Μεταξύ των συνδρομητών που υποστήριξαν τις πρώτες εκδόσεις βιβλίων βυζαντινής μουσικής εντοπίζονται και ονόματα μελών της Φιλικής Εταιρείας, η οποία είχε συστηθεί το 1814 με στόχο τις μυστικές διεργασίες που απέβλεπαν στην οργάνωση όλων των απαραίτητων ενεργειών, οι οποίες θα οδηγούσαν στην απελευθέρωση της πατρίδας από τον οθωμανικό ζυγό.
Η μετοχή και υποστήριξη Ελλήνων «Φιλικών» στην πρωτότυπη εκδοτική προσπάθεια του Πέτρου Εφεσίου αποδεικνύει ότι η Φιλική Εταιρεία και τα μέλη της συνέβαλαν στην προετοιμασία του αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία όχι μόνο σε επιχειρησιακό, αλλά και σε ηθικό και πνευματικό επίπεδο.
Η ανάπτυξη του συστήματος της Μουσικής Τυπογραφίας στα 1820 συμπίπτει χρονικά με την κορύφωση του διαφωτιστικού κινήματος και την προετοιμασία των Ελλήνων για τον εθνικό ξεσηκωμό. Μεγάλο μέρος αυτής της προετοιμασίας συντελέστηκε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και ειδικότερα στο χώρο ανάπτυξης της πρώτης εκδοτικής δραστηριότητας για την αναπαραγωγή μουσικών εντύπων. Ως εκ τούτου, η Μουσική Μεταρρύθμιση μαζί με την προσπάθεια του Πέτρου Εφεσίου και των συνεργατών του έγιναν γνωστές, μεταξύ άλλων, και σε όσους βρίσκονταν στην περιοχή, προκειμένου να συμμετάσχουν στις προεπαναστατικές διεργασίες. Ορισμένοι από αυτούς, πληροφορούμενοι για το εγχείρημα του Πέτρου Εφεσίου, αποφάσισαν να υποστηρίξουν οικονομικά την προσπάθειά του. Έτσι, εξηγείται το γεγονός ότι στον κατάλογο συνδρομητών των δύο πρώτων μουσικών εντύπων εντοπίζονται και ονόματα Ελλήνων, οι οποίοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία και υλοποίηση της Ελληνικής Επανάστασης, συμμετέχοντας στη Φιλική Εταιρεία. Παρακάτω, γίνεται αναφορά σε ορισμένους από αυτούς.
Μεταξύ των συνδρομητών του Νέου Αναστασιματαρίου του Πέτρου Πελοποννησίου (1820) εντοπίζονται και συνδρομητές – μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Στους ἐν Βουκουρεστίῳ συνδρομητές καταγράφεται ο Ἄρχων Σερδάρης Γεωργάκης Ν. Ὀλυμπιώτης, ο οποίος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το έτος 1817. Επιπλέον, στους ἐν Ιασίῳ συνδρομητές μεταξύ άλλων καταγράφονται και τα ονόματα κληρικών, γνωστών για τη μετοχή τους στην Εταιρεία και υποστηρικτών της Επανάστασης, όπως ο «Πανιερώτατος Μητροπολίτης Μολδαβίας Κύριος Βενιαμίν», ο «Πανιερώτατος Ἅγιος Εἰρηνουπόλεως Κύριος Γρηγόριος», ο «Πανοσιώτατος Ἀρχιμανδρίτης κύριος Γρηγόριος Δικέος Πελοποννήσιος» και ο «Πανοσιολογιώτατος διδάσκαλος κύριος Βενιαμίν Λέσβιος».
Ο μητροπολίτης Μολδαβίας Μολδαβίας Βενιαμίν Κωστάκε είναι γνωστός για τους δεεσμούς τους με την Φιλή Εταρεία και την εθνική του δράση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ενώ παράλληλα πρωτοστάτησε σε ενέργειες για την καλλιέργεια της Ψαλτικής Τέχνης, με την ίδρυση σχολής Ψαλτικής στο Ιάσιο το 1805, με την οποία συνδέθηκε ο πρωτοψάλτης Πέτρος ο Βυζάντιος. Παράλληλα, ο ίδιος διατηρούσε προσωπικές σχέσεις με ορισμένους από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Ψαλτικής της περιόδου, όπως ο Διονύσιος Φωτεινός, ο Νικηφόρος Καντουνιάρης, αλλά και ο πρωτοψάλτης Γρηγόριος, αποδεικνύοντας την αδιάκοπη σχέση, και σε πολιτισμικό επίπεδο, Κωνσταντινούπολης – Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Ο μητροπολίτης Ειρηνουπόλεως και Βατοπαιδίου Γρηγόριος βρίσκονταν στην περιοχή της Μολδαβίας ως υπεύθυνος των μετοχίων της Μονής Βατοπαιδίου. Εκεί συνδέθηκε με άλλα μέλη της Φιλικής Εταιρείας και ανέπτυξε εθνική δραστηριότητα. Παράλληλα, την περίοδο ανάπτυξης της Μουσικής Τυπογραφίας τέθηκε επικεφαλής για την ανεύρεση συνδρομητών στην ευρύτερη περιοχή του Ιασίου μαζί με τον ηγούμενο της μονής Τριών Ιεραρχών, ιερομόμοναχο Σεραφείμ. Ο Γρηγόριος Δικαίος, γνωστός και ως «Παπαφλέσσας», μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία στην Κωνσταντινούπολη, το 1818 και από εκεί μετέβη στο Βουκουρέστι, όπου παρέμεινε μέχρι το 1820, οπότε στάλθηκε στην Πελοπόννησο για την προετοιμασία της Επανάστασης. Παράλληλα, ο Βενιαμίν Λέσβιος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία στο Ιάσιο, ενώ από το 1817 βρισκόταν στο Βουκουρέστι, προκειμένου να αναδιοργανώσει την ομώνυμη Ακαδημία. Τέλος μεταξύ των συνδρομητών καταγράφονται οι ευγενέστατοι άρχοντες «Κόμισος κύριος Θεόδωρος Νέγρις» και «Καμινάρης κύριος Μανουήλ Βερνάρδος». Ο Νέγρης μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818 και υπηρέτησε ως γραμματέας του Σκαρλάτου Καλλιμάχη στη Μολδαβία, ενώ λίγο πριν από την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης διορίστηκε επιτετραμμένος της τουρκικής κυβέρνησης στο Παρίσι. Ο Βερνάρδος δραστηριοποιήθηκε στο Ιάσιο, όπου το 1812 ίδρυσε τυπογραφείο και μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818.
Εκτός από τους παραπάνω, Έλληνες «Φιλικοί» συμμετείχαν ως συνδρομητές και στην έκδοση Σύντομον Δοξαστάριον του Πέτρου Πελοποννησίου (1820). Ενδεικτικά αναφέρεται ο «Εντ[ιμώτατος]. Κ[ύριος]. Ιωάννης Φαρμάκης» και ο «Πανοσ[ιώ]τ[ατος]. Κ[ύριος]. Γερμανός μεγασπιλεότης Πελοποννίσιος». Ο Ιωάννης Φαρμάκης καταγόταν από τη Βλάστη Κοζάνης και ταξίδευε ως πραγματευτής σε μεγάλο μέρος των Βαλκανίων, ενώ μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1817 στην Οδησσό. Όσον αφορά στον ιερομόναχο Γερμανό, πρόκειται για τον μετέπειτα μητροπολίτη Χριστιανουπόλεως Γερμανό Ζαφειρόπουλο, με καταγωγή από τα Καλάβρυτα, ο οποίος μόνασε στη μονή Μεγάλου Σπηλαίου, όπου χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος. Διακρίθηκε για τη λογιοσύνη του και υπηρέτησε ως διδάσκαλος στις σχολές της Θεσσαλονίκης και του Βελιγραδίου. Διατηρούσε σχέσεις με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818.
Όλοι οι παραπάνω αποτελούν μέλη του δικτύου των «Φιλικών», το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «ιδεολογικό», αφού η συνδρομή τους ορίζεται κατά κύριο λόγο με γνώμονα την πνευματική και πολιτισμική ανάπτυξη του υπόδουλου Ελληνισμού, την οποία άριστα υπηρετούσαν η Μουσική Μεταρρύθμιση και η Μουσική Τυπογραφία. Αφενός, η εφαρμογή της Μουσικής Μεταρρύθμισης παρείχε πλέον τη δυνατότητα ευκολότερης πρόσβασης στην Ψαλτική Τέχνη, η οποία μέχρι πρότινος ήταν απροσπέλαστη για τους πολλούς, αφετέρου η Μουσική Τυπογραφία αντιμετωπίστηκε και ενισχύθηκε ως ένα πνευματικό και τεχνολογικό αγαθό, το οποίο επρόκειτο να συμβάλει στην ανύψωση του παιδευτικού και καλλιτεχνικού επιπέδου των υπόδουλων.
Κοινό στοιχείο όλων των Ελλήνων «Φιλικών» συνδρομητών ήταν η παρουσία και δραστηριότητά τους στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες κατά το διάστημα, το οποίο εξελισσόταν η εκδοτική προσπάθεια του Πέτρου Εφεσίου στο Βουκουρέστι. Επιπλέον, κύριο χαρακτηριστικό του δικτύου αναδεικνύεται η ανομοιογένεια μεταξύ των μελών του, καθώς σε αυτό συμμετέχουν πρόσωπα από δίκτυα με διαφορετικούς προσανατολισμούς και ενδιαφέροντα. Όπως συμπεραίνεται από τους καταλόγους συνδρομητών των δύο πρώτων έντυπων μουσικών βιβλίων, οι εκδόσεις υποστηρίχθηκαν από πρόσωπα τα οποία μπορούν να ενταχθούν σε δίκτυα κυρίως με βάση την ίδιοτητά τους, χωρίς αυτό να είναι απόλυτο. Έτσι, προκύπτουν τα δίκτυα α) των αρχόντων, β) των εκκλησιαστικών προσώπων, γ) των μουσικολογιωτάτων κυρίων, δ) των εντιμοτάτων και τιμιοτάτων κυρίων, ε) των σοφολογιοτάτων και λογιοτάτων και στ) των Φιλικών. Στο δίκτυο των «Φιλικών» συμμετέχουν πρόσωπα από όλα τα προαναφερόμενα δίκτυα και για το λόγο αυτό παρουσιάζει μεγάλη ανομοιογένεια κυρίως ως προς τις ιδιότητες των μελών του.
Η μετοχή και υποστήριξη Ελλήνων «Φιλικών» στην πρωτότυπη εκδοτική προσπάθεια αποδεικνύει αρχικά ότι αυτή έγινε γνωστή σε διαφόρους κύκλους, μεταξύ αυτών και σε πρόσωπα που βρίσκονταν στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες για την προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης. Ορισμένοι από τους παραπάνω δραστηριοποιούνταν στον εκπαιδευτικό τομέα παρέχοντας τις υπηρεσίες τους στις ελληνικές σχολές της περιοχής, όπως ο Εφέσιος, άλλοι είχαν εμπορική δραστηριότητα, ενώ άλλοι, όπως ο Γρηγόριος Δικαίος, βρέθηκαν στην περιοχή, προκειμένου να συμμετάσχουν στις διεργασίες οργάνωσης της Ελληνικής Επανάστασης. Έτσι, η Μουσική Τυπογραφία και η Μουσική Μεταρρύθμιση ανάγονται σε γεγονότα που εντάσσονται και συνέβαλαν στην προσπάθεια αναγέννησης και ανάπτυξης του Νέου Ελληνισμού με τα εφόδια που προσέφερε η δυτική σκέψη, ο ευρωπαϊκός και ο νεοελληνικός διαφωτισμός.
Σημ. Το παρόν αποτελεί απόσπασμα σε ανεπτυγμένη μορφή από την εισήγηση «Χορηγοί καί Συνδρομητές ὡς βασικοί παράγοντες ἀνάπτυξης τῆς Μουσικῆς Τυπογραφίας – ἡ περίπτωση τῶν ἐκδόσεων τοῦ Βουκουρεστίου (1820)», η οποία παρουσιάστηκε στο Η΄ Διεθνές Συνέδριο Μουσικολογικό και Ψαλτικό, Θεωρία καὶ Πράξη τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης, το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα, 15-18 Δεκεμβρίου 2021.
