Οι «Εντός και οι «Εκτός». Προσέγγιση του πνεύματος των ημερών υπό το πρίσμα της βιβλικής ερμηνείας

Ολόκληρη η περίοδος του Τριωδίου και της Μεγάλης Σαρακοστής, η οποία κορυφώνεται στην Εβδομάδα των Παθών, περικλείει όλο το νόημα και το βάθος της χριστιανικής πνευματικότητας. Η Εκκλησία,  με τρόπο σοφό, σαφή και συστηματικό, πιάνει τον πρόθυμο πιστό «από το χέρι» και τον οδηγεί, σκαλί σκαλί,  μέχρι το μέγιστο ύψος της αποστολής της, που δεν είναι άλλο από την προσωπική συμμετοχή στη νίκη της ζωής επί του θανάτου, στο πρόσωπο του αναστημένου Χριστού. 

Οι συγκλονιστικές περικοπές των τεσσάρων Κυριακών της Αποκριάς προσφέρουν μία ποικιλία νοημάτων και διδαγμάτων απύθμενου βάθους, που απαντούν στις πιο βαθιές αγωνίες και τα πιο βαθιά υπαρξιακά ερωτήματα της κάθε ψυχής. Είναι γεγονός πως, και μία μόνον πτυχή της παραβολής του Τελώνου και του Φαρισαίου ή της παραβολής του Ασώτου ή της παραβολής της Τελικής Κρίσεως μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο ανάλυσης και εμβάθυνσης χωρίς ποτέ να εξαντλούνται.

Θα ήταν όμως πολύ χρήσιμο και πνευματικά άκρως ωφέλιμο να προσεγγίσει κανείς τον βαθύ σύνδεσμο που ενώνει τις τέσσερις Κυριακές της Αποκριάς και που συνεχίζεται καθ΄  όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής, μέχρι την πρόσκληση του Χριστού μας για συσταύρωση και συνανάσταση. Για να αναζητήσουμε αυτόν τον κοινό βαθύτερο σύνδεσμο, πρέπει να λάβουμε υπ΄ όψιν τα εξής:

Κατ΄ αρχάς, πως είναι εντελώς αδύνατον για την ανθρώπινη νόηση να καταλάβει όλο το μέγεθος της σκοπιμότητας και τον τρόπο υλοποίησης του σχεδίου της Θείας Οικονομίας. Είμαστε όμως για κάτι βέβαιοι: Θέλημα του Θεού και μοναδική αιτία της Ενανθρώπισης του Λόγου Του είναι η σωτηρία όλων των ανθρώπων, ο απεγκλωβισμός τους από τα θανατηφόρα πάθη και η μετοχή τους σε μία ζωή, σύμφωνα με τις προδιαγραφές που ίδιος έθεσε κατά την Δημιουργία.

Κατά δεύτερον, πως ο Χριστός έχει εντοπίσει τον βασικό παράγοντα απομάκρυνσης του ανθρώπου από τον Θεό Πατέρα και εναντίον αυτού του παράγοντα, αυτού του θεμελιώδους αμαρτήματος, στρέφει όλη Του την προσπάθεια. Ποιος είναι όμως αυτό ο βασικός παράγοντας; Έχει ονοματεπώνυμο και λέγεται «Φαρισαίος». Ας γυρίσουμε όμως τον χρόνο πίσω:

Όσο ο Χριστός βρίσκεται στη γη,  έχει απέναντί του έναν συγκεκριμένο τύπο θρησκευόμενου ανθρώπου. Τον τύπο του Φαρισαίου. Τι αντιπροσωπεύει αυτός ο τύπος; Αντιπροσωπεύει, αφ΄ ενός την βεβαιότητα πως ο Θεός έχει μιλήσει στην Παλαιά Διαθήκη και έχει αποκαλύψει στον λαό Του τα όρια μεταξύ σωστού και λάθους. Αντιπροσωπεύει, όμως, αφ΄ ετέρου, την βεβαιότητα πως η τήρηση συγκεκριμένων νομικών διατάξεων και η εξ αυτής της τηρήσεως ένταξη σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο θρησκευτικότητας εξασφαλίζουν την ικανοποίησή του Θεού και την νομοτελειακή συνδρομή Του στις απειλές και τους κινδύνους, τόσο σε προσωπικό, όσο και σε εθνικό επίπεδο. Το βασικό χαρακτηριστικό του Φαρισαίου είναι η βεβαιότητα της σωτηρίας του, αλλά και η βεβαιότητα της απώλειας όλων των «εκτός» με κριτήριο αυτήν ακριβώς την τήρηση των εντολών.

Αυτό το δίπολο «εντός»-«εκτός» με το συγκεκριμένο κριτήριο της υπακοής είναι το κοινό μοτίβο των τριών παραβόλων του Τριωδίου: Φαρισαίος εντός και Τελώνης εκτός. Πρεσβύτερος γιος εντός και άσωτος εκτός. Και στην τρίτη παραβολή,  εκείνην της Τελικής Κρίσεως, το ίδιο ισχύει, αν και το «εντός» και το «εκτός» δεν είναι τόσο ευκρινές. Δεν παύει όμως να υφίσταται. Μία επισταμένη έρευνα θα το επαληθεύσει: Οι «καταραμένοι», που δεν κατάφεραν να συναντήσουν το Θεό επειδή δεν ελέησαν τον συνάνθρωπο είναι οι εντός του θρησκευτικού συστήματος. Όταν ακούν την καταδίκη τους εξανίστανται και από την απάντησή τους αντιλαμβανόμαστε ότι είχαν όντως την αγωνία να συναντήσουν το Θεό:

«Κύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα ἢ διψῶντα ἢ ξένον ἢ γυμνὸν ἢ ἀσθενῆ ἢ ἐν φυλακῇ, καὶ οὐ διηκονήσαμέν σοι;» (Μτθ. 25,44)

Και η απάντηση;

«Αμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ᾿ ὅσον οὐκ ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἐλαχίστων, οὐδὲ ἐμοὶ ἐποιήσατε». (45)

 Ήθελαν! Όμως, προτεραιότητά τους ήταν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, η τήρηση των εντολών. Το παράπονο τους έχει την εξής λογική προέκταση:

«Κύριε, πάντα σε ψάχναμε. Πότε σε είδαμε γυμνό ή ξένο και δεν τρέξαμε προς εσένα;»

 Λογική προέκταση έχει και η απάντηση του Χριστού:

«Δεν ήμουν εκεί που νομίζατε».

Η απάντηση αυτή βρίσκεται σε πλήρη εναρμόνιση με την προειδοποίηση του Ησαΐα:

«Οὐ γάρ εἰσιν αἱ βουλαί μου ὥσπερ αἱ βουλαὶ ὑμῶν, οὐδ᾿ ὥσπερ αἱ ὁδοὶ ὑμῶν αἱ ὁδοί μου, λέγει Κύριος.  ἀλλ᾿ ὡς ἀπέχει ὁ οὐρανὸς ἀπὸ τῆς γῆς, οὕτως ἀπέχει ἡ ὁδός μου ἀπὸ τῶν ὁδῶν ὑμῶν καὶ τὰ διανοήματα ὑμῶν ἀπὸ τῆς διανοίας μου». (55,8-9)

(Οι σκέψεις μου δεν είναι σαν τις δικές σας σκέψεις», λέει ο Κύριος, «και τα έργα σας δεν είναι όπως τα δικά μου έργα. Όσο απέχει ο ουρανός από τη γη, τόσο απέχουν τα έργα μου απ’ τα δικά σας, οι σκέψεις μου από τις σκέψεις σας).

Σε πλήρη εναρμόνιση βρίσκεται και με το λόγο του προφήτη Δαβίδ:

«Ὅτι, εἰ ἠθέλησας θυσίαν, ἔδωκα ἄν· ὁλοκαυτώματα οὐκ εὐδοκήσεις. Θυσία τῷ Θεῷ, πνεῦμα συντετριμμένον, καρδίαν συντετριμμένην καὶ τεταπεινωμένην ὁ Θεὸς οὐκ ἐξουδενώσει». (Ψαλ. 50, 18-19)

(Αν ήθελες θυσίες, θα σου πρόσφερα· μα δεν ευφραίνεσαι με ολοκαυτώματα. Θυσία για το Θεό είναι το συντριμμένο πνεύμα· καρδιά συντετριμμένη και ταπεινωμένη ο Θεός δεν την καταφρονεί).

Αλλά και οι ευλογημένοι του Πατρός δεν δείχνουν να κατανοούν τι συνέβη. Η αναζήτηση του Θεού δεν φαίνεται να ήταν στις προτεραιότητές τους. Βασικός στόχος δεν φαίνεται να ήταν τόσο η τήρηση των εντολών, όσο η διακονία προς τον άνθρωπο. Και αυτών μία λογική προέκταση της απάντησής τους θα μπορούσε να είναι:

«Κύριε, εμείς είχαμε για προτεραιότητα να ντύσουμε γυμνούς, να ταΐσουμε πεινασμένους, να ξεδιψάσουμε διψασμένους, να επισκεφτούμε φυλακισμένους, να σταθούμε δίπλα σε αρρώστους. Εσύ πώς εμπλέκεσαι σε όλα αυτά;»

Και μία λογική προέκταση της απάντησης του Χριστού θα μπορούσε να ήταν:

«Μα εκεί ακριβώς ήμουν».

Ιδού λοιπόν ξανά η εσφαλμένη βεβαιότητα των «εντός» και η απρόσμενη εξύψωση των «εκτός».

Ακόμη και η τέταρτη Κυριακή της Αποκριάς, στο ίδιο μοτίβο στηρίζεται: Η επίκληση της συγχώρεσης δεν μοιάζει να είναι γενική και αφηρημένη αλλά αφορά αυτούς τους κατά φαντασίαν «εντός».

«Εὰν γὰρ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, ἀφήσει καὶ ὑμῖν ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος·   ἐὰν δὲ μὴ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, οὐδὲ ὁ πατὴρ ὑμῶν ἀφήσει τὰ παραπτώματα ὑμῶν». (Μτθ. 6, 14-21)

Και εδώ, ο λόγος του Χριστού ανατρέπει τις βεβαιότητες: Το «εντός» εξασφαλίζει η συγχώρεση, όχι η τήρηση των εντολών. Ο Χριστός καλεί τους βέβαιους σε μία διεύρυνση του χώρου της καρδιάς τους, με σκοπό να μιμηθούν τη στάση του Θεού που αποκαλύπτει τώρα ο Υιός Του. Μια στάση πλατιάς αγκαλιάς που τους θέλει όλους εντός. Αλλά και οι θησαυροί που αναφέρονται στην περικοπή του Ματθαίου της Τετάρτης Κυριακής («Μὴ θησαυρίζετε ὑμῖν θησαυροὺς ἐπὶ τῆς γῆς», 19) δεν μοιάζουν να έχουν τόσο σχέση με υλικά αγαθά όσο με τη βεβαιότητα. Το «μη θησαυρίζετε θησαυρούς επί της γης» θα ήταν απόλυτα αναμενόμενο να προεκταθεί και στην αποθησαύριση αξιομισθίας σύμφωνα με μια εγκόσμια λογική, ενώ οι αληθινοί θησαυροί συνδέονται, όχι τόσο με τα ατομικά κατορθώματα όσο με τη συντριβή των βεβαιοτήτων και την αποδοχή του συγκεκριμένου «άλλου», πέραν πάσης εγκόσμιας δικαιοσύνης («επί της γης»), αλλά στα πλαίσια μιας επουράνιας συγκατάβασης («εν ουρανώ»).

Στη γη, ο Χριστός δεν ήρθε να προσθέσει ούτε ένα ιώτα στον Νόμο (Μτθ. 5,18). Αντίθετα, ήρθε να αναζωογονήσει κάτι νεκρό και θανατηφόρο: Έναν Νόμο που έχει χάσει το σημείο αναφοράς του:

«Αγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ σου.   αὕτη ἐστὶ πρώτη καὶ μεγάλη ἐντολή.   δευτέρα δὲ ὁμοία αὐτῇ· ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν.   ἐν ταύταις ταῖς δυσὶν ἐντολαῖς ὅλος ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται κρέμανται» (Μτθ 22, 37-40). 

 

Κατ΄ ουσίαν, ο Κύριος ήρθε να δώσει στην έννοια «αγάπη» την αληθινή της διάσταση και συγχρόνως να υποδείξει τον δρόμο που οδηγεί σ΄ αυτήν: Τον δρόμο της συντριβής των βεβαιοτήτων στις ανθρώπινες δυνάμεις και του πλατυσμού της καρδίας, ως αποτέλεσμα αυτής της συντριβής.

Ναι! Κοινό χαρακτηριστικό των «εκτός» -κατά τους «εντός»- που εξυψώνονται είναι η συντριβή. Αυτή συνδέει τον Τελώνη με τον Άσωτο, τον Άσωτο με τους ευλογημένους του Πατρός, τους ευλογημένους με όσους συγχωρούν, όσους συγχωρούν με τον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος, τον καθηγητή της συντριβής, τον άγιο Ιωάννη με την αγία Μαρία την Αιγυπτία, την αγία Μαρία με τον καθημαγμένο Εσταυρωμένο.

Είναι εμφανής και αγωνιώδης η προσπάθεια του Χριστού να αφυπνίσει τους βεβαίους Φαρισαίους όλων των εποχών. Των Φαρισαίων που κακώς θεωρείται ως μέγιστο πάθος τους η υποκρισία. Μέγιστο αμάρτημα του Φαρισαίου είναι η βεβαιότητα και η ναρκισσιστική εμπιστοσύνη στις δυνάμεις και τα κατορθώματα του.

Σε όλη την επίγεια διαδρομή του ο Χριστός χτύπα ακριβώς αυτό το μέγιστο αμάρτημα. Άνετα, στο Τριώδιο θα μπορούσε να είναι ενταγμένη η παραβολή του Καλού Σαμαρείτη. Ίδιο είναι το μήνυμά της. Αν ο Χριστός μας  ήθελε να αναδείξει την φιλευσπλαχνία προς όλους αδιακρίτως, τότε χτυπημένος θα έπρεπε να ήταν ο Σαμαρείτης και από πάνω του ο φιλεύσπλαχνος Ιουδαίος που προσφέρει τη διακονία του, υπερβαίνοντας τα εθνικά στερεότυπα.  Αυτός όμως που ελεεί είναι ο Σαμαρείτης και αυτοί που έφυγαν είναι οι βέβαιοι για την αξιομισθία τους θρησκευόμενοι τύποι του θρησκευτικού συστήματος της εποχής (ιερείς και λευίτες). Οι «εντός» λιποτακτούν και ο «εκτός» ελεεί. Το μήνυμα απευθύνεται στους Φαρισαίους και είναι σαφές: Προσέξτε, γιατί οι «εκτός» πράττουν θεοπρεπέστερα από σας,  τους «εντός».

Από όλα αυτά αναδεικνύεται το απλό αλλά και συγχρόνως μεγαλειώδες μήνυμα του Χριστού, προκειμένου να μετάσχουμε στη θυσία Του και να γευτούμε την ποιότητα της νέας ζωής που μας προσφέρει. Και αυτό το μήνυμα δεν είναι άλλο από την κλήση για έξοδο από τον θρησκευτικό ναρκισσισμό μας και την συνεπακόλουθη αγαπητική μάτια μας προς όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους, ασχέτως πού ανήκουν -η πού νομίζουν πως ανήκουν-. «Εκεί έξω» φωνάζει ο Χριστός, «πλανιέται η συναίσθηση της αποτυχίας και της συντριβής από την ατέλειά των ανθρώπινων δυνάμεων. Εκεί έξω υπάρχουν καρδιές συντετριμμένες που είναι πιο έτοιμες από εσάς, τους σκληρόκαρδους «εντός», για να ακούσουν και να εκτιμήσουν το μήνυμα της θυσίας μου».

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, δεν υπάρχει πλέον τίποτε το μυστηριώδες ή υπερβολικό στο πώς, όλοι – προφήτες, όσιοι, μάρτυρες, ομολογητές, εγκρατευτές,  και κάθε ύπαρξη που τελειώθηκε στην πίστη- καταλήγουν σε ένα κοινό συμπέρασμα: Η ταπεινοφροσύνη αποτελεί την ανακεφαλαίωση όλων των αρετών. Πώς αλλιώς να μας κάνει να το συναισθανθούμε ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος;

«Ταπεινοφροσύνη εστί, σίφων ουράνιος, εξ αβύσσου αμαρτημάτων εις ουρανόν ανενεγκείν ψυχήν δυνάμενος» (Λόγος ΚΕ΄, Περί ταπεινοφροσύνης, 63).

(Η ταπεινοφροσύνη είναι ουράνιος ανεμοστρόβιλος που μπορεί να ανεβάσει την ψυχή από την άβυσσο της αμαρτίας στα ύψη του ουρανού).

Η ταπεινοφροσύνη ξεκινά από την θραύση της βεβαιότητας της αξιομισθίας και του ναρκισσισμού, που προέρχεται από την ένταξη σε έναν δήθεν εξαϋλωμένο και εξυψωμένη χώρο που εξασφαλίζει με νομοτελειακούς όρους τη σωτηρία. Πάνω στη βάση της ταπεινοφροσύνης, η οποιαδήποτε ανάλυση και προσέγγιση οποιασδήποτε πτυχής της πίστης μας  -βιβλικών κειμένων, πατερικών διδαγμάτων, ύμνων, θαυμάτων, προφητειών κλπ – με μέθοδο ακραιφνώς θεολογική ή και με την ανάμειξη στοιχείων ψυχολογίας -κάτι αρκετά διαδεδομένο στην εποχή μας- ή φιλοσοφίας ή οποιουδήποτε άλλου τομέα της ανθρώπινης διανόησης και στοχασμού, μπορούν οπωσδήποτε να αποδώσουν πνευματικούς καρπούς και να δείξουν τη σωστή κατεύθυνση. Αντίθετα, η υποτίμηση της συντριβής της καρδιάς και η εκθρόνιση της ταπεινοφροσύνης ως βασιλίδος των αρετών, εμπεριέχουν τον κίνδυνο της διολίσθησης κάθε είδους ανάλυσης σε ναρκισσιστική ανακύκλωση, έστω και με τον μανδύα της πιο εξυψωμένης ορθόδοξης πνευματικότητας. Εμμέσως, ο κώδων κινδύνου που κρούει ο Άγιος Ιωάννης είναι εκκωφαντικός:

«Ἄνευ μὲν προῤῥήσεων, καὶ ἐλλάμψεων, καὶ σημείων, καὶ τεράτων πολλοὶ τῆς σωτηρίας τετυχήκασιν· ἄνευ δὲ ταύτης οὐδεὶς ἐν τῷ νυμφῶνι εἰσελεύσεται. Τῶν μὲν γὰρ προτέρων ἡ δευτέρα φύλαξ· ταύτης δὲ πολλάκις τὰ πρότερα, ἐν τοῖς κουφοτέροις ἀναιρετικὰ  γεγόνασιν». (έ. αν. 47)

(Είναι πολλοί εκείνοι πού επέτυχαν την σωτηρία τους χωρίς προφητικά χαρίσματα και ελλάμψεις και θαυματουργίες. Χωρίς την ταπείνωση όμως κανείς δεν πρόκειται να εισέλθει στον νυμφώνα. Διότι τα μεν πρώτα τα διαφυλάσσει η δευτέρα, δηλαδή η ταπείνωσις, ενώ αντιθέτως τα πρώτα, σε επιπολαίους ανθρώπους την εξαφάνισαν (την ταπείνωση).

Το «εντός» και το «εκτός» δεν αποτελούν θεϊκά μεγέθη. Ο Θεός είναι χώρος, μέσα στον οποίον όλοι και όλα αιώνια εντός. Το «εκτός» αποτελεί ανθρώπινη επιλογή, τόσο ως αυτοκαταδίκη, όσο και ως περιφρόνηση του άλλου. Κάθε εποχή έχει τους εντός και τους “εκτός» της. Κάποτε, εντός θεωρούνταν οι κάποιοι Φαρισαίοι -που είχαν να μοιράσουν στους συγχρόνους τους μόνον σκληροκαρδία και καταδίκη- και «εκτός»  κάποιοι Τελώνες – που η συντριβή τους οπωσδήποτε θα τους είχε μετατρέψει σε υπάρξεις επιείκειας και αποδοχής του κάθε ταλαιπωρημένου αμαρτωλού-.

Και σήμερα, ως μέλη Σώματος Χριστού, ό,τι και να λέμε, έχουμε κατατάξει του «εκτός» και τους «εντός». Εκτός είναι οι πολλοί, οι ξένοι ως προς τους κώδικες, τους όρους, τις συνήθειες, τις απόψεις και τις προτεραιότητές μας. Κάποιοι δεν έμαθαν, κάποιοι δεν μπόρεσαν και κάποιο δεν θέλουν να συντονιστούν με το μήκος κύματός μας. Δεν έχουν ούτε τη στοιχειώδη λατρευτική ζωή, δεν κατανοούν ούτε ίχνος θεολογίας, δεν αποδέχονται καμιά χρησιμότητα του θεσμού της Εκκλησίας στον κόσμο. Ενίοτε χλευάζουν, ειρωνεύονται και απορρίπτουν συλλήβδην. Κι όμως, ίσως κάποιοι από αυτούς να ήταν πρωταγωνιστές σε σύγχρονες παραβολές, αν ο Χριστός απεφάσιζε να περπατήσει ξανά ανάμεσά μας. Ίσως να ακούγαμε, παραδείγματος χάριν, για κάποιους «εκτός» με λευκές μπλούζες, που έχουν να κοιμηθούν ένα χρόνο σαν άνθρωποι, συντετριμμένοι σωματικά και ψυχικά στο όνομα της συμπαράστασης και της δωρεάς μιας ακόμη ανάσας  σε έναν διασωληνωμένο. Όσο για το τι θα είχε να πει για εμάς, τους «εντός», ας κάνουμε έναν σταυρό, ας αναρωτηθούμε αν θα ήμασταν θετικά ή αρνητικά παραδείγματα στις σημερινές Του ιστορίες κι ας απαντήσουμε με φιλότιμο, θάρρος αυτοκριτικής  και αληθινή υποταγή στο πνεύμα των αγίων Του, που τόσο συχνά επικαλούμαστε:

«Συζητοῦντες ἑαυτοὺς οἱ καταλαβεῖν βουλόμενοι, μὴ διαλίπωμεν, κἂν ἐν αἰσθήσει ψυχῆς τὸν πλησίον πάντα προὔχειν ἡμῶν οἰώμεθα ἐγγὺς τὸ ἔλεος» (έ. αν. 30).

(Όσοι επιζητούμε την ταπεινοφροσύνη ας μη παύωμε να εξετάζωμε και να ανακρίνωμε τους εαυτούς μας. Και όταν αισθανώμεθα με την καρδιά μας ανώτερον σε όλα τον πλησίον, τότε είναι κοντά μας το έλεος, (δηλαδή το έκ Θεού δώρο της ταπεινοφροσύνης).

Καλή συντριβή!