Τα δεξιά μέρη του αγίου άρτου στην Προσκομιδή
31 Ιουλίου 2023Ερώτηση: Στο έντυπο Ευχολόγιο υπάρχει σύντομος ερμηνεία για το ποια είναι τα δεξιά μέρη του αγίου άρτου και που τίθενται κατά την Προσκομιδή το άγιο Ποτήριο, η σφραγίδα της Θεοτόκου και οι λοιπές μερίδες των αγίων. Πως τίθεται ιστορικά το θέμα αυτό και ποια η βαθύτερη ερμηνεία του; π. Χ.Π.
Πράγματι, στο έντυπο Ευχολόγιο, μετά τον 17ο αι., εντάχθηκε η ως άνω ερμηνεία, όπου γίνεται λόγος για το άφραστο και ακατάληπτο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας, τονίζεται ο θυτικός χαρακτήρας της Προσκομιδής και προσδιορίζονται ακριβώς τα δεξιά και αριστερά μέρη του αγίου άρτου. «Πρόδηλόν ἐστιν – σημειώνεται στο κείμενο -, ὅτι τά ἐν οἷς οὐ τίθεται τό ἅγιον Ποτήριον μέρη, εἰσι τά δεξιά τοῦ ἁγίου ἄρτου· τά δέ λοιπά, ἐν οἷς κεῖται τό ἅγιον Ποτήριον ὑπάρχει τά ἀριστερά. Καί εἰς μέν τό δεξιόν μέρος, τίθεμεν τήν μερίδα τῆς Παναγίας (καθ’ὃ καί τήν λόγχευσιν ποιοῦμεν), κατά τόν προφήτην λέγοντα· Παρέστη ἡ βασίλισσα ἐκ δεξιῶν σου. Εἰς δέ τό λοιπόν, τίθεμεν τάς λοιπάς μερίδας τῶν ἁγίων· ἃς οὐ πλείους, οὐδ’ ἐλάττους, ἀλλ’ ἐννέα τιθέμεθα, κατά μίμησιν τῶν οὐρανίων ταγμάτων»[1].
Το όλο ζήτημα περί των δεξιών και των αριστερών του αγίου άρτου στην Πρόθεση προέκυψε τον 17ο αι., οπότε και στο Άγιον Όρος δημιουργήθηκε σχετική έριδα η οποία «ἐτάραξε τάς συνειδήσεις τῶν ἁπλοϊκῶν μοναχῶν»[2], όπως γράφει ο τότε επίσκοπος Κορυτσάς Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης. Η διευκρίνιση εκ των υστέρων ότι τα δεξιά του άρτου είναι το σημείο όπου βρίσκεται το IC και τα αριστερά «ἐν ᾧ ἐστί τό XC» δέν ξεκαθάρισε τά πράγματα[3]. «Νομίζω – σημειώνει πάλι ο Κουρίλας – ὅτι μόνον παρεξήγησις τοῦ ὅρου δεξιά καί ἀριστερά, καί οὐδέν ἕτερον ἦν τό προκαλέσαν τήν ἔριδα, μή σαφηνιζομένου, ἂν ὡς πρός τόν ἅγιον ἄρτον ἢ ὡς πρός τόν ἱερουργοῦντα λέγωνται ταῦτα»[4].
Αφορμή γι’αυτή τη συζήτηση-έριδα έδωσαν δύο κείμενα. Πρώτον το έντυπο Ευχολόγιο του 1609 σε επιμέλεια Αντωνίου Πινέλλου. Δεύτερον είναι η επιστολή που έστειλε το έτος 1650 στους αγιορείτες ο προηγούμενος της μονής Βατοπαιδίου Βενέδικτος από την Κρήτη [5]. Στα εν λόγω κείμενα ως δεξιά του άρτου προσδιορίζεται το μέρος όπου είναι το άγιο ποτήριο και το γράμμα ΧΣ. Ο Βενέδικτος ισχυρίζεται ακόμη ότι πρέπει «νά θέτωμεν τάς μερίδας τῆς τε Παναγίας καί τῶν ἁγίων ὅλας ὁμοῦ εἰς τό μέρος ἐκεῖνο»[6]. Η υποχρέωση μάλιστα των αγιορειτών από τον Επίσκοπο Ιερισσού και Αγίου Όρους (αγνώστου ονόματος) να τελούν την Προσκομιδή διαφορετικά από την επικρατούσα παράδοση[7] συνέβαλε προφανώς στην παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου με Επιστολή του πατριάρχη Διονυσίου Γ΄ του Βαρδαλή (1662-1665)[8] με την οποίαν επιτιμάται ο Επίσκοπος δια «τάς καινάς διδασκαλίας καί ματαιολογίας», τις οποίες δεν πρέπει να αποδέχεται κανείς[9].
Σύμφωνα με τη χειρόγραφη παράδοση[10] ακολούθησε ευρεία συζήτηση για το θέμα των δεξιών και αριστερών του άρτου. Βασικό πρόσωπο στη συζήτηση αυτή ήταν ο ιερομόναχος Θεόκλητος, εκκλησιάρχης και δομέστιχος της ιεράς και βασιλικής μονής των Ιβήρων, ο οποίος στον αποδεικτικό λόγο περί της Προσκομιδής του αγίου άρτου που συνέταξε γράφει: «ὅπως τά δεξιά αὐτοῦ εἰσίν εἰς τά ἀριστερά τοῦ ἱερέα, καί τά ἀριστερά αὐτοῦ εἰς τό μέρος ὁπού εἶναι τό ἅγιον ποτήριον· καί πώς πρέπον εἶναι καί εὔλογον νά θέτεται τῆς Παναγίας ἡ μερίδα εἰς τά δεξιά τοῦ ἁγίου ἄρτου καί τῶν ἁγίων εἰς τά ἀριστερά, καί τῶν ὀρθοδόξων Χριστιανῶν ὑπό κάτω κατά τήν ἀρχαίαν παράδοσιν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καί τάς μαρτυρίας τῶν ἁγίων Πατέρων καί διδασκάλων»[11].
Ο Θεόκλητος τις θέσεις του, οι οποίες και εν συνεχεία επικράτησαν,τις στηρίζει σε παλαιότερα κείμενα όπως π.χ. του μεταβυζαντινού ερμηνευτή της θείας Λειτουργίας Ιωάννου Ναθαναήλ[12] και πιο παλαιά του αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, αλλά και άλλων ερμηνευτών της Λειτουργίας.
Ο άγιος Συμεών σημειώνει χαρακτηριστικά· «Ὁ ἱερεύς καί ἑτέραν λαβών προσφοράν, ἐκ τῆς ἐν μέσῳ στραγῖδος μίαν ἐξάγει μερίδα διά τῆς λόγχης, καί εἰς τιμήν καί μνήμην προσάγει τῆς Θεομήτορος. Καί ταύτην ἐκ δεξιῶν τοῦ ἐν τῷ δίσκῳ ἱεροῦ ἄρτου τίθησιν. Αὐτός μέν γάρ ὁ ἄρτος ἀντίτυπος ἐστιν ἔτι τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ· ἡ μερίς δέ ἐκείνη ἀντ’ αὐτῆς τῆς τοῦτον τεκούσης παρθενικῶς. Σωζομένης οὖν κἄν τῷ τύπῳ τῆς ἀληθείας, παρίσταται ἡ βασίλισσα ψαλμικῶς ἐκ δεξιῶν τοῦ Υἱοῦ καί βασιλέως Χριστοῦ, τάς πρώτας τιμάς ὡς μήτηρ κομιζομένη. Πρῶτον καί γάρ τό δεξιόν»[13].
Όσο και αν το ως άνω ζήτημα φαίνεται μικρό και σχολαστικό, η αντιμετώπισή του δείχνει πόσο ευαίσθητοι είναι όσοι αγαπούν και τηρούν την ακρίβεια της λειτουργικής ευταξίας. Το κριτήριο προς την κατεύθυνση αυτή είναι πάντως η βαθιά γνώση των κειμένων της παράδοσής μας και ο σεβασμός στη σπουδαιότητα των συμβολισμών της θείας Λατρείας. Η περί Προσκομιδής έριδα, που από παρεξήγηση και αμάθεια δημιουργήθηκε κατά τον 17ο αι. στο Άγιο Όρος, έληξε σύντομα μετά και τις παρεμβάσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Το αίσιο αυτό τέλος αποτυπώνεται και στην διάταξη που εντάχθηκε στο Ευχολόγιο «περί του τίνα τα δεξιά του αγίου άρτου».Όπως δηλαδή βλέπει ο ιερέας και αριστερά του είναι τα δεξιά του άρτου. Από την πλευρά δε του Ποτηρίου και στο δεξί χέρι του ιερέα είναι τα αριστερά του άρτου.
