Μελετώντας την έννοια και την υπόσταση των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Πότε θα ανθίσουν τούτοι οι τόποι;

Πότε θα έρθουν καινούργοι άνθρωποι

να συνοδεύσουν την βλακεία

στην τελευταία της κατοικία;

Γ.Σεφέρη

Οι ημέρες που διανύει η ανθρωπότητα μάς εντάσσουν στο πλαίσιο της ανάγκης να διατυπωθεί η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπό την νομική της θεμελίωση και ταυτόχρονα υπό την επιρροή της χριστιανικής διδασκαλίας στην διαμόρφωσή τους. Οι ανθρώπινες κοινωνίες βασανίζονται ιδιαιτέρως, και αυτό είναι που κάνει όλους να προβληματίζονται, για το αν αυτά που συμβαίνουν γύρω μας αποφασίζονται από ανθρώπους, και οπωσδήποτε αν αφορούν ανθρώπους. Υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα; Εφαρμόζονται; Καταστρατηγούνται; Αν και «η συζήτηση για τα δικαιώματα έχει λάβει έναν κυρίαρχο πολιτικό, νομικό και ηθικό λόγο στην Δύση, και η προστασία των δικαιωμάτων και οι παραβιάσεις γίνονται όλο και πιο σημαντικά ζητήματα στις διεθνείς σχέσεις και την διπλωματία»1, φαίνεται πως υπάρχουν ακόμα σημαντικά κενά στην υλοποίηση τους.

Η πορεία του ανθρώπου έδειξε ότι υπάρχει η ανάγκη να θεσμοθετείται, τόσο σε νομικά όσο και σε θεολογικά κείμενα, η προστασία της ανθρώπινης ύπαρξης, ενώ αποτελεί σπουδαίο τμήμα η «θεμελιώδης έννοια του προσώπου2 για την οντολογία και την θεολογία»3. Λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος «Σύ δέ, ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, μνήσθητι τίνος εἶ ποίημα και ποῦ καλῇ και πόσα ἔχεις και πόσον ὀφείλεις, παρά τίνος σοι λόγος, νόμος, προφῆται, αὐτό το εἰδέναι Θεόν το μη ἀπελπίζειν τά προσδοκώμενα. Μίμησαι διά ταῦτα Θεοῦ φιλανθρωπίαν. Τοῦτο ἔχει μάλιστα θεῖον ἄνθρωπος το εὖποιεῖν. Ἔξεστί σοι Θεόν γενέσθαι μηδέν πονήσαντι· μή πρόῃ τόν καιρόν τῆςθεώσεως»4. Το διάχυτο ερώτημα είναι, αν συνυπάρχουν όλοι, τόσο στην θεολογία όσο και στην νομική, κάτω από την ομπρέλα του όρου «άνθρωπος», ακόμη κιαν «άνθρωποι» τις περισσότερες φορές ενορχηστρώνουν την καταπάτηση κάθε δικαιώματος, επιδεικνύοντας ζωώδη ένστικτα και συμπεριφορές. Από την μία πλευρά νομοθέτης, ρυθμιστής της προστασίας του πολίτη και από την άλλη δυνάστης, το παράξενο είναι πώς γίνεται σ’ έναν νου η συνύπαρξη δύο αντιφατικών πεποιθήσεων.

Πριν την ύπαρξη των νομοθετικών κειμένων και πριν οριστικοποιηθούν νομικώς οι έννοιες των δικαιωμάτων, πρώτη στην υπεράσπιση της ανθρώπινης ζωής και του ανθρώπου τοποθετείται η χριστιανική διδασκαλία. Πολύ βαθιά μέσα της περιέχει αρχές που μπορούν να συνδεθούν με την θεμελίωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς προωθεί αξίες όπως η αγάπη, η δικαιοσύνη, η συγχώρεση και η αλληλεγγύη. Οι αρχές του ευαγγελίου αποτελούν πηγή έμπνευσης για την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου5(ΕΣΔΑ) και την διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη6.

«Η χριστιανική πίστη ήταν εκείνη που έδωσε το πρόσωπο της Ευρώπης, εκείνη η πίστη ήταν που τόνισε την διάσταση της ελευθερίας και της αγάπης στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους και με τον Θεό, αυτή η πίστη μίλησε για την δυνατότητα πέρα από τα φαινόμενα να δούμε μια άλλη πραγματικότητα που βοήθησε την σκέψη, την ερευνητική, την επιστημονική και αυτή η πίστη ήταν αυτή που έδωσε μια αγωνιστική διάθεση στην Ευρώπη αδιάκοπα να ξεπερνάει τον εαυτό της»7. Ο σύγχρονος νομικός κόσμος και τα κράτη δικαίου διαπιστώνουν την ανάγκη προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων και η πρώτη πηγή έμπνευσης είναι ο χριστιανικός πολιτισμός. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η άμεση σύνδεση του Ευαγγελίου με νομικά κείμενα όπως, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ΕΣΑΔ) ή η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, δεν είναι καθόλου τυχαία.

Αν και πρόκειται για διαφορετικού είδους κείμενα, βρίσκουμε σημαντικές θεμελιακού χαρακτήρα συνδέσεις μεταξύ τους:

Αξία της ανθρώπινης ζωής 8: Η χριστιανική διδασκαλία υπογραμμίζει την αξία κάθε ανθρώπινης ζωής. Αυτό συμβαδίζει με το δικαίωμα στη ζωή, που αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα.

Δικαιοσύνη 9: Η χριστιανική διδασκαλία προωθεί την έννοια της δικαιοσύνης και της αδικίας. Στο πεδίο των ανθρώπινων δικαιωμάτων περιλαμβάνεται η απαγόρευση της αδικίας και της εκμετάλλευσης.

Αγάπη και συγχώρεση: Η χριστιανική διδασκαλία προωθεί την αγάπη προς τον πλησίον και τη συγχώρεση των αδικιών. Αυτές οι αξίες συνδέονται με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την ανάγκη για ανθρώπινη αντιμετώπιση, που είναι θεμελιώδες στοιχείο στα ανθρώπινα δικαιώματα.

Αυτή η σύνδεση μεταξύ των νομικών κειμένων για τα δικαιώματα και της σχετικής χριστιανικής διδασκαλίας, θα μπορούσε να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι το πρώτο συγκροτημένο και επίσημο κείμενο για την υπεράσπιση της ανθρώπινης ζωής, για την έννοια του ανθρώπου και την υπόσταση του, είναι η Καινή Διαθήκη. Το βιβλίο αυτό αν και αμιγώς θρησκευτικού και σωτηριολογικού χαρακτήρα, παρέχει μια διάσταση συνύπαρξης μοναδική, ο άνθρωπος συνυπάρχει με τον Θεό και με τους συνανθρώπους του, μέσα σε ένα πνεύμα αγάπης και ισότητας. Επομένως, η διακήρυξη του Ευαγγελίου, διαμόρφωσε τον σύγχρονο δυτικό κόσμο και επηρέασε σημαντικά τον τρόπο λειτουργίας των οργανωμένων κρατών. Μέσα απ’ αυτή την «Χριστιανική Διακήρυξη» αποκτούν υπόσταση οι έννοιες ελεύθεροι10 και ισότιμοι11 «Ἵνα ὦσιν ἕν»12, άνθρωποι και χριστιανοί. Μπορεί ο αγιογραφικός λόγος να αφορά το σώμα της εκκλησίας ωστόσο θα ήταν παράλειψη αν προσπεράσουμε το γεγονός, ότι η τοποθέτηση των λόγων του Ιησού Χριστού αποτελεί ένα κοινωνικό πολιτειακό μοντέλο.

«Οι διάφορες παγκόσμιες διακηρύξεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων αναμφίβολα παραμένουν σημαντικές για το Χριστιανισμό. Αποτελούν ρυθμιστικούς παράγοντες καλής λειτουργίας του κράτους»13. Το ευαγγέλιο μπορεί να αποτελεί πηγή έμπνευσης για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και «πράγματι, μια από τις πιο σημαντικές ανατροπές -αν όχι η πιο σημαντική- που συνοδεύει την νεωτερικότητα, είναι η ανάδυση του υποκειμένου και του ατόμου. Ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία, το άτομο αποκτά αξία καθαυτό. Για πρώτη φορά η έννοια του ατόμου αποκτά τέτοια σημασία και τοποθετείται υπεράνω…»14, και όλο αυτό διότι το πρώτο παγκοσμίου εύρους βιβλίο που αναφέρεται στην προάσπιση της ανθρώπινης ζωής είναι η «Αγία Γραφή»15.

Ο θάνατος που στις κοινωνίες είχε πρωταγωνιστικό ρόλο ως σωφρονιστική ποινή μέχρι τα νεότερα χρόνια, οι έννοιες του πολέμου και η καταπάτηση κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας από τον ισχυρό αποτελούν παγκόσμια φαινόμενα που άλλαξαν μέσα από τις επιρροές του Ευαγγελικού λόγου. Προκύπτει σαφώς ότι η δομή των κοινωνιών αναθεωρείται και μεταμορφώνεται μέσα «από την έμφαση που δίνει το Ευαγγέλιο στην ανεπανάληπτη μοναδικότητα και αξία του ανθρώπινου προσώπου, ως και με τις χριστιανικές επαγγελίες…»16. Στις μέρες μας ωστόσο τα δικαιώματα αυτά κατοχυρώνονται και προστατεύονται ανεξάρτητα από θρησκευτικές πεποιθήσεις στο πλαίσιο της εκάστοτε εθνικής, αλλά και της διεθνούς έννομης τάξης. Το οξύμωρο προκύπτει από το ότι οι ισχυροί του πλανήτη αποφάσισαν το φρικτό πλάνο των πολεμικών συγκρούσεων για να λύσουν τις διαφορές τους, με αποτέλεσμα τον εξευτελισμό της ανθρώπινης ζωής (βλ. Ουκρανία και Γάζα), ενδεχομένως και διότι «ο όρος ανθρώπινα δικαιώματα έχει γίνει τόσο συνηθισμένος που κινδυνεύει να γίνει κλισέ»17.

Η χριστιανική διδασκαλία, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) αντιπροσωπεύουν προσεγγίσεις στην προάσπιση και την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου. «Το δικαίωμα για ζωή και ελευθερία δεν είναι περιεχόμενο μίας ιδεολογίας ή μίας θεωρίας αλλά είναι υπόθεση της συνείδησης του ανθρώπου»18, οι αξίες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ισότητας και της ελευθερίας αποτελούν την σύνδεση σε αυτές τις τρεις πηγές, προσδιορίζοντας την επιρροή της χριστιανικής διδασκαλίας στη διαμόρφωση των νομικών κατοχυρώσεων για τα δικαιώματα του ανθρώπου.

Οι πατέρες της Εκκλησίας μίλησαν ουσιαστικά για την έννοια της υπόστασης του ανθρώπου. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναφέρει ότι «μή ἂν ψυχήν μόνην, μήτε σώμα μόνον λέγεσθαι ἂνθρωπον, ἀλλά το συναμφότερον»19, με αυτόν δε τον γνώμονα προκύπτει ότι εντός της θεολογίας η ανθρώπινη υπόσταση απασχολεί στο μεγαλύτερο μέρος της. Ο πόλεμος που βασανίζει σήμερα τόσες ανθρώπινες ψυχές αποτελεί βασικό άξονα προβληματισμού κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου. Φαίνεται πως υπάρχει η ανάγκη να προστατευτεί η ανθρωπότητα και «το ενδιαφέρον επεκτάθηκε στην προστασία του ανθρώπου από τις αυθαιρεσίες άλλων ομάδων και φορέων εξουσίας»20 οι οποίοι επιχειρούσαν και επιχειρούν την διάλυση κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας, την καταστρατήγηση του δικαιώματος της επιλογής, την ισοπέδωση του ανθρώπου και εν τέλει την ολοκληρωτική καταστροφή.

Ο πόλεμος, ένας από τους πλέον δυνατούς παράγοντες ανθρώπινης καταστροφής, προκαλεί μια βαθιά ισοπέδωση στην «ανθρώπινη υπόσταση»21.«Μέγα άνθρωπος…το τίμιον εν τη φυσική κατασκευή έχων»22 ακόμα κι αν καταστρώνει στρατηγικούς σχεδιασμούς βομβαρδισμού νοσοκομείων23;. Μέσα από τη βία, τον τρόμο και τη στέρηση, ο πόλεμος αφαιρεί από τον άνθρωπο τα ιδανικά, τις αξίες και την προσωπικότητα του, μετατρέποντας τον σε ένα απλό εργαλείο για την επίτευξη στρατηγικών σκοπών. Οι προσωπικές ιστορίες, οι σχέσεις και τα όνειρα διαλύονται κάτω από το βάρος της σύγκρουσης, ενώ η ανθρώπινη ζωή μειώνεται σε έναν αριθμό, ένα στατιστικό στοιχείο των απωλειών. Στο πλαίσιο της επισκόπησης δεν μπορεί να παραληφθεί ότι «στην Ευρώπη υπάρχουν φωνές που μιλούν για το ανθρώπινο πρόσωπο και για τον σεβασμό στην ιερότητα της δημιουργίας. Υπάρχουν βεβαίως και άλλοι κύκλοι που τα βλέπουν όλα οικονομικά»24. Σε αυτό το πλαίσιο, ο πόλεμος αποτελεί μια σκληρή υπενθύμιση για την ευθραυστότητα της ανθρωπότητας και την ανάγκη για ειρήνη και συνεργασία.

Η νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, η δύναμη των διακρατικών συμβάσεων, η προάσπιση του ανθρώπινου προσώπου και η διαφύλαξη της ελευθερίας – αυτοδιάθεσης αποτελούν πυλώνες της έκφρασης του σύγχρονου κόσμου. Η θεολογική αποτύπωση της ανθρώπινης υπόστασης και η ταύτιση με τον Θεό «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν»25δεσμεύουν την σκέψη και τον νου κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου στην πάση θυσία προάσπιση των κεκτημένων δικαιωμάτων. Η ηθική υποχρέωση όλων έναντι αυτής της φρικτής και απάνθρωπης εξέλιξης, είναι η έκκληση για άμεση κατάπαυση του πυρός και η ειρηνική επίλυση κάθε διαφωνίας. Μόνο έτσι θα συνεχίσει να θεμελιώνεται ουσιαστικά στις κοινωνίες μας, η έννοια «άνθρωπος» και το «δικαίωμα στην ζωή»!

Αν είμαστε ακόμα άνθρωποι…!

 

Παραπομπές:

1John Witte, FrankS. Alexander, Christianity and Human Rights: An Introduction, Cambridge University Press, Αγγλία, 2010, σ.37

2Χρήστος Γιανναράς, Το Πρόσωπο και ο Έρως, Ίκαρος, Αθήνα, 2017

3Ιωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου, Beingas Communion. Studies in Personhood and th eChurch, Crestwood, NY, St. Vladimir’s Seminary Press, 1985

4Γρηγ.Θεολόγου,έργα 5, ΕΠΕ,σελ.386

5EuropeanConventiononHumanRights(coe.int)

6Ladéclarationdesdroitsdel’hommeetducitoyen|Élysée(elysee.fr)

7Αναστάσιος Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας, συνέντευξη CNN, Αναστάσιος: Παγκόσμιος ασύμμετρος πόλεμος σε εξέλιξη – YouTube

8ΕΣΔΑ, αρ. 2 παρ. 1 , αρ. 8 παρ. 1 ,13ο πρωτ., αρ. 1/Διακήρυξη Δικαιωμάτων Ανθρώπου και Πολίτη, αρ. 1, αρ. 4, αρ. 11

9ΕΣΔΑ, αρ. 6 παρ.1, 3, αρ.36 παρ. 2,16ο πρωτ. αρ. 3/ Διακήρυξη Δικαιωμάτων Ανθρώπου και Πολίτη,αρ. 7,8

10“Γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν, καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς”,(Ἰω.η΄32)

11Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις την προς Εβραίους επιστολή, PG63,57-

12κατ.Ιωάν.17.22

13Χριστιανικέςαξίεςκαιανθρώπιναδικαιώματα|Πεμπτουσία(pemptousia.gr)

14ΠαντελήςΚαλαϊτζίδης,Ατομικά ή συλλογικά δικαιώματα: Η θεολογική θεμελίωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Με αναφορές σε σύγχρονα ζητήματα και στην πανδημία, 15/07/2022

15κατ.Ιωάν.15.12,κατ.Λουκ.10.29-37,κατ.Μτθ.10.29-31,

16Από Παντελή Καλαϊτζίδη, Μελέτη Αθανάσιου Ν. Παπαθανασίου, Ορφανό ή Νύφη; Ο ανθρώπινος εαυτός, οι συλλογικές ταυτότητες και η μεταστροφή, τομ. Γ’. Πάτρα, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο,2012, σ.335-360

17JohnWitte,FrankS.Alexander, Christianity and Human Rights:An Introduction, εκδ. Cambridge University Press, Αγγλία, 2010, σ.38

18Χριστοδούλου Αρχιεπισκόπου, Εκκλησίακαι Ανθρώπινα Δικαιώματα, ομιλία προς νομικούς,Αθήνα,1983,σ. 13-14

19P.G.150, 1361

20Αναστάσιος Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, εκδ. Ακρίτας, Στ΄ Έκδοση, Αθήνα, 2000, σελ. 68.

21Ιερόθεος Μητροπολίτης Ναυπάκτου, Το πρόσωπο στην ορθόδοξη παράδοση, «Ὁ ἄνθρωπος μέ τήν μυστηριακή καί ἀσκητική ζωή ἑνώνεται μέ τόν Χριστό. Ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ γίνεται καί δική του ζωή κατά Χάριν καί εὐλογία. Ὅ,τι ὁ Θεός εἶναι κατ᾽ οὐσίαν γίνεται καί ὁ ἄνθρωπος κατά μετουσίαν» εκδ.Ι.Μ.Γενεθλίου της Θεοτόκου,2005

22Μ.Βασίλειος,48ψαλμόν,8PG29,449B

23Βομβαρδισμός νοσοκομείου στη Γαζα: Η ιστορία μιαςε ίδησης|ΗΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ(kathimerini.gr)

24Αναστάσιος Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας, συνέντευξηCNN, Αναστάσιος: Παγκόσμιος ασύμμετρος πόλεμος σε εξέλιξη – YouTube

25Γεν.1, 26