Περί του «Δι’ εὐχῶν τῶν ἁγίων Πατέρων ἡμῶν…»
9 Αυγούστου 2023Ερώτηση: Ποια είναι η ορθή γραφή στην παρακάτω σύντομη προσευχή: «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών, Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός, ελέησον ημάς» η «ελέησον και σώσον ημάς»; Πότε χρονολογείται η προσευχή αυτή στις δύο εκδοχές της; Επίσης, αν βρισκόμαστε σε γυναικείο μοναστήρι και ιερουργούμε δεν πρέπει να πούμε «Δι’ ευχών των αγίων μητέρων ημών…»; π.Β.Τ.
Η φράση για την οποία γίνεται λόγος στο ως άνω ερώτημα αποτελεί ακροτελεύτιο στίχο στην Απόλυση των Ακολουθιών. Επισφραγίζεται έτσι το τελευταίο τμήμα κάθε Ακολουθίας και δη της θείας Λειτουργίας. «Το υπό του Ιερέως εν τω τέλει πάσης προσευχής και ιεροπραξιας και δη και της Λειτουργίας εκφωνούμενον Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών εστί το επισφράγισμα»[1] . Ο μακαριστός καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης, χωρίς να αρνείται αυτόν τον χαρακτήρα, θεωρεί ορθότερο τον παραλληλισμό της φράσης «Δι΄ ευχών…»«προς τους πολυχρονισμούς των λειτουργών, που κατά την νεωτέρα πράξη λέγονται στις ενορίες, όπως “Τον ευλογούντα και αγιάζοντα ημάς…” η “Τον δεσπότην και αρχιερέα ημών…”» [2]. Σε άλλη δε αναφορά του στο θέμα αυτό, αφού επισημαίνει την εκ της μοναχικής λατρείας και ζωής προέλευση του «Δι’ ευχών …», σημειώνει ότι πρόκειται για ένα είδος φιλοφρονήσεως, χαιρετισμού και ευχής σε διάφορες μάλιστα παραλλαγές («Δι’ευχών των αγίων πατέρων ημών – του αγίου πατρός ημών – του αγίου δεσπότου ημών») [3]. Παραλληλίζεται μάλιστα με το «Της αρχιερωσύνης σου μνησθείη Κύριος ο Θεός…» κατά τη Μεγάλη Είσοδο [4].
Ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης εξηγώντας το «Δι΄ ευχών…» ως τρόπο έναρξης των Ακολουθιών απόντος Ιερέως γράφει ότι «διά των ευχών των Πατέρων τον Χριστόν ελεήσαι επικαλείται, ταπεινούμενος εν Χριστώ και μη θαρρών εαυτώ, αλλά τας ευχάς των Πατέρων επικαλούμενος εν οις εισιν αρχιερείς τε και ιερείς, αλλά και ο των αγίων άπας χορός, ούς και Πατέρας κατονομάζει» [5]. Είναι σαφές ότι ο άγιος Συμεών διευρύνει την έννοια του «Δι’ ευχών…», θέτοντάς την σε Χριστολογικά και Εκκλησιολογικά πλαίσια. Οι Πατέρες δεν είναι μόνο οι παρόντες μοναχοί, όπως σήμαινε αρχικά η λέξη «Πατέρες», αλλά όλοι οι αρχιερείς και ιερείς, καθώς και ο χορός των αγίων της Εκκλησίας οι οποίοι ονομάζονται Πατέρες. Αυτός λοιπόν η αυτή, όταν πρόκειται για γυναικείο Μοναστήρι, επειδή δεν μπορεί να ευλογήσει από μόνος του η μόνη της διότι δεν έχει τη χάρη, άρα και το θάρρος προς τον Χριστό, προβαίνει σε αυτή την εναρκτήρια ευλογία και εκζήτηση του ελέους του Χριστού με τις ευχές όλων. Είναι μία πράξη που εκφράζει την εν Χριστώ ενότητα και κοινωνία όλου του εκκλησιαστικού σώματος.
Το ως άνω ερμηνευτικό πρότυπο της φράσης «Δι’ ευχών…», όπως το καταγράφει και παραδίδει ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, μπορούμε να το αξιοποιήσουμε, προκειμένου να φωτίσουμε καλύτερα την θέση και την έννοια του «Δι’ ευχών…» στο τέλος της κάθε Ακολουθίας, πρωτίστως δε της θείας Λειτουργίας. Κατ΄ αρχάς η Απόλυση με την σημερινή μορφή «Χριστός ο αληθινός Θεός ημών…» μαρτυρείται από τον 11ο αι. στην λειτουργική πράξη της Κωνσταντινουπόλεως, με συντομότερη όμως διατύπωση, όπως «Χριστός ο αληθινός Θεός ημών, τη πρεσβεία της παναχράντου αυτού μητρός και του αγίου εν ω γίνεται η ακολουθία και πάντων αυτού των αγίων, ελεήσει και σώσει τας ψυχάς ημών, ως αγαθός και φιλάνθρωπος» [6]. Από τον 13ο δε αι. μαρτυρείται και ο τύπος της Απολύσεως με το Προοίμιον «Ο αναστάς Χριστός ο αληθινός Θεός ημών…», όταν πρόκειται για τη θεία Λειτουργία της Κυριακής η της ημέρας του Πάσχα [7].
Η έννοια του περιεχομένου της Απολύσεως είναι ότι ο ιερουργός ευλογεί και σφραγίζει το πλήρωμα της Εκκλησίας «κηρύττων άμα και μαρτυρών, ότι διά της του Σωτήρος οικονομίας και της ιερουργίας σεσώσμεθά τε και σωθησόμεθα συνεργούσης ταίς ευχαίς του υπηρέτου του μεγίστου μυστηρίου της Θεοτόκου, και πάντων των ηγιασμένων εκ τούτου» [8].
Το «Δι΄ ευχών των αγίων Πατέρων ημών…», που έχει ανάλογη με την Απόλυση αναφορά στο μυστήριο της εν Χριστώ θείας οικονομίας, μαρτυρείται για πρώτη φορά τον 12ο και 13ο αι., με διάφορες και αυτός ο στίχος παραλλαγές. Υπαινιγμό στην έχουσα χαρακτήρα φιλοφρονήσεως και αποχαιρετισμού αυτή φράση στο τέλος της Απολύσεως κάνει η παλαιότερη Πατριαρχική Διάταξη της θείας Λειτουργίας (12ος αι.). Ο αρχιερεύς, σημειώνει το κείμενο, σφραγίζει τον ιερέα που διαβάζει την οπισθάμβωνο ευχή «λέγων• Ευλογητός ο Θεός ημών: Είτα επιτίθησιν αυτώ ο κανστρήσιος το ωμοφόριον και στρέφεται κατά ανατολάς και προσκυνεί τρίτον ευχαριστών. Και ανέρχεται εις την κρηπίδα και ασπάζεται και ούτως κατέρχεται. Και επιστρέφεται προς τους συλλειτουργούντας αυτώ αποχαιρετίζων τούτους» [9].
Στην τελευταία ακριβώς φράση «αποχαιρετίζων τούτους» υποκρύπτεται κατά τη γνώμη μας κάτι ανάλογο με το «Δι’ ευχών…» ως κατακλείδα και έκφραση ενός «αποχαιρετισμού». Σε κώδικα – ευχολόγιο 12ου-13ου αι. ο διάκονος είναι αυτός που λέγει το ακροτελεύτιο της Απολύσεως ως επίκληση των ευχών των παρισταμένων μοναχών [10]. Στην περίπτωση αυτή ο τύπος της επίκλησης έχει ως εξής: «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών, Κύριε ευλόγησον, Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός ημών» [11]. Στη Διάταξη του αγίου ΦΙλοθέου Κοκκίνου (14ος αι.) μαρτυρείται ο στίχος «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων» που λέγεται από τον ιερέα χωρίς κάτι άλλο στη συνέχεια [12]. Ο άγιος Νικόλαος ο Καβάσιλας δεν μνημονεύει καθόλου τον συγκεκριμένο στίχο [13]. Ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, όπως είδαμε, έχει τη φράση «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών», χωρίς συνέχεια, ως τρόπο έναρξης των Ακολουθιών όταν δεν υπάρχει ιερεύς. Εντός του κειμένου όμως ο εν λόγω άγιος, ερμηνεύοντας τον συγκεριμένο στίχο, γράφει ότι ο ιερεύς «διά των ευχών των Πατέρων τον Χριστόν ελεήσαι επικαλείται» [14]. Παραπέμπει έτσι με σαφήνεια στην εκδοχή «Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός, ελέησον ημάς».
Ανακεφαλαιώνοντας τα όσα αναφέραμε έως τώρα για την μετά την Απόλυση των Ακολουθιών επίκληση των ευχών των Πατέρων, φαίνεται ότι αυτή μαρτυρείται από τον 12ο-13ο αι. Η παλαιότερη εκδοχή τηςείναι το «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός ελέησον ημάς». Έτσι αναφέρεται, όπως είδαμε, στο ερμηνευτικό έργο του αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης. Επειδή το «Δι’ ευχών …» αποτελεί ανάπτυξη της μονολογίστου ευχής [15] είναι λογικό ο συγκεκριμένος στίχος να είναι πλησιέστερος λεκτικά με τον τύπο αυτής της ευχής• «Κύριε, Ιησού Χριστέ, ελέησόν με» [16]. Η δεύτερη εκδοχή «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών, Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός, ελέησον και σώσον ημάς» είναι κατά πολύ νεότερη [17] και κατά τη γνώμη μας διατυπώθηκε έτσι καθ’ έλξιν προς την αντίστοιχη έκφραση της απολύσεως που προηγείται, η οποία, όπως τονίσθηκε, αναφέρεται στο μυστήριο της εν Χριστώ σωτηρίας του ανθρώπου. Να σημειώσουμε εδώ ότι στο εν ισχύει Ιερατικό της Εκκλησίας της Ελλάδος, καταγράφεται το «ελέησον ημάς» [18].
Τέλος το ερώτημα θέτει και μία άλλη πτυχή της φράσης «Δι’ ευχών …», αν δηλαδή πρέπει να λεχθεί το «Δι’ ευχών των αγίων μητέρων ημών…», όταν η ιερουργία γίνεται σε γυναικείο μοναστήρι. Κατ΄ αρχάς να τονίσουμε ότι είναι σε χρήση στα γυναικεία μοναστήρια η φράση «Δι’ ευχών της αγίας μητρός ημών…» [19]. Αν δεχθούμε την ερμηνεία που δίδει ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης στο «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών» συνδέοντάς το με τους λειτουργούς Αρχιερείς και Ιερείς και όλους τους αγίους της Εκκλησίας, τότε δύσκολα θα μπορούσε να διατυπωθεί ο στίχος «Δι’ ευχών των αγίων μητέρων ημών…». Εάν μείνουμε όμως στην αρχική έννοια της φράσης ως επίκλησης των ευχών των παρόντων μοναχών Πατέρων, τότε δεν βρίσκω τον λόγο να μη διατυπωθεί ο στίχος αυτός και διαφορετικά, χωρίς να χάσει το νόημα και την ιερότητά του, όταν η Λειτουργία και κάθε Ακολουθία τελείται σε γυναικεία Ιερά Μονή. Η πατρότητα και η μητρότητα, γράφει ο καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης, είναι μυστήριο, χάρισμα και δωρεά του Αγίου Πνεύματος για να διαιωνίζεται η ζωή του Χριστού μέσα στους πνευματικούς κόλπους της Εκκλησίας [20].
