξης χαρτονομισμάτων, συμμετείχαν και συμμετέχουν μέχρι σήμερα καλλιτέχνες εγνωσμένης αξίας, μυημένων στα μυστικά της δύσκολης αυτής τεχνικής. Το μικρό ή μεγάλο χαρτί που κρατάμε στα χέρια μας καθημερινά, συναλλασσόμενοι με τους συνανθρώπους μας, είναι ένα μικρό έργο τέχνης που κρύβει στις δύο επιφάνειες του όλα τα μυστικά και τις καλλιτεχνικές προδιαγραφές ενός κανονικού έργου ζωγραφικής ή χαρακτικής.

Κάτω από την επιφάνεια του υπάρχουν η σύνθεση, το σχέδιο, το χρώμα και οι άψογες τεχνικές των διαφόρων ειδών της χαρακτικής και των γραφικών τεχνών.

Έχοντας την προσοχή μας στραμμένη αποκλειστικά στην οικονομική διάσταση του χαρτονομίσματος, δεν προσέχουμε την ποιότητα και την αισθητική τους και μόνον όταν βρισκόμαστε σε ξένες χώρες βλέπουμε με προσοχή και κριτικάρουμε τα χαρτονομίσματα που έχουμε στα χέρια μας. Σε αυτή την …παγκόσμια έκθεση χαρτονομισμάτων, η αισθητική ποιότητα των αντίστοιχων ελληνικών ήταν και είναι υψηλής στάθμης και βρίσκεται σε πολύ καλό επίπεδο σε σχέση με τα αντίστοιχα άλλων χωρών, κάτι που συνέβαινε μέχρι και τη δεκαετία του ΄80 και στο χώρο των γραμματοσήμων.

Οι παράγοντες που διαμορφώνουν την ομορφιά του χαρτονομίσματος είναι πολλοί και σύνθετοι και οι επιλογές δεν είναι μόνον καλλιτεχνικές αλλά και τεχνικές, αφού δεν αφορούν μόνον την αισθητική, αλλά και στη συναλλαγματική ευκολία και κυρίως την ασφάλεια ενάντια στην παραχάραξη και πάντα καραδοκεί.

Ο κύριος παράγων για τη δημιουργία ενός νέου χαρτονομίσματος είναι οι παραστάσεις που θα κοσμούν αυτό και στις δύο όψεις του. Το κάθε χαρτονόμισμα είναι συνήθως αφιερωμένο σε ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα, σε επιστήμονες και επιστημονικά επιτεύγματα, σε μεγάλους καλλιτέχνες και το έργο τους ή, τέλος, σπαιότερα, σε τουριστικές και ιστορικές περιοχές.

Μέσα στον κύκλο των παραστάσεων πρέπει να λογαριάσουμε και ό,τι παριστάνεται στο λευκό μέρος των χαρτονομισμάτων, το λεγόμενο υδατογράφημα, όπως δημιουργείται κατά τη φάση της κατασκευής του χαρτιού, που και αυτό είναι ειδικά επιλεγμένο για τις ανάγκες και την πολλή χρήση του αντικειμένου. Οι συνήθεις παραστάσεις του υδατογραφήματος είναι συχνά μία κεφαλή γνωστού αγάλματος η προσώπου. Κατά τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα μετά την κυκλοφορία του ευρώ, σε πολλά υδατογραφήματα χρησιμοποιήθηκαν λεπτομέρειες ευρωπαϊκών μνημείων.

Δεύτερος παράγων είναι τα διακοσμητικά δάπεδα και πλαίσια που θα συνοδεύουν τις παραστάσεις, τα γράμματα και τα νούμερα των αξιών. Οι επιλογές αυτών των διακοσμητικών γίνονται με κριτήρια όχι μόνο καλλιτεχνίας, αλλά και ασφάλειας. Πολλά από τα στοιχεία αυτά σχεδιάζονται ειδικά για ορισμένο χαρτονόμισμα και άλλα γίνονται με τεχνικό πρωτότυπο τρόπο ή είναι έτοιμα. Βεβαίως, με τις σημερινές δυνατότητες των υπολογιστών, οι τεχνικές αυτές απλοποιούνται.

Τέλος, το χρώμα παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στην τελική εμφάνιση των χαρτονομισμάτων. Αποφασίζεται από την αρχή αυτό που θα κυριαρχεί στην τελική εμφάνιση. Όχι ότι χρησιμοποιείται ένα μόνο χρώμα με τις αποχρώσεις του, αλλά πρωταγωνιστεί το ένα και τα υπόλοιπα τον βοηθάνε αισθητικά να επιβληθεί και να δώσει το χαρακτήρα της απόχρωσης σε κάθε χαρτονόμισμα, που βοηθάει και χρωματικά την διαφορετική του συναλλαγματική αξία.

Η παραγωγή ενός χαρτονομίσματος αποτελεί καρπό ομαδικής δουλειάς από εξειδικευμένους καλλιτέχνες, ζωγράφους και χαράκτες που συνεργάζονται αρμονικά σε σημείο ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι απολύτως ομοιογενές.

Η αισθητική των χαρτονομισμάτων αποτελεί μία έμμεση εικαστική παρέμβαση στον σκληρό κόσμο της οικονομίας και των συναλλαγών. Ακόμη και ο Έλληνας ηθοποιός Γιώργος Κωνσταντίνου, ο οποίος, ως φτωχός καθηγητής στη γνωστή ελληνική ταινία παίρνει ως προκαταβολή ένα χιλιάρικο, αφιερώνει λίγες στιγμές να το θαυμάσει και να το παρομοιάσει με ηλιοβασίλεμα.

Εάν η μανία της απλοποίησης, της πρακτικότητας και της ταχύτητας καταφέρει και εξοβελίσει το χαρτονόμισμα, λίγο ακόμη χρώμα θα χαθεί από τη ζωή μας και λίγο περισσότερα νούμερα άψυχα και αισθητικώς ουδέτερα θα προστεθούν στα, ούτως ή άλλως, άχρωμα, άοσμα και άγευστα δεδομένα της οθόνης μας.