Έλα να σε στεφανώσω με τα ιδικά μας στεφάνια και να σε ανακηρύξω με ευκρινή φωνή ενώπιον Θεού και Αγγέλων!

Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος.

(Επιμέλεια Στέλιος Κούκος)

 Γρηγορίου Θεολόγου
Λόγος ΚΕ’
Εις Ήρωνα* τον φιλόσοφον 

* Όπως γράφει ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον Συναξαριστή του: Ίσως ούτος είναι ο φιλόσοφος Ήρων, προς τον οποίον γράφει ολόκληρον Λόγον ο Θεολόγος Γρηγόριος. Η μνήμη του τιμάται στις 10 Αυγούστου.

1. Θα επαινέσω τον φιλόσοφον, αν και είμαι κουρασμένος σωματικός· διότι είναι φιλόσοφος· θα τον επαινέσω δε πολύ ευλόγως, αφού εκείνος μεν είναι φιλόσοφος, εγώ δε υπηρέτης της σοφίας· ώστε ο έπαινός μου θα στραφή και προς τον λόγον εις τρόπον ώστε, αν μη τι άλλο, θα φιλοσοφήσω τουλάχιστον τούτο, τον θαυμασμόν προς τον φιλόσοφον.

Διότι η πρέπει να φιλοσοφώμεν, κατά την αντίληψίν μου, ή να τιμώμεν την φιλοσοφίαν, εάν δεν θέλωμεν να πέσωμεν εντελώς έξω από το καλόν, ούτε να κατηγορηθώμεν δι’ απερισκεψίαν, αφού έχομεν δημιουργηθη λογικοί και σπεύδομεν με τον λόγον προς τον Λόγον.

Ας αντιμετωπίση δε προς χάριν μας ο άνδρας ωσάν ένα από τα άλλα πράγματα τον έπαινον και ας υπομείνη την ευφημίαν διότι δεν θα τον επαινέσωμεν διά να του φανώμεν ευάρεστοι (γνωρίζομεν του φιλοσόφου την αφιλοδοξίαν· άλλωστε ο λόγος δεν θα προσθέση τίποτε εις τα πράγματα, αν δεν ελαττώση και την αξίαν των, ένεκα της αδυναμίας του), αλλά διά να ωφελήσωμεν ημάς τους ιδίους.

Διότι η φιλοσοφία δεν πρέπει πλέον να περιφρονή και τούτο, εάν όντως έργον και ασχολία της είναι να βελτιώνη κατά τι τον βίον μας. Πρώτη δε από τας ευεργεσίας της φιλοσοφίας είναι να επαινούνται τα καλά· διότι ο έπαινος προκαλεί ζήλον, ο ζήλος αρετήν, η αρετή
μακαριότητα, η δε μακαριότης είναι το υψηλότερον από τα επιθυμητά και εκείνο προς το όποιον κατευθύνεται κάθε σπουδαίου κίνησις.

2. Έλα λοιπόν, άριστε και τελειότατε των φιλοσόφων· προσθέτω δε ότι όχι μόνον των φιλοσόφων, αλλά και των μαρτύρων της αληθείας. Έλα και έλεγξέ με διά την νόθον σοφίαν μου, η οποία ευρίσκεται μόνον εις τον λόγον και γοητεύει με την ευγλωττίαν, δεν ημπορεί δε ούτε θέλει να ανυψωθή υπεράνω αυτού. Έλα, συ ο έμπειρος εις την αρετήν, τόσον της θεωρητικής όσον και της εμπράκτου· συ ο όποιος έρευνας τα ιδικά μας με ξένον σχήμα· ή μάλλον ούτε με ξένον, εάν πράγματι είναι σχήμα αγγελικόν, όταν η λαμπροφορία και η φαιδρότης σχηματίζωνται σωματικώς.

Νομίζω ότι αυτό αποτελεί σύμβολον της φυσικής των καθαρότητος. Έλα λοιπόν προς χάριν μου, φιλόσοφε και σοφέ, (διότι μέχρι πότε θα ονομάζεται έτσι η αγάπη της σοφίας, όταν πουθενά δεν υπάρχη σοφία;) και σκύλε, όχι ως προς την αναισχυντίαν, αλλά ως προς το θάρρος· όχι ως προς την λαιμαργίαν, αλλά ως προς το πρόσκαιρον· ούτε ως προς το γαύγισμα, αλλά ως προς την φρούρησιν του καλού και την επαγρύπνησιν υπέρ των ψυχών, και ως προς το ότι φέρεσαι θωπευτικώς εις εκείνους που είναι φίλοι της αρετής, γαυγίζεις δε τους ξένους.

Έλα στάσου κοντά εις τους ιερείς και εις την μυστικήν αυτήν τράπεζαν και κοντά εις εμέ, που μαζί με αυτούς τελώ το μυστήριον της θείας ευχαριστίας, εις τους οποίους σε οδηγεί ο λόγος και ο βίος και η κάθαρσις που επέτυχες με τα μαρτύρια που υπέστης.

Έλα να σε στεφανώσω με τα ιδικά μας στεφάνια και να σε ανακηρύξω με ευκρινή φωνήν, όχι μέσα εις την Ολυμπίαν, ούτε εις μικρόν θέατρον της Ελλάδος, ούτε ως νικητήν παγκρατίου1 ή πυγμαχίας, ή αγώνος δρόμου2, ή κάποιου από τα μικρά αγωνίσματα και διά μικρά έπαθλα, ούτε εις τιμήν κανενός από τους ήρωας ή τους δαίμονας, οι οποίοι έχουν τιμηθή με συμφοράς και μύθους (διότι τέτοια είναι εκείνων τα άγια και τα έντιμα, τα οποία προσέλαβαν προστάτην της μωρίας τον χρόνον και την νόμιμον συνήθειαν), αλλ’ ενώπιον Θεού και Αγγέλων και ολοκλήρου του πληρώματος της Εκκλησίας· και ως νικητήν του ψεύδους των αιρέσεων, προς τιμήν του θεού, ο όποιος είναι ζωντανός και διδάσκει τα μαρτύρια με τα ιδικά του πάθη, και των οποίων μαρτυρίων έπαθλα είναι η βασιλεία των ουρανών και το να γίνης Θεός ανώτερος των παθών.

3. Αλλά διά ποιον λόγον γίνεται η ανακήρυξις; Εάν μεν ποθητέ να σας ομιλήσω εν συντομία και διά τα πλέον γνωστά, αυτός είναι αψευδής αγωνιστής της αληθείας και υπέρμαχος της Τριάδος μέχρις αίματος, και με το να πάσχη προθύμως, διώκτης εκείνων που διώκουν με κακοποιήσεις· διότι τίποτε δεν νίκα τον διώκτην τόσον, όσον η προθυμία αυτού που πάσχει. Εάν δε επιθυμήτε να σας ομιλήσω λεπτομερέστερα και πλατύτερα, αυτός είναι άριστος μεν μεταξύ των άριστων, και πάρα πολύ ευγενής από τους ευγενείς.

Ευγένειαν δε εννοώ όχι αυτήν που νομίζουν οι πολλοί· μακράν απ’ εδώ! Δεν είναι συνήθεια ιδική μας ούτε του φιλοσόφου, να θαυμάζωμεν την ευγένειαν που προέρχεται από τους μύθους και τάφους και από την προ πολλού σαπισμένην υπερηφάνειαν· ούτε εκείνην που αποκτάται με συγγένειας και σπουδάς, την οποίαν χαρίζουν αι νύκτες και αι χείρες των βασιλέων, οι όποιοι ίσως δεν είναι καν ευγενείς και οι όποιοι απονέμουν την ευγένειαν με προσταγήν, όπως όλα τα άλλα.

Εννοώ δε την ευγένειαν την οποίαν χαρακτηρίζει η ευσέβεια και η συμπεριφορά και η προς το πρώτον αγαθόν άνοδος3, από το οποίον ελάβαμεν την ύπαρξιν. Αυτής της ευγενείας μία είναι η απόδειξις. Διότι δεν είναι μόνον αθλητής ο γενναίος μας, αλλά προέρχεται και από τους μάρτυρας· ώστε να υπάρχη εκ φύσεως εις αυτόν το παράδειγμα της αρετής.

Είναι δε πολίτης, ως προς την σοφίαν, ολοκλήρου της οικουμένης (διότι δεν ανέχεται η κυνική φιλοσοφία να περιορίζεται εντός στενών ορίων)· ως προς δε το σώμα κατάγεται από την Αλεξάνδρειαν, η οποία συγκαταριθμείται μαζί με σας ή αμέσως μετά από σας4· αυτής της πόλεως, η οποία εκυριάρχει όλων εις όλα, ιδιαίτερον γνώρισμα απετέλει η θερμότης και κάλλιστον ο Χριστιανισμός και η περί αυτόν διάθεσις, η οποία ήρχιζε μεν από αγαθήν προαίρεσιν, ενισχύετο δε από την θερμήν φύσιν διότι η θερμότης προσχωρούσα εις την πίστιν γίνεται ζήλος, ο δε ζήλος είναι η σταθερότης της πίστεως.

4. Αφού δε ανετράφη κατ’ αυτόν τον τρόπον και εξεπαιδεύθη, όπως είναι φυσικόν αυτός που προέρχεται από τοιαύτας προϋποθέσεις και πρόκειται να γίνη τοιούτος, όταν έκρινεν ότι ήτο καιρός να επιλέξη τον κατάλληλον τρόπον ζωής (πράγμα που εγώ θεωρώ βάσιν της ευτυχίας ή δυστυχίας) απεφάσισε κάτι πολύ μεγάλο και ρωμαλέον και ανώτερον από τα πολλά· περιεφρόνησε μεν τας απολαύσεις και την περιουσίαν και την εξουσίαν πλέον, την οποίαν ασκούν όσοι προέχουν εις αυτά, και την μεν απόλαυσιν ως πρώτην ταλαιπωρίαν, την δε περιουσίαν ως εσχάτην πτωχείαν και την δύναμιν ως αδυναμίαν διά
την άνω ζωήν απεστράφη και απηρνήθη.

Διότι δεν υπάρχει κανένα αγαθόν το όποιον να κάμνη καλλιτέρους αυτούς που το κατέχουν, ενώ ως επί το πλείστον τους κάμνει χειροτέρους, ούτε να παραμένη μέχρι τέλους εις εκείνους που το έχουν. Κατέστησε δε προϊσταμένην την φιλοσοφίαν, την κυρίαρχον των παθών και προσεχώρησεν εις το καλόν με τρόπον αποφασιστικόν και απεκόπη από την ύλην προτού αποχωρισθή από αυτήν.

Και επανεστάτησεν εναντίων εκείνων που φαίνονται με την δύναμιν της φύσεώς του και την ευγενή του προαίρεσιν, προστεθείς εις τους ορθοφρονούντας. Όταν επήρεν αυτήν την
απόφασιν, απηξίωσε ακόμη και να σκεφθή ποιαν από τας δύο φιλοσοφίας να προτιμήση περισσότερον, την ξένην η οποία παίζει με τας σκιάς της αληθείας έχουσα ως κάλυμμα και πρόσχημα την φιλοσοφίαν, ή την ιδικήν μας [την Χριστιανική πίση], η οποία είναι ταπεινή εις την εμφάνισιν, υψηλή δε εις το περιεχόμενόν της και οδηγεί προς τον Θεόν αλλ’ ολοψύχως προτίμησε την ιδικήν μας, χωρίς καθόλου να στρέψη την διάνοιάν του προς τα χειρότερα, ούτε να παρασυρθή από την κομψότητα των λόγων, διά την οποίαν πολύ καυχώνται όσοι ακολουθούν την φιλοσοφίαν των Ελλήνων.

Εκείνο δε που πρώτον ηρεύνησε ήτο να γνωρίση ποία από τας ιδικάς μας οδούς ήτο η πιο καταληπτή και η πιο ωφέλιμος και εις αυτόν και εις όλους τους Χριστιανούς.

Διότι παντού μαζί με το ατομικόν συνεδύαζε και το κοινόν και αυτό εθεώρει ως γνώρισμα της τελειοτέρας και φιλοσοφικής ψυχής. Εξ άλλου ο καθένας από ημάς δεν έχει γεννηθή μόνον χάριν του εαυτού του, αλλά και χάριν όλων εκείνων οι όποιοι συμμετέχουν εις την φύσιν αυτήν και έχουν γίνει από τον ίδιον δημιουργόν και διά τον αυτόν προορισμόν.

1. Το παγκράτιον ήτο αγώνισμα πάλης και πυγμαχίας συγχρόνως.
2. Ο δίαυλος ήτο αγών δρόμου δύο σταδίων, αντίστοιχος προς τον δρόμον 400 μέτρων.
3. Εις το θέμα της ευγενείας ο Γρηγόριος είναι λίαν ευαίσθητος, διότι μία από τας κατηγορίας που εξετόξευαν εναντίον του οι Αρειανοί της Κωνσταντινουπόλεως, ήτο και η εκ της ασήμου πόλεως Ναζιανζού καταγωγή του, περί της οποίας απολογείται εις τον κατά το αυτό έτος (379) εκφωνηθέντα λόγον του «Προς Αρειανούς» και εις εαυτόν (παράγρ. 12). Αν και, λοιπόν, την ευγένειαν της καταγωγής τοποθετή επί εντελώς διαφορετικής βάσεως, της προς το «πρώτον Αγαθόν», και το «Αρχέτυπον» στροφής και ροπής (Πρβλ. Προς Αρειανούς και εις εαυτόν, 12), εν τούτοις αισθάνεται την ανάγκην, εγκωμιάζων εδώ τον Ήρωνα να τονίση ιδιαιτέρως την εκ της μεγάλης πόλεως των Αλεξανδρέων καταγωγήν του, η οποία είναι ίση ή έρχεται πρώτη αμέσως μετά την Κωνσταντινούπολιν.
4. Αλεξάνδρεια ήτο η δευτέρα πόλις του Ρωμαϊκού κράτους. Μετά την κτίσιν της Νέας Ρώμης, Κωνσταντινουπόλεως, και την ανάδειξίν της εις πρωτεύουσαν του ανατολικού κράτους, μοιραίως η Αλεξάνδρεια ωθήθη εις την τρίτην θέσιν, πράγμα το οποίον αυτή ουδέποτε εσυγχώρησε, δεν είναι δε ολίγαι αι περιπτώσεις, κατά τας οποίας ηθέλησε να ταπεινώση την Κωνσταντινούπολιν η όποια την υπεσκέλισε. Εις την παρατήρησιν του Γρηγορίου· «της συν ύμιν, ή μεθ’ υμάς ευθέως αριθμουμένης», διαφαίνεται – νομίζω – ο μεταξύ των δύο μεγαλουπόλεων της Ανατολής ανταγωνισμός. Επίσης η χρήσις των αντωνυμιών «υμίν» και «υμάς» δείχνουν ότι ο ρήτωρ δεν τολμά να συμπεριλάβη και τον εαυτόν του μεταξύ των Κωνσταντινουπολιτών, αφού η αντίπαλοί του τον κατηγορούσαν ήδη ότι κατήγετο από πόλιν μικράν, ή μάλλον από ξηρόν και ανιαρόν χωρίον (Προς Αρειανούς, 6).

Από τον τόμο Γρηγορίου Θεολόγου «Άπαντα τα έργα 3, Λόγοι απολογητικοί» των εκδόσεων Πατερικαί Εκδόσεις «Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς». Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Παναγιώτη Παπαευαγγέλου, δρος Θεολόγίας.