Νοέμβριος. Το πρώτο λάδι

Ο Νοέμβριος είναι ο μήνας του πρώτου λαδιού. Στις χώρες της Μεσογείου και ιδιαίτερα στη γη τη δική μας, στη γη όπου ο Θεός διάλεξε να ευλογήσει το καλύτερο λάδι του κόσμου, ο μήνας αυτός υπήρξε πάντοτε περίοδος χαράς αλλά και αγωνίας, καθώς ο χυμός της ελιάς αποτελούσε πάντα τον καθοριστικό παράγοντα της ευημερίας ολόκληρων κοινοτήτων στην ελληνική ύπαιθρο, συχνά κατ’ αποκλειστικότητα. Ποιος να το έλεγε πως θα έφτανε μία εποχή όπου το λάδι θα εθεωρείτο είδος πολυτελείας;

Σε πολλά μέρη της πατρίδας μας, το μάζεμα της ελιάς άρχιζε πάντα με αγιασμό και τελείωνε πάντα με την προσφορά της πρώτης στάμνας με το καινούργιο λάδι στην εκκλησία. Με αρχή και τέλος την παρουσία του θείου, το μάζεμα της ελιάς αποτελούσε πάντοτε μυσταγωγία με αρχή ένα ραβδί που τινάζει τα λιόδεντρα και τέλος το τάπωμα των πιθαριών, των γεμάτων με τον αχνιστό χυμό.

Στην Κρήτη, με το που παρέδιδε ο γαιοκτήμονας το πρώτο λάδι, έβγαινε ο παπάς και διαλαλούσε από το ιερό βήμα πόσο ο τάδε ολοκλήρωσε το μάζεμα και όποιος θέλει να πάει να ραντολοήσει, δηλαδή να μαζέψει ό,τι απομένει, γιατί τα λιόφυτα είναι ελεύθερα. Αυτό το ραντολόι θυμίζει τη σταχομαζώχτρα του Παπαδιαμάντη ή την Ρουθ των Γραφών. Παράδοση πανάρχαια, φιλανθρωπία ιδιότυπη να αφήνεται στο κτήμα με τα λιόδεντρα ο τελευταίος καρπός γι΄ αυτούς που δεν έχουν.

Όσο για το λάδι, ποτέ δεν θεωρήθηκε αποκλειστικά και μόνον πρώτη ύλη για την τροφή. Ο σεβασμός προς αυτό είχε να κάνει με το ιερό φως. Από την άσβεστη φλίγα του λύχνου της Παλλάδος Αθήνας μέχρι τα καντήλια στην εκκλησία και το σπίτι, το φως δεν μπορεί παρά να είναι μόνον προϊόν του χυμού της ελαίας.

Ακόμη και σήμερα, οι πιο ηλικιωμένοι καλλιεργητές αφήνουν αμάζευτο το τελευταίο κλαδί. Το ίδιο γίνεται στον τρύγο και στον θερισμό. Να μείνει κάτι στη γη που τα γέννησε. Η λαογράφος Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος κατέγραψε τα λόγια ενός αγρότη από το Φιλώτι της Νάξου:

«Η γης μοιάζει την πέρδικα. Η πέρδικα κάνει 17-18 αυγά και της τα παίρνεις όλα, της αφήνεις όμως 3-4 και νομίζει πως τα έχει όλα γι΄ αυτό και συνεχίζει να κάνει κι άλλα. Έτσι και στη γη, πρέπει κάτι να αφήσεις για να συνεχίσει να γεννά».

Το τέλος του λιομάζωματος αποτελούσε τελετή. Στο περίφημο αγγείο των θεριστών της ελιάς της μινωικής εποχής εικονίζεται ο επικεφαλής της ιεράς πομπής να κρατάει το σείστρο και να τον ακολουθούν οι ραβδιστές ντυμένοι με προβιές.

Αν και σε πολλές περιοχές το μάζεμα της ελιάς μπορεί να φτάσει ακόμη και μέχρι το Μάρτη, ο Νοέμβριος ήταν ο καθοριστικός μήνας για την ποσότητα και την ποιότητα του λαδιού. Στο μήνα αυτό ανήκουν και τα πομαζωχτίκια, μία ειδική γιορτή της Κρήτης. Ο νοικοκύρης ετοίμαζε γλέντι στο σπίτι του, όπου συμμετείχαν συγγενείς, φίλοι και όλοι οι εργάτες που δούλεψαν για να μαζευτεί η σοδειά. Τα φαγητά μαγειρεύονταν με το καινούργιο λάδι, ακόμα και αν υπήρχε παλιό στο λαδοπίθαρο. Απαραίτητη η παρασκευή του εφτάζυμου λαδόψωμου. Σε άλλα μέρη της Ελλάδας, σε ανάλογες τελετές, παρασκευάζονταν φαγητά που έχουν βασική πρώτη ύλη του λάδι, στα οποία μάλιστα το έριχναν χωρίς τσιγκουνιά ώστε να τρέξει περισσότερο την άλλη χρονιά στο σπιτικό.

Ο κύκλος της παραγωγής μπορεί να κλείνει με αυτές τις γιορτές. Όμως ο κύκλος των εθίμων που αρχίζουν με τον ερχομό της καινούργιας ζωής και τελειώνουν με την επιστροφή στη μάνα γη δεν κλείνει ποτέ. Στην Κύπρο το πρώτο νερό που θα πιει το βρέφος θα του το προσφέρουν σε φύλλο ελιάς: όπως δεν διψά η ελιά δεν θα διψάσει και το παιδί. Παντού το λάδι θα μεταφέρει τη σφραγίδα του θείου ελέους στο βάπτισμα. Αλλού, τα κλαδιά της ελιάς θα γίνουν στεφάνι του γάμου. Το στερνό αντίο θα λεχθεί με κλάδους ελιάς. Στην Κρήτη και την Πελοπόννησο ο νεκρός μπαίνει στον τάφο κρατώντας ένα κλαδί ελιάς, σύμβολο ειρήνης με τον Θεό αλλά και ελπίδα ανάδυσης μιας νέας ζωής. Γιατί η ελιά είναι το δέντρο που ποτέ του δεν πεθαίνει. Ξεραίνεται ο κορμός αλλά μέσα από τα νεκρά του ξερά ξύλα φυτρώνει καινούργιος βλαστός και μεγαλώνει μέχρι να γίνει ξανά δέντρο ολόκληρο. Καινούργια ζωή ή μήπως η παλιά από αναστήθηκε;