Με αφορμή μια όπερα

Από τις 13 έως τις 20 Φεβρουαρίου, σε τέσσερις παραστάσεις, θα παρουσιαστεί στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, η όπερα «ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ», σε μουσική του υπέροχου συνθέτη και ανθρώπου Γιώργου Χατζηνάσιου και σε λιμπρέτο του υπογράφοντος.

Υπάρχουν κάποιες περιστάσεις, οι οποίες θεριεύουν την υποψία πως η ζωή, για κάθε άνθρωπο, δημιουργεί μοτίβα, δηλαδή κάποιους συνδυασμούς καταστάσεων, οι οποίες είναι διαρκώς εν ενεργεία, εμφανίζονται και αποσύρονται, σαν εισπνοή και εκπνοή και επιβεβαιώνουν τη μοίρα, όχι ως απρόσωπο πεπρωμένο αλλά ως δώρο Θεού.

Πρώτη συνάντηση με το πρόσωπο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου ήταν και η πρώτη εργασία μου στο Πανεπιστήμιο, Νοέμβριο του 1980, για το μάθημα της Εγκυκλοπαιδείας της Θεολογίας, που δίδασκε ο μακαριστός Κωνσταντίνος Παπαπέτρου. Θέμα της, η παρουσίαση του έργου του Νίκου Καζαντζάκη «Αναφορά στον Γκρέκο». Και έμελε, ο συγκλονιστικός πρόλογος του βιβλίου, να αποτελέσει τον πυρήνα της έμπνευσης της συγγραφής του λιμπρέτου της όπερας «ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ», 35 χρόνια μετά. Μίας όπερας σε μουσική ενός συνθέτη, του οποίο τα τραγούδια πάντα με συγκινούσαν βαθιά και τα αποθήκευα μετά μανίας σε κασέτες MAXELl και TDK, με εξωτερική εγγραφή από το ραδιόφωνο.

Από τότε, ο Γκρέκο δεν έπαψε ποτέ να με συναντά με ποικίλες αφορμές. Και κάθε φορά, όλο και βάθαινε μέσα μου η μορφή του ως πρότυπο συνδυασμού απίστευτου καλλιτεχνικού ταλέντου, βαθειάς πνευματικότητας, στέρεης υπαρξιακής ταυτότητας, θάρρους σύγκρουσης με τις μοχθηρές μηχανές του κόσμου τούτου και, υπεράνω όλων, απελευθέρωσης από τους πειρασμούς της ματαιοδοξίας και της συμμόρφωσης με τα εύθραυστα και ρευστά γούστα του συρμού.

Η πρώτη ύλη της συγγραφής του λιμπρέτου της όπερας αυτής υπήρξε αναμφίβολα το ζωγραφικό έργο του Ελ Γκρέκο. Ένα έργο εμπλουτισμού των δυτικοευρωπαϊκών κανόνων της ζωγραφικής με την επιθυμία της αρχαιοελληνικής εικαστικής περιγραφής να αναδείξει το ιδεατό και της βυζαντινής αγιογραφίας να αποκαλύψει το άκτιστο φως της θεωμένης ύπαρξης. Και όλα αυτά, ζυμωμένα σε έναν νέο, πρωτότυπο και επαναστατικό προσωπικό συνδυασμό, προορισμένον να καταστεί διαχρονικός.

Το ζητούμενο όμως δεν είναι αμιγώς καλλιτεχνικό. Έχει βαθιές υπαρξιακές και πνευματικές προεκτάσεις. Δεν είναι απλοί πίνακες τα έργα του Γκρέκο. Είναι κραυγή της ψυχής του πως ο κόσμος των αισθητών είναι λίγος και στενάχωρος για να χωρέσει τους πόθους και τις λαχτάρες που φύτεψε ο Δημιουργός στα σπλάχνα μας. Δεν μπορεί να φτιάχτηκαν αυτές οι πυρακτωμένες μορφές των πινάκων του από κάποιον που δεν αισθάνεται πολίτης μιας μέλλουσας πόλης. Δεν μπορεί να παραβιάστηκαν τόσο θαρραλέα όλοι οι κανόνες της αντικειμενικής απεικόνισης από κάποιον που σαγήνευσε ο πλούτος, η εξουσία και η πικρή η δόξα των ανθρώπων. Η πάλη του Γκρέκο με τη μορφή δεν μπορεί παρά να αποτελεί απεικόνιση της εσωτερικής του πάλης με δυνάμεις που επιδιώκουν αν εγκλωβίσουν τον άνθρωπο στους νόμους της ύλης.

Αυτός είναι ο δικός μου Γκρέκο. Ο Γκρέκο της ρήξης με έναν κόσμο στενό. Ο Γκρέκο της εξόδου προς έναν κόσμο ασύνορο και ανέσπερο, όπου ύλη και ενέργεια ξαναβρίσκουν τον αρχέγονο δεσμό τους και περιγελούν τον θάνατο.

Αυτή η έξοδος κι αυτή η ρήξη καθιστούν τον Ελ Γκρέκο αυθεντικό θρησκευτικό άνθρωπο, όπως τον ορίζει ο κορυφαίος φιλόσοφος Ludwig Wittgenstein, άνθρωπο ενόρασης μιας πλατύτερης πνευματικότητας, άνθρωπο προφητείας, εκφρασμένης με σχήμα και χρώμα, άνθρωπο μαρτυρίας και μαρτυρίου μέσα σε κόσμο σκληρής νομοτέλειας και αβάσταχτης νομιμοποίησης τής κάθε είδους εξουσίας.

Ζωή και τέχνη ένα! Δύναμη ενιαία και δισυπόστατη, κριός θραύσης των ορίων της λογικής, της γεωμετρίας, της θρησκευτικής τυραννίας, της συμβατικής ηθικής, της ανάξιας για τον άνθρωπο δοσοληψίας με ένα Θεό-τραπεζίτη, που τοκίζει αγαθοεργίες. Γέφυρα ενιαία και δισυπόστατη προς το άρρητο, το απροσδιόριστο, το ανερμήνευτο, το διακινδυνευμένο, οδός ελευθερίας από τα τείχη μιας φυλακής που κρατά την ύπαρξη υποταγμένη στους νόμους της φθοράς και εγκλωβισμένη σε μια θλιβερή αυτοεπιβεβαίωση.

Ελ Γκρέκο! Βαθύτατα προσωπικός και γι΄ αυτό, βαθύτατα οικουμενικός. Πολίτης πολιτείας θείας, όπου διαφεντεύει Θεός κάλλους, ευγένειας και ένωσης σωμάτων και καρδιών. Κραυγή απ΄ την πατρίδα του αδύνατου, κραυγή σαν όρθια φωνή, γεμάτη προσταγή, που κάνει τον αέρα να τρέμει:

«Φτάσε εκεί που δεν μπορείς!»