Η έννοια της αρετής κατά τους Στωικούς φιλοσόφους
28 Ιανουαρίου 2021Αρετή κατά τους Στωικούς είναι οι πράξεις εκείνες οι οποίες εκτελούντα από τον άνθρωπο στα πλαίσια της συμφωνίας του εσωτερικού του θεού (δαίμονα) με την συμπαντική βούληση. Πιστεύεται ότι η αρετή διαιρέθηκε από τον Χρύσιππο σε τρείς βασικές κατηγορίες «για την παρόρμηση», «για τα καλά και τα κακά» και «για τα πάθη».
Η κάθε μία βασική κατηγορία έχει τις υποδιαιρέσεις της. Η πρώτη υποδιαιρείται στην «αρετή» και στον «σκοπό της πράξης», η δεύτερη στην «πρωταρχική αξία», στην «ηθική πράξη» και στην «αρμόζουσα πράξη» (καθήκον) τέλος στην τρίτη κατηγορία υπάρχει η υποκατηγορία «για τα πάθη». (Long, 2012:284, 292)
Οι Στωικοί ορίζουν την αρετή σαν μια διάθεση συνάδουσα με τον λόγο η οποία αξίζει να επιδιωχθεί μόνο χάριν του εαυτού της και όχι από φόβο, ελπίδα ή από κάποια άλλη εξωτερική αιτία. Η αρετή ανάγεται έτσι στο υψηλότερο αγαθό σε αντιδιαστολή προς την κακία η οποία είναι το ύψιστο κακό. Αυτά τα αντίθετα αντιστοιχούν στο «κατόρθωμα» και στο «αμάρτημα». (Γεωργούλης, 2008: 394-395) Οι Στωικοί, επιπλέον, ταύτιζαν την αρετή με τη φρόνηση. Η αρετή δύναται μόνη της να φέρει την ευδαιμονία διότι είναι αφ’ εαυτής αγαθό, ενώ το αντίθετο της η κακία είναι αυτούσιο κακό. (Sharples,2002: 170- 173). Η αρετή έχει , επίσης, την ικανότητα να καταστήσει τον άνθρωπο ευδαίμονα διότι είναι η ίδια «αυτάρκης» προς αυτή. Διαθέτει δε τα εξής χαρακτηριστικά: μπορεί να εξασφαλίσει την ευδαιμονία, είναι διδακτή, δηλαδή, διδάσκεται, είναι αναπόβλητη ,δηλαδή δεν χάνεται, είναι αυθαίρετη, αποκτάται με ελεύθερη επιλογή. Αυτό σημαίνει ότι η αρετή δεν χαρίζεται από τον θεό στον άνθρωπο αλλά γίνεται κτήμα του όταν επιλέξει την ελεύθερα. Επομένως, οι στωικοί συνδέουν την αρετή με την ελευθερία και δίνουν στην ηθική τους μια ανώτατη ισχύ , την οποία υιοθέτησε και ο Κάντ. Οι στωικοί συμφωνούν με τη θέση του Πλάτωνα όσον αφορά την οντολογία της αρετής, την θεωρούσαν και αυτοί ενιαία, επειδή πίστευαν ότι όλα τα είδη της προέρχονται από μια βασική αρχή. Αυτή την αρχή ο Χρύσιππος την ονόμαζε σοφία ενώ ο Ζήνωνας φρόνηση. Ανεξάρτητα από το όνομα της ενιαίας αρχής πίστευαν ότι από αυτή γεννιούνται οι τέσσερεις πλατωνικές αρετές. Η φρόνηση η οποία είναι υπεύθυνη για τις επιλογές μας («αιρείν»), η ανδρεία της οποίας ο ρόλος είναι να υποφέρει «υπομένειν», η σωφροσύνη, η οποία παραμένει μέσα στα όρια «εμμένειν» και στόχος της είναι να συγκρατεί και μας και τέλος η δικαιοσύνη, η οποία ευθύνεται για την δίκαιη διανομή. Όλες αυτές οι αρετές ,επειδή, είναι αλληλένδετες δεν αποκτώνται μεμονωμένα αλλά συνολικά. Δεν μπορεί, δηλαδή, κάποιος να αποκτήσει μόνο την σωφροσύνη αλλά, έχοντας κατακτήσει την σωφροσύνη κατέχει αυτόματα και τις άλλες τρείς αρετές. Διότι κατά την ηθική δράση είναι αδύνατον να διαιρεθούν αυτές. (Γεωργούλης, 2008: ως393-394). Το χαρακτηριστικό ιδίωμα της αρετής το ότι είναι, δηλαδή, γνωστική κτίση την αναγάγει σε γνώση. Η αρετή είναι γνώση διότι ο καθορισμός της κάθε μορφής της προϋποθέτει την ύπαρξη γνώσης. Η αντρεία π.χ. είναι η «γνώση αυτών που πρέπει κανείς να υπομείνει». (Long, 2012:314)
Με βάση αυτή τη δοξασία, ότι, δηλαδή, η αρετή είναι από μόνη της αγαθό, οι Στωικοί ενισχύουν σημαντικά την ηθική τους . Την θεωρούν αγαθό μεγαλύτερης αξίας ακόμα και από τον συνδυασμό πλούτου και αρετής. Αρνούνται, σε αντίθεση με άλλες φιλοσοφικές σχολές όπως οι Περιπατητικοί, την συνύπαρξη του πλούτου και της αρετής. Ο μετ’ αρετής βίος δηλώνει για τους Στωικούς την ύπαρξη του αγαθού. Η σύλληψη της ενάρετης ζωής είναι το ζην κατά φύση, βιωματική πρόταση των Κυνικών η οποία αρχικά υιοθετήθηκε από τον μαθητή του Κράτη τον Ζήνωνα τον ιδρυτή της Στωικής σχολής. Ο Ζήνωνας διέδωσε το σύνθημα των κυνικών στην σχολή του, την ουσία του οποίου κράτησαν οι διάδοχοι του παρά την αλλαγή της διατύπωσης, του έδωσαν όμως θετική έννοια. Η ζωή σύμφωνα με την φύση είχε για τους Κυνικούς αρνητική χροιά γιατί σήμαινε την εγκατάλειψη του παραδοσιακού τρόπου ζωής. Στους ορθόδοξους Στωικούς, αντίθετα, προσλαμβάνει θετικό νόημα διότι το ερμήνευαν ολιστικά. Οι Στωικοί εννοούσαν με την κατά φύση ζωή τον βίο ο οποίος θα συνάδει με τη φύση του ανθρώπου αλλά και με την φύση του σύμπαντος κόσμου του οποίου αποτελούμε μέλη. Στηρίζουν αυτή την φιλοσοφική τους θέση στην αποδοχή της αδυναμίας του ανθρώπου μπροστά στην παντοδυναμία της ειμαρμένης και της πρόνοιας. Πίστευαν ότι επειδή δεν μπορεί ο άνθρωπος, ακόμα και ο σοφός, να γνωρίζει απόλυτα το μέλλον, λόγω του φυσικού γνωστικού του πεπερασμένου θα ήταν αρμόζων να ζει σύμφωνα με τις επιταγές της φύσης του. Επιπλέον, δέχονταν, ότι στην περίπτωση που τα πράγματα δεν θα είχαν την επιθυμητή για αυτόν κατάληξη , τότε θα πρέπει να τα δεχθεί αδιαμαρτύρητα, διότι η έκβαση αυτή ήταν ο καλλίτερος προορισμός τους. ( Sharples,2002: 170- 173)
Οι εντολές της φύσης δίνονται στα έμβια όντα υπό μορφή ενστίκτων από την νηπιακή τους, ακόμα, ηλικία και σαν πρώτο ένστικτο αναγνωρίζεται εκείνο της αυτοσυντήρησης. Σε αντίθεση με τους Στωικούς ο Επίκουρος θεωρεί σαν πρώτη οδηγία της φύσης την ενστικτόδικη ροπή του νεογνού προς τη ηδονή. Το πρώτο ανθρώπινο ένστικτο, η αυτοσυντήρηση, νοείται από τους επινοητές του σαν «οικείωση». Η πρώτη «οικείωση» είναι η απόκτηση συνείδησης του μωρού για το σώμα του. Η «οικείωση» είναι η βιολογική θωράκιση του ανθρώπου για την επιβίωση του, είναι η επιταγή του λόγου για τη προσαρμογή του στους νόμους της φύσης για να επιβιώσει και όχι το αντίθετο. Η «οικείωση» αναπτύσσεται παράλληλα με την βιολογική εξέλιξη κατά δύο τρόπους. Μεγαλώνοντας το άτομο αποκτά σταδιακά μια σφαιρική άποψη για την αξία, τη λειτουργία τις δυνατότητες και τα επακόλουθα της φύσης του. Σε αυτό το στάδιο αρχίζει να ζητά τον συγχρωτισμό με άλλους ανθρώπους στα πλαίσια της οικογένειας και των μεγάλων κοινωνικών θεσμών, όπως η πόλις της κ.λ.π.. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ανακαλύπτει την καλή και την κακή όψη των πραγμάτων και μαθαίνει να επιλέγει τα ωφέλημα για τον ίδιο πράγματα αποφεύγοντας τα βλαβερά. Η εξέλιξη του ανθρώπου δεν εκδηλώνεται με τον ίδιο τρόπο στο σύνολο του αλλά διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία εκάστου. Ένα κοινό άτομο π.χ. θα θεωρήσει ότι ο πλούτος και η υγεία είναι αγαθά ενώ τα αντίθετα τους είναι κακά. Ο άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται στο επίπεδο της σοφίας θα έχει διαφορετική άποψη θα πιστεύει ότι το αληθινά άριστο κριτήριο για να ζει σύμφωνα με τη φύση και σωστά ένα έλλογο πλάσμα, είναι ο «Λόγος». Σε αυτή του τη προσπάθεια ο σοφός επικουρείται από την αρετή, το πρώτο αγαθό, για τη σωστή επιλογή ανάμεσα σε υλικά και σωματικά αγαθά. Η αρετή τον βοηθά, επίσης, να υλοποιήσει τις επιλογές του στο βαθμό του δυνατού, διότι η επιτυχία ή όχι ενός στόχου εξαρτάται από την ικανότητα του ατόμου. (Sharples,2002: 170- 173)
