Αθανάσιος Αθωνίτης, «ἡ κρηπὶς τῆς κατὰ θεὸν πολιτείας»

Η Εκκλησία σύμπασα τιμά στις 5 Ιουλίου τον Αθανάσιο τον Αθωνίτη και ο αγιορείτικος μοναχισμός τον ιδρυτή και θεμελιωτή του. Ο εγκωμιαστής του, μάλιστα, χαιρετίζει «τον γλυκύτατον, όνομα και πράγμα, Αθανάσιον», «την κρηπίδα των μοναχών», «τον πλούτο των αρετών», «της οικουμένης τον φαεινότατον λαμπτήρα».

Στην περίπτωση του Αθανασίου συμβαδίζουν ο φωτισμένος νούς και η προκοπή του ανδρός με την ευνοική για την ανάπτυξη της δράσεώς του ιστορική συγκυρία. Είναι γεγονός ότι, αμέσως μετά από το τέλος της εικονομαχίας (9ος αι.), ευνοείται από το Βυζάντιο η ιεραποστολική δραστηριότητα των μοναχών στα πλαίσια της πολιτικής και πολιτισμικής του εξαπλώσεως στην Βαλκανική, με χαρακτηριστικώτερο παράδειγμα τον εκχριστιανισμό των Σλάβων και των Μοραβών από τους μοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο επί Φωτίου. Επίσης, τον ίδιο αιώνα, η ανάρρηση στον θρόνο βασιλέων από την Μακεδονική Δυναστεία θα συμβάλλη στην δημιουργία μοναστικών κέντρων στην Χαλκιδική, λ.χ. από τον Ευθύμιο Αγκύρας και τον Ιωάννη τον Κολοβό.

Τον επόμενο αιώνα (10ο) η δράση αυτή κορυφώνεται. Τότε εντοπίζεται η δράση του μοναχού Νίκωνος του «Μετανοείτε», από την Παφλαγονία, ο οποίος περιοδεύει στην Κρήτη, όταν ο Νικηφόρος Φωκάς απευλευθερώνει το νησί από τους Σαρακηνούς (961) και συμβάλλει, με το κήρυγμά του, στην επιστροφή των κατοίκων στην χριστιανική πίστη, ύστερα από την μακραίωνη αραβική κατάκτηση, με αποτέλεσμα την επανένταξή του στην βυζαντινή επικράτεια. Ο ίδιος μοναχός συνέχισε την ιεραποστολική του δράση στην Στερεά και στην Πελοπόννησο, όπου μάλιστα βοήθησε στον εκχριστιανισμό των Σλάβων του Ταϋγέτου, με την βοήθεια του επισκόπου Λακεδαίμονος Θεόπεμπτου και του βυζαντινού στρατηγού Βασιλείου Απόκαυκου.

Να σημειωθή, εξ άλλου, ότι και ο Αθανάσιος ο Αθωνίτης καλείται, την ίδια περίοδο, από τον παλαιό του γνώριμο, Φωκά, στην Κρήτη, και ενισχύει, με την προσευχή και την ηθική του στήριξη, τον αγώνα σε βάρος των εχθρών του Βυζαντίου Σαρακηνών. Με τα λάφυρα, μάλιστα, από αυτήν την επιτυχημένη εκστρατεία θα τεθούν τα πρώτα θεμέλια για την ίδρυση της μοναστικής πολιτείας στον Άθω.

Παράλληλα, ένας άλλος φωτισμένος Άγιος, ο Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης (10ος αι.), με την δράση του στην νότια Στερεά Ελλάδα ως την Κόρινθο ενισχύει τους χριστιανικούς πληθυσμούς στα δύσκολα χρόνια των βουλγαρικών επιδρομών στην περιοχή.

Γίνεται, λοιπόν, φανερό από τα παραπάνω ότι οι μοναχοί του Βυζαντίου, την περίοδο αύτήν, δρούσαν στο πλαίσιο της γενικότερης στρατηγικής του για την πολιτική και οικονομική του ενδυνάμωση και την ενίσχυση της πνευματικής του ακτινοβολίας στην Βαλκανική, με την εξουδετέρωση της παπικής επιρροής.

Στην συνολική αυτήν προσπάθεια εντάσσεται και η ίδρυση του πρώτου κοινοβίου, της Μεγίστης Λαύρας, στον Άθω, από τον Αθανάσιο. Καταγόμενος από την Τραπεζούντα ο προικισμένος αυτός μοναχός και έχοντας αποκτήσει λαμπρές σπουδές στην Βασιλεύουσα μεταβαίνει στο Άγιο Όρος, αφού πρώτα είχε μονάσει κοντά στον ασκητή Μιχαήλ τον Μαλεΐνο στο όρος Κυμινά της Βιθυνίας. Στην χερσόνησο του Άθω υπήρχε, βεβαίως, μοναστική παράδοση, τουλάχιστον έναν αιώνα πριν από την μετάβαση του Αθανασίου, από τον 9ο αιώνα, με την παρουσία εκεί αναχωρητών μοναχών, οι οποίοι διαβιούσαν εγκατεσπαρμένοι σε πρόχειρα καταλύματα.

Οι αναχωρητές αυτοί μοναχοί αντιμετώπισαν με καχυποψία την άφιξη του Αθανασίου στον Άθω, πολύ δε περισσότερο την ανάπτυξη εκ μέρους του έντονης δραστηριότητας για την οικοδόμηση της Λαύρας, με την παρότρυνση του Νικηφόρου και την υπόσχεσή του να συμμονάσει, και με την οικονομική, όπως είδαμε, βοήθειά του.

Η όλη προσπάθεια του Αθανασίου συναντούσε, γενικώς, πολλές δυσκολίες και εμπόδια. Η είδηση της αναρρήσεως του Νικηφόρου στον αυτοκρατορικό θρόνο τον ωδήγησε στην απόφαση να εγκαταλείψη το Όρος (963), επέστρεψε, όμως, μόλις εξασφάλισε εκ νέου την υπόσχεσή του ότι θα μονάση και νέα οικονομική ενίσχυση. Συνέχισε, λοιπόν, το έργο με την ανέγερση κελιών, γύρω από το καθολικό, και άλλων βοηθητικών κτισμάτων, αποθηκών για τα εμπορεύματα, μαγειρίου, τραπέζης, ξενώνων, νοσοκομείων, ακόμη και υδραγωγείου και μύλου. Για την επιτυχία του τιτάνιου αυτού έργου ο προοδευτικός Αθανάσιος έκανε εκχερσώσεις, αξιοποίησε την περιουσία εγκαταλελειμμένων μονυδρίων, ανέπτυξε νέες τεχνικές στην γεωργία και αξιοποίησε ακόμη και την σύγχρονη της εποχής του τεχνολογία για την κίνηση των υδρομύλων και των μηχανημάτων παρασκευής άρτου.

Ο ίδιος περιγράφει στο Τυπικό της Μονής τους κόπους και τις ταλαιπωρίες που υπέστησαν, αυτός και οι συνεργάτες του, «προς το δείμασθαι (=για να οικοδομήσουν) τον άγιον της υπεραγίας Θεοτόκου ναόν, την τε της Λαύρας άπασαν κατασκήνωσιν…».

Θα περίμενε κανείς ότι οι προηγούμενοι αναχωρητές μοναχοί θα τον ευγνωμονούσαν για την δραστηριότητα αυτήν προς κοινό όφελος, εκείνοι όμως, ειδικά μετά από τον θάνατο του αρωγού του, Νικηφόρου Φωκά (969), τον κατηγόρησαν στον νέο αυτοκράτορα, Ιωάννη Τσιμισκή, ότι ούτε λίγο ούτε πολύ «εισάγει καινά δαιμόνια» στο Όρος: «οικοδομάς γαρ ανήγειρε πολυτελείς και πύργους και λιμένας ενήργησεν, επιρροάς τε υδάτων κατήγαγε και ζεύγη βοών ωνήσατο (=αγόρασε) και εις κόσμον ήδη το Όρος μετεποίησεν…».

Σημασία έχει ότι όχι μόνον αποκρούστηκαν οι κατηγορίες των αλλά και ότι ο Τσιμισκής ενίσχυσε τελικά και ο ίδιος την όλη προσπάθεια του Αθανασίου, με νέες χορηγίες, κυρίως δε με την σύνταξη του Τυπικού της Λαύρας, που απετέλεσε έκτοτε το υπόδειγμα για την οργάνωση και την λειτουργία και των άλλων μονών του Όρους. Όσο για τον Αθανάσιο συνέχιζε να αγωνίζεται σκληρά, επιστατώντας ο ίδιος τις διάφορες εργασίες, μέχρις ότου ο τον βρήκε ο θάνατος, μαζί με άλλους έξι μοναχούς, από ατύχημα κατά την ανοικοδόμηση του καθολικού (1000).

Δικαίως, λοιπόν, μπορεί να ισχυριστή κάποιος ότι η ιστορική πορεία του Όρους άλλαξε με την παρουσία και την δράση του Αθανασίου του Αθωνίτου. Στο πρόσωπό του δεν τιμάται μόνον ο ορθόδοξος κοινοβιακός μοναχισμός αλλά και ολόκληρο το Άγιο Όρος, που αποτελεί στην συνείδηση των πιστών το προπύργιο της καθολικής και οικουμενικής Ορθοδοξίας.

Ας ευχώμαστε, λοιπόν, και ας προσευχώμαστε, στην ιδιαίτερα κρίσιμη και συγκεχυμένη εποχή μας, το Όρος το Άγιον να συνεχίζη αδιαλείπτως να επιτελή την αποστολή του για την προάσπιση της πίστεως και την συνέχιση της ορθοδόξου παραδόσεως και «η κρηπίς (=η βάση/το θεμέλιο) της κατά θεόν πολιτείας», ο Αθανάσιος, να αποτελή σταθερά και πάντοτε «τοις μεν ολισθηροίς έρεισμα και οχύρωμα, τοις δε λυπουμένοις παραμυθία τε και αναψυχή, πάσιν δε οδηγός και οδός και ασφάλεια». Αμήν. Γένοιτο!