Ο εθνοφυλετισμός στις διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού
24 Αυγούστου 2023ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Εξήντα περίπου χρόνια πριν από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 ξεκινά ο «Πατροκοσμάς» το ιεραποστολικό του έργο, που συνεχίστηκε περίπου για μια εικοσαετία, και συγκεκριμένα μέχρι το μαρτυρικό του τέλος στις 24 Αυγούστου / 6 Σεπτεμβρίου του 1779 στο χωριό Καλικόντασι της σημερινής Αλβανίας. Ο Κοσμάς ήταν ένας από τους σημαντικότερους προδρόμους της Ελληνικής Επανάστασης, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αυτού του είδους η Επανάσταση αποτελούσε και δική του επιλογή.
Είναι γνωστό ότι στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας κυριαρχούσαν δύο, κυρίως, τάσεις ανάμεσα στους υπόδουλους Ρωμηούς: Η κατά μέτωπον επανάσταση και η ειρηνική εκ των έσω Άλωση. Σύμφωνα με την πρώτη τάση, θα έπρεπε οι υπόδουλοι να ξεσηκωθούν ένοπλα για να διεκδικήσουν την ελευθερία τους ενώ η δεύτερη τάση υπαγόρευε την εκ των έσω άλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη μετατροπή της, ούτε λίγο ούτε πολύ, σε μια Νέα Ρωμαίικη Αυτοκρατορία. Τη δεύτερη τάση, που υποστήριζαν εκκλησιαστικοί κυρίως κύκλοι, συμπεριλαμβανομένου του Εθνομάρτυρα Γρηγορίου του Ε΄, ενίσχυε το γεγονός ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία διερχόταν μια περίοδο παρακμής, ενώ ταυτόχρονα τις θέσεις-κλειδιά κατείχαν Ρωμηοί. Τελικά επικράτησε η πρώτη τάση, η ένοπλη δηλαδή εξέγερση, που κατέληξε μάλιστα στην εκδοχή της φυλετικής «Γραικικής» Επανάστασης. Αυτό είχε ως συνέπεια τη δημιουργία ενός μικρού ελλαδικού κρατιδίου, περιφερειακού σε σχέση με το κέντρο, που είναι η Κωνσταντινούπολη, και περιθωριακού ως προς τη σημασία του σε σχέση με τη σπουδαιότητα ακόμα και αυτής της φθίνουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτό το κρατίδιο διεκδίκησε και πέτυχε εις βάρος των ευρύτερων συμφερόντων της οικουμενικής ρωμηοσύνης να θεωρηθεί ως μητρόπολις, σβήνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο για πάντα το κοινό όραμα των ορθοδόξων λαών για ανασύσταση μιας ενιαίας ορθόδοξης ρωμαίικης αυτοκρατορίας, που θα στηριζόταν σε τρεις πυλώνες: Την ορθόδοξη πίστη, τον ελληνικό πολιτισμό και τη ρωμαϊκή διοικητική οργάνωση.
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, όπως φαίνεται από τη διδασκαλία και τη ζωή του, διαπνεόταν από το οικουμενικό πνεύμα της ορθοδοξίας, που αποκλείει ως αίρεση και έκπτωση από την οικουμενική αλήθεια, κάθε μορφή εθνοφυλετισμού. Κατά τις περιοδείες του όργωσε κυριολεκτικά ολόκληρη σχεδόν την Ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους, ενώ πιθανόν επίσης να διέτρεξε και το βόρειο τμήμα της Πελοποννήσου. Το βάρος όμως του ιεραποστολικού του έργου έριξε στην Ήπειρο και την Αλβανία, όπου το φαινόμενο των εξισλαμισμών ήταν πιο έντονο.
Ο ΟΡΟΣ «ΈΛΛΗΝ» ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΑ ΤΟΝ ΑΙΤΩΛΟ
Ο Άγιος Κοσμάς, ως γνήσιος Ρωμηός και φορέας της ορθόδοξης παράδοσης, χρησιμοποιεί τον όρο «Έλλην» με τη θρησκευτική του σημασία, δηλαδή με την έννοια του ειδωλολάτρη, του εθνικού, του οπαδού του παγανισμού και της αρχαίας θρησκείας. Με την ίδια σημασία χρησιμοποιείται ο όρος αυτός τόσο στην Καινή Διαθήκη όσο και σε ολόκληρη την Εκκλησιαστική Πατερική Γραμματεία μέχρι και τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη. Λέει χαρακτηριστικά ο Πατροκοσμάς απευθυνόμενος προς το ακροατήριό του «…εξέτασα πρώτον δια του λόγου σας και έμαθα πως με την χάριν του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και Θεού δεν είστενε Έλληνες, δεν είστενε ασεβείς, αιρετικοί, / άθεοι, αλλά είστενε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί…».[1] Αλλού πάλιν λέει: «Εγώ αδελφοί μου, εκπαιδεύτηκα εις την σπουδήν σαράντα και πενήντα χρόνους, / εδιάβασα πολλά και διάφορα βιβλία και περί Εβραίων και περί Ελλήνων και περί άλλων ασεβών και αιρετικών…».[2]. Το ακροατήριο του Κοσμά δεν διαμαρτύρεται γι’ αυτού του είδους τη χρήση του όρου «Έλλην», γιατί η μόνη συνείδηση που διαθέτει είναι εκείνη του ορθόδοξου χριστιανού, δηλαδή του ρωμηού με οικουμενική έννοια και όχι φυλετική. Όπως φαίνεται ευρύτερα από το έργο του Πατροκοσμά, στη Χερσόνησο του Αίμου συνυπήρχαν και διέθεταν κοινή ρωμαίικη συνείδηση πληθυσμοί ελληνόφωνοι, βλαχόφωνοι, αρβανιτόφωνοι, σλαβόφωνοι και δίγλωσσοι. Είναι γνωστό πως την ίδια κοινή ρωμαίικη συνείδηση είχαν και οι υπόλοιποι υπόδουλοι ορθόδοξοι λαοί των Βαλκανίων, δηλαδή οι Σέρβοι, οι Βούλγαροι και οι Ρουμάνοι. Εξάλλου την ίδια συνείδηση είχαν και οι μέχρι σήμερα αυτοαποκαλούμενοι «Ρουμ Όρθοντοξ» της Μέσης Ανατολής (Συρίας, Λιβάνου, Παλαιστίνης, Ιορδανίας και Αιγύπτου), πρώην πολίτες των Ανατολικών Επαρχιών της Ρωμαίικης Αυτοκρατορίας, αυτόχθονες κάτοικοι πριν από την Αραβική κατάκτηση, που όμως έχασαν τόσο τις μητρικές τους γλώσσες όσο και το ελληνόφωνο και κατέληξαν αραβόφωνοι, ομιλώντας μόνο τη γλώσσα των κατακτητών τους. Όλους αυτούς τους λαούς καθώς και τους απανταχού της γης ορθοδόξους, ο Άγιος Κοσμάς θεωρεί ως ενιαίο και αδιαίρετο σύνολο. Άλλη αναφορά του Πατροκοσμά στον όρο «Έλλην» – «ελληνικός» είναι και η αναφορά σε «μνήμα ελληνικόν», δηλαδή ειδωλολατρικό, δαιμονικό.[3] Εξάλλου σε ένα άλλο σημείο των Διδαχών του[4] ο Κοσμάς αναφέρεται στα «εθνικά» ονόματα «έλλην», «τούρκος» και «εβραίος» με θρησκευτική έννοια και τα αντιπαραβάλλει με την έννοια του χριστιανού: «Ήτο ένας έλληνας μίαν φοράν και λέγει: Εγώ θέλω να γίνω Εβραίος. Είναι τρεις νόμοι: νόμος φυσικός είναι των Εβραίων, ο σαρκικός των Τούρκων και ο πνευματικός των χριστιανών. Λέγει ο Έλληνας: Ας πιάσω τον φυσικόν νόμον… Δεν είναι καλός ο νόμος των Εβραίων. Τώρα θέλω να γίνω Τούρκος. Πιάνει τον σαρκικόν… Δεν μ’ αρέσει και αυτός ο νόμος…Από Τούρκος θέλω να γίνω χριστιανός. Πιάνει τον πνευματικόν νόμον…Λοιπόν τούτος ο νόμος ο πνευματικός είναι καλός και θα γίνω χριστιανός.». Όπως φαίνεται και από άλλα σημεία των διδαχών του, για τον Πατροκοσμά υπάρχουν πέντε «εθνοφυλετικές» ομάδες, που χρησιμοποιούνται όμως με αποκλειστικά «θρησκευτική» έννοια: Χριστιανός (= Ορθόδοξος), Έλληνας (= Ειδωλολάτρης), Τούρκος (= Μουσουλμάνος), Φράγκος (= Λατίνος) και Εβραίος (= Ιουδαίος).
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ «ΓΕΝΟΥΣ» ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΑ ΤΟΝ ΑΙΤΩΛΟ
Ο Κοσμάς χρησιμοποιεί πολύ συχνά τον όρο «το γένος», ουδέποτε όμως με έννοια εθνοφυλετική. Ο όρος χρησιμοποιείται είτε με τη στενή έννοια της γενιάς, είτε με την ευρύτερη έννοια των ορθοδόξων χριστιανών, είτε με την ευρύτατη έννοια του ανθρωπίνου γένους. «Ο πατέρας μου, η μητέρα μου, το γένος μου, είναι ευσεβείς ορθόδοξοι Χριστιανοί».[5] Εδώ η έννοια «γένος» σημαίνει τη γενιά, την καταγωγή με τη στενή έννοια. Η λέξη «γένος» με την ευρύτερη έννοια των ορθοδόξων χριστιανών, των ρωμηών, χρησιμοποιείται συχνά, όπως στο απόσπασμα που ακολουθεί: «…παρακινούμενος από την πολλήν αγάπην που έχει εις το γένος μας, ασήκωσεν από ημάς τούτο το βασίλειον το ψεύτικον δια να μας δώσει το αληθινόν».[6] Η αναφορά στο «ψεύτικον βασίλειον» αφορά τη ρωμαίικη αυτοκρατορία και το γεγονός της Αλώσεώς της. Στα ακόλουθα δύο παραδείγματα, τέλος, η λέξη «γένος» χρησιμοποιείται με την ευρύτατη έννοια του ανθρώπινου γένους: «Εσπλαχνίσθη ο Κύριος το γένος των ανθρώπων και ήλθε και έγινε τέλειος άνθρωπος».[7] «Επήρε την Θεοτόκον και την έκαμε Βασίλισσαν και ετίμησεν το γένος μας».[8] Τα κριτήρια του Πατροκοσμά είναι πάντοτε πνευματικά και οικουμενικά και ποτέ εθνοφυλετικά. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον όρο «αδελφοί ορθόδοξοι χριστιανοί» που χρησιμοποιείται πολύ συχνά από τον Άγιο Κοσμά.
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΚΟΣΜΑ
Ο Κοσμάς με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο χρησιμοποιεί τον όρο «πατρίδα» με πνευματικό περιεχόμενο. Αντιδιαστέλλει συνεχώς τη γήινη-προσωρινή πατρίδα από την ουράνια-μόνιμη πατρίδα των Ορθοδόξων Χριστιανών. Για τον Πατροκοσμά μόνο μία πατρίδα υπάρχει: Ο Παράδεισος, η Άνω Ιερουσαλήμ, ή η «Νέμπεσκα Σέρμπια» των Ορθοδόξων Σέρβων, που χωρίς οποιαδήποτε δόση εθνοφυλετισμού αποκαλούν τη Βασιλεία των Ουρανών «Ουράνια Σερβία».
Ο Άγιος Κοσμάς στην πραγματικότητα σχεδόν ποτέ δεν αναφέρεται στη γήινη πατρίδα, παρά μόνο για να την αντιδιαστείλει προς την Ουράνια πατρίδα: «Να σας αξιώσει ο Κύριος να περάσετε και εδώ καλά εις αυτήν την ματαίαν ζωήν και μετά ταύτα να πηγαίνετε εις τον Παράδεισον, εις την πατρίδα μας την αληθινήν».[9] Η μόνη περίπτωση κατά την οποίαν αναφέρει μόνη της τη γήινη πατρίδα είναι όταν θέλει να μιλήσει για τον τόπο καταγωγής του: «Η πατρίδα μου η ψεύτικη, η γήινος, η ματαία είναι από του Αγίου Άρτης την επαρχίαν, από το Απόκουρον».[10] Σ’ αυτή την περίπτωση παρατηρούμε ότι η πατρίδα έχει περιορισμένη τοπική έννοια, δηλαδή αναφέρεται στο χωριό του και δεν έχει οποιαδήποτε εθνοφυλετική έννοια. Εντυπωσιακό είναι και το γεγονός ότι η πατρίδα με την τοπική αυτή έννοια προσδιορίζεται με όρους όχι πολιτικής αλλά εκκλησιαστικής διοικήσεως, αφού ορίζεται από την εκκλησιαστική δικαιοδοσία ενός επισκόπου. Επίσης παρατηρείται ότι η πατρίδα αυτή χαρακτηρίζεται σαφέστατα ως «ψεύτικη» ακόμα και σ’ αυτό το απόσπασμα στο οποίο δεν τη συγκρίνει με την Ουράνια Πατρίδα.
Πώς λοιπόν ένας άνθρωπος με μια τέτοια αντίληψη για την πατρίδα θα μπορούσε να έχει σχέση με τα «Ορλωφικά» ή οποιαδήποτε άλλη εθνοφυλετική επανάσταση, όπως αυθαίρετα ορισμένοι του καταμαρτυρούν;
Χαρακτηριστικό των απόψεων του Αγίου Κοσμά για την έννοια της πατρίδας είναι και το ακόλουθο απόσπασμα από τις «Διδαχές» του: «Εμείς εδώ, Χριστιανοί μου, δεν έχομεν πατρίδα. Ετούτη η γη δεν είναι εδική μας, είναι δια τα ζώα, η θάλασσα διά τα οψάρια, ο αέρας διά τα πετεινά. Διά τούτο ο Πανάγαθος Θεός μάς έκαμε με το κεφάλι ορθούς και μας έβαλεν τον νουν εις το απάνω μέρος, εις την κεφαλήν, διά να στοχαζώμασθε πάντοτε την ουράνιον βασιλείαν, την αληθινήν πατρίδα μας. … Διατί εδώ δεν έχει κανένας πατρίδα. Πατρίδα έχομεν, καθώς είπαμεν, την ουράνιον βασιλείαν».[11]
Ο ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟ «ΡΩΜΑΙΙΚΟΝ ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ»
Ο Κοσμάς θεωρεί-όπως και είναι εξάλλου- την Κωνσταντινούπολη ως τη Μητρόπολη. Εκεί είναι ο Πατριάρχης, πνευματικός ποιμένας όλων των Ορθοδόξων Χριστιανών, εκεί είναι η έδρα του βασιλείου, όπως πάντοτε. Αν και δε χρησιμοποιεί για την Κωνσταντινούπολη τον όρο «Νέα Ρώμη», εντούτοις μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο όρος αυτός εξυπακούεται, αφού όσες φορές αναφέρεται στην Ιταλική Ρώμη, δεν την αποκαλεί απλώς «Ρώμη», αλλά «Παλαιάν Ρώμη».[12] Έτσι η Κωνστανινούπολις, την οποίαν οι Ορθόδοξοι σλαβικοί λαοί αποκαλούν «Τσάριγκραντ», δηλαδή «Βασιλεύουσαν Πόλιν», για τον Άγιο Κοσμά δεν είναι παρά η πρωτεύουσα της Ορθόδοξης Ρωμαίικης Οικουμένης. Άλλωστε ο Κοσμάς, επιχειρώντας με το δικό του απλοϊκό τρόπο μια σύντομη ιστορική αναδρομή αναφέρεται στο χριστιανικό βασίλειο της ρωμηοσύνης και προβαίνει σε ερμηνείες ιστορικών φαινομένων μ’ ένα ρηξικέλευθο τρόπο που αποπνέι το άρωμα της Ορθοδοξίας και είναι απόλυτα επίκαιρο στις μέρες μας: «Όταν επέρασαν τριακόσιοι χρόνοι ύστερα από την σταύρωσιν του Χριστού μας, έστειλεν ο Πανάγαθος Θεός τον Άγιον Κωνσταντίνον και εστερέωσε βασίλειον χριστιανικόν και είχαν το βασίλειον οι χριστιανοί χιλίους εκατόν πενήντα χρόνους. Ύστερα το εσήκωσεν ο Θεός το βασίλειον από τους χριστιανούς και ήφερε τον Τούρκο μέσα από την Ανατολήν και του το έδωκε διά εδικόν μας καλόν…Και τί; Άξιος ήτον ο Τούρκος να έχει βασίλειον; Αλλά ο Θεός του το έδωκε διά το καλόν μας. Και διατί δεν ήφερεν ο Θεός άλλον βασιλέα, οπού ήτον τόσα ρηγάτα εδώ κοντά να τους το δώση, μόνον ήφερε τον Τούρκον μέσαθε από την Κόκκινην Μηλιά και του το εχάρισε; Διατί ήξευρεν ο Θεός πως τα άλλα ρηγάτα μας βλάπτουν εις την πίστιν και ο Τούρκος δεν μας βλάπτει, άσπρα δώς’ του και καβαλλίκευσέ τον στο κεφάλι. Και διά να μην κολασθούμεν το έδωκε του Τούρκου και τον έχει ο Θεός τον Τούρκον ωσάν σκύλλον να μας φυλάει».[13]
Ξέρει ο Άγιος Κοσμάς τί σημαίνει Τούρκος και τι σημαίνει Φράγκος και Ευρωπαίος. Γιατί κριτήριο για όλα είναι η ταυτότητα του ανθρώπου, η «ψυχή» του, η «πίστη» του και όχι η οικονομική ευημερία, που συνήθως έρχεται συσκευασμένη μαζί με την πνευματική υποδούλωση.
Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΑ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥΣ ΘΕΣΜΟΥΣ
Η στάση του Αγίου Κοσμά απέναντι στο Τουρκικό κράτος μπορεί να χαρακτηριστεί ως στάση αγαπητικής ανοχής («Ανεχόμενοι αλλήλων εν αγάπη» κατά τον Απόστολο Παύλο). Καλεί τους υπόδουλους Χριστιανούς να είναι πειθαρχικοί στο Οθωμανικό καθεστώς, να πληρώνουν αγόγγυστα τους φόρους («…άσπρα δώς’ του και καβαλλίκευσέ τον στο κεφάλι…») και γενικά να είναι νομοταγείς πολίτες. Προχωρεί όμως και πιο πέρα και εκπλήττει με την προτροπή του προς τους υπόδουλους ραγιάδες να προσεύχονται για τους κρατικούς αξιωματούχους και τον ίδιο το Σουλτάνο, τον οποίο αποκαλεί «Βασιλέα», θυμίζοντας διάφορες άλλες τάσεις της εποχής του, που έβλεπαν το Οθωμανικό Κράτος ως συνέχεια του Ρωμαίικου Βασιλείου. «Τώρα και ημείς έχομεν χρέος να δοξάζωμεν τον Θεόν μας χιλιάδες φορές διά την καλωσύνην οπού μας έκαμε και να παρακαλούμεν πρώτον διά τον βασιλέα και διά όλους τους ζαπιτάδες να τους φωτίζει ο Θεός να κυβερνούν τον κόσμον με πραότητα και με δικαιοσύνην. Ομοίως να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε όταν πληρώνετε τα χρέγια σας, τα χαράτσια σας, τες δεκατιές σας, διατί καθώς οι Μάρτυρες έχυσαν το αίμα τους και αγόρασαν τον Παράδεισον και οι Ασκηταί με την ασκητικήν τους ζωήν, έτσι και οι χριστιανοί με τα άσπρα οπού δίνουν την σήμερον, με εκείνα αγοράζουν τον Παράδεισον. … Και όταν εβγάνης το χαρατσοχάρτι σου, τί φανερώνεις; Φανερώνεις πως είσαι χριστιανός ορθόδοξος. Και να το έχης ωσάν τον σταυρόν το χαρατσοχάρτι σου, διά την αγάπην του Χριστού το πληρώνεις».[14]
Εξάλλου σαφέστατα ο Πατροκοσμάς τοποθετείται εναντίον της επαναστατικής τάσης, αφού καλεί ξεκάθαρα τους Χριστιανούς να παραδώσουν τα όπλα στις Τουρκικές αρχές: «Ένα πράγμα σας συμβουλεύω, χριστιανοί μου: Αν θέλετε να μαζώξετε όλοι σας τα άρματα, να τα δώσετε εις τους ζαπιτάδες και να τους ειπήτε: Δεν είναι εδικά μας. Εμάς ο Χριστός μας τον σταυρόν μας εχάρισε να έχωμεν και όχι άρματα. … Διά τούτο σας συμβουλεύω ωσάν τέκνα μου πνευματικά να ρίψετε τα άρματα και να ελπίζετε εις τον Θεόν και καθώς εφύλαξεν εκείνον οπού είχε την ελπίδα του εις τον Θεόν και όχι εις τα άρματα, έτσι φυλάγει και την ευγενείαν σας. Ειδέ πάλιν και θέλετε να είστε υπερήφανοι και να έχετε την ελπίδα σας εις τα άρματα, να ηξεύρετε πως ο Θεός δεν σας φυλάγει. … Πάντοτε την ελπίδα σας εις τον Θεόν να την έχετε και έτσι δεν φοβάσθε να πάθετε κανένα κακόν.».[15] Ο Πατροκοσμάς θέλει να κτυπήσει την αυτοπεποίθηση, την υπερβολική εμπιστοσύνη των ανθρώπων στις δικές τους δυνάμεις και να καλλιεργήσει την εμπιστοσύνη στο Θεό. Αυτή η αλήθεια επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά στις αρχές του 21ου αιώνα, όταν στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 η «υπεροπλία» της μοναδικής «υπερδύναμης» υπέστη έναν άνευ προηγουμένου εξευτελισμό από μια χούφτα τρομοκράτες. Ο Κοσμάς είναι εναντίον της επανάστασης, ενώ ταυτόχρονα ο ίδιος είναι ένας φοβερός επαναστάτης. Η επανάσταση του Αγίου Κοσμά δεν έχει ανάγκη από όπλα που σκοτώνουν τον άλλο. Τα όπλα του Κοσμά είναι άλλα: «Όποιος έχει τον Χριστόν εις την καρδίαν του, δεν φοβάται τον κόσμον όλον».[16]
Ο ΚΟΣΜΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ «ΦΥΛΕΣ»
Ο Άγιος Κοσμάς δεν είναι «εθνικός» Άγιος των Ελλήνων, ούτε είναι Άγιος περισσότερο των Ελλήνων και λιγότερο των Σέρβων ή των Ρώσων, των Βουλγάρων και των Αλβανών. Δεν είναι εθνικός Άγιος. Όπως κάθε Άγιος, είναι «Οικουμενικός» και συνεπώς είναι ευλογία για όλο τον κόσμο, ακόμα και για τους απίστους, τους ασεβείς και τους αιρετικούς.
Ο Πατροκοσμάς ουδέποτε συμβιβάστηκε με βάση εθνοφυλετικά δεδομένα. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ως Έλληνας (= Ρωμηός) θα ήταν θεμιτό να ευνοήσει λίγο τους ομοεθνείς του, να κάνει λίγο τα στραβά μάτια, που λέμε. Αφού δηλαδή οι Τούρκοι καταπίεζαν τόσο πολύ τους υπόδουλους Ελλαδίτες, που ήταν κυριολεκτικά εξαθλιωμένοι, θα μπορούσε να τους επιτρέψει να ξεγελάσουν λίγο τον Τούρκο, θα μπορούσε ίσως να συγχωρέσει τυχόν αδικίες εις βάρος των κατακτητών. Ο Άγιος Κοσμάς όμως είναι απόλυτος, ανένδοτος και κατηγορηματικός: «Διά τούτο, αδελφοί μου, όσοι αδικήσατε ή χριστιανούς ή Τούρκους ή Εβραίους ή Φράγκους να δώσετε το άδικον οπίσω, διατί είναι κατηραμένο και δεν βλέπετε καμμίαν προκοπήν.».[17] Το άδικο είναι πάντα άδικο και δεν ευλογείται.
Για τον Άγιο Κοσμά «όλοι οι άνθρωποι από έναν πατέρα και μια μητέραν είμεσθεν, μόνον οι πίστες μας χωρίζουν».[18] Μα και πάλιν, αυτή η διαφορά στην πίστη δεν επιτρέπεται να οδηγήσει σε οποιασδήποτε μορφής διαμάχη: «Διά τούτο σας λέγω αδελφοί μου χριστιανοί να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε, οπού ευρέθητε χριστιανοί ορθόδοξοι και να κλαίετε και να θρηνήτε τους απίστους και αιρετικούς, οπού ευρίσκονται εις το σκότος.»[19] Αυτές οι απόψεις ξεπερνούν κατά πολύ και αποδεικνύουν αχρείαστες τις αντιπαραθέσεις για το αν οι Τούρκοι ή οι λεγόμενοι Τουρκοκύπριοι είναι αδελφοί μας. Παρόμοιες είναι και οι απόψεις που εξέφραζε ο Μικρασιάτης Άγιος Παϊσιος του Αγίου Όρους, που διευκρίνιζε ότι οι Τούρκοι είναι αδελφοί μας κατά σάρκα αλλά όχι κατά πνεύμα.
Σε μιαν άλλη περίπτωση ο Άγιος Κοσμάς καταδικάζει δριμύτατα ένα καθαρά «ρατσιστικό» φαινόμενο της εποχής του και μάλιστα με θύματα ορθοδόξους χριστιανούς. Συγκεκριμένα στηλιτεύει τη στάση των συγχρόνων του απέναντι στους Αθιγγάνους: «Είναι κανένας γύπτος εδώ; Εσύ από ποίον είσαι παιδί μου; Αποκρίσου. – Από τον Αδάμ και την Εύαν, άγιε του Θεού. – Και σε καταδέχονται τούτοι οι τσελεπήδες (= ευπρεπείς στο ντύσιμο) διά αδελφόν; – Μου λένε πως δεν πιάνεται η λειτουργία μου και με περιγελούν. – Άκουε, παιδί μου, εσύ οπού είσαι γύπτος, ωσάν είσαι βαπτισμένος εις το όνομα της αγίας Τριάδος και φυλάγης τα προστάγματα του Θεού, πηγαίνεις εις τον Παράδεισον και χαίρεσαι πάντοτε, και εγώ οπού δεν είμαι γύπτος, ωσάν δεν κάμω καλά, πηγαίνω εις την κόλασιν και καίομαι πάντοτε.»[20]. Τα κριτήρια του Κοσμά είναι πάντοτε πνευματικά και έτσι αγκαλιάζουν όλη την Οικουμένη.
Σκληρή κριτική άσκησε ο Άγιος Κοσμάς εναντίον των Εβραίων. Η δριμύτατη αυτή κριτική όμως, δεν αφορά τους Εβραίους ως φυλή αλλά ως πίστη. Άλλωστε ξεκαθαρίσαμε ότι είναι άγνωστη στον Κοσμά η φυλετική διάκριση μεταξύ των ανθρώπων και ότι η χρήση των διαφόρων «εθνικών» ονομάτων γίνεται με καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο. Τη σκληρή και απόλυτη στάση του απέναντι στους Εβραίους ως πίστη, τη δικαιολογεί ο ίδιος ως εξής: «Ο Εβραίος μού λέγει πως ο Χριστός μου είναι μπάσταρδος και την Παναγίαν μου την λέγει πως είναι πόρνη, το άγιον Ευαγγέλιον το λέγει πως είναι από τον Διάβολον. Τώρα έχω μάτια να βλέπω τον Εβραίον; Ένας άνθρωπος να με υβρίση, να μου σκοτώσει την μητέρα μου, τα αδέλφια μου, τα παιδιά μου και ύστερα και το μάτι να μου βγάλη, έχω χρέος ωσάν χριαστιανός να τον συγχωρέσω. Το δε να υβρίζη τον Χριστόν μου και την Παναγίαν μου δεν θέλω να τον βλέπω και η ευγενεία σας πώς σας βαστάει η καρδιά σας και κάμνετε πραγματείες και λισιβερίσια με τους Εβραίους;».[21] Παρ’ όλ’ αυτά ο Άγιος Κοσμάς φροντίζει να μη δώσει λανθασμένα μηνύματα στους Χριστιανούς και άθελά του να ξεσηκώσει θρησκευτικές ή φυλετικές έριδες. Γι’ αυτό τονίζει: «Τούτα διατί σας τα είπα, χριστιανοί μου; Όχι διά να φονεύετε τους Εβραίους και να τους κατατρέχετε, αλλά να τους κλαίετε, πως άφησαν τον Θεόν και επήγαν με τον Διάβολον. Σας τα είπα να μετανοήσωμεν εμείς τώρα οπού έχωμεν καιρόν, διά να μη τύχη και μας οργισθή ο Θεός και μας αφήσει από το χέρι του και το πάθωμεν και εμείς ωσάν τους Εβραίους και χειρότερα.».[22] Έτσι, με μια φοβερή διάκριση καταφέρνει ακόμα και μέσα από την αυστηρή πολεμική κατά των Εβραίων να βγάλει πνευματικό όφελος για τους ορθόδοξους Χριστιανούς.
Ο ΚΟΣΜΑΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ ΚΑΙ ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΟΣ
Ο Άγιος Κοσμάς είχε μια φοβερή διάκριση και κατάφερνε από το άπρεπο κι’ από το κακό να βγάζει όφελος για τους αδελφούς του.
Με τέτοια πνευματική αντιμετώπιση των πραγμάτων δεν είναι τυχαίο, που έτρεχαν ξωπίσω του όχι μόνο ορθόδοξοι χριστιανοί αλλά και μεγαλόσχημοι Τούρκοι, που τον έθεταν υπό την υψηλή προστασία τους. Δεν είναι επίσης τυχαίο που πολλοί τον φθόνησαν και κυρίως οι Εβραίοι και ο Διάβολος.
Αποτέλεσμα ήταν να τελειώσει μαρτυρικώς την «ψεύτικην αυτήν ζωήν» ο Μέγας Οικουμενικός Διδάσκαλος και Ιεραπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός, που τόσο πολύ αγάπησε τον Χριστό και τους αδελφούς του, ώστε να διαλαλεί με ταπεινοφροσύνη: «…εβγήκα και περιπατώ από τόπον εις τόπον και από χώραν εις χώραν και διδάσκω τους αδελφούς μου χριστιανούς. Και ανίσως και να ήτον δυνατόν να ανέβαινα εις τον ουρανόν να φωνάξω μίαν φωνήν μεγάλην και να κηρύξω εις όλον τον κόσμον και να ειπώ πως μόνον ο Χριστός μου είναι Υιός και Λόγος του Θεού και Θεός αληθινός και ζωή των απάντων, ήθελα να το κάμω. Μα επειδή και δεν ημπορώ να κάμω εκείνο το μεγάλον πράγμα, κάνω ετούτο το μικρόν και περιπατώ από τόπον εις τόπον και από χώραν εις χώραν και διδάσκω τους αδελφούς μου χριστιανούς.».[23]
