Βυζαντινή λογική και οντολογία

Φώτης Σχοινάς, Βυζαντινή λογική και οντολογία.

Η περί κατηγοριών διδασκαλία Ιωάννου του Δαμασκηνού. Θεωρητική στοιχείωση και πρακτική εφαρμογή

Εκδόσεις «Παρουσία», Αθήνα 2005, σελ. 313, ISBN: 960-6652-01-7

Η διδακτορική διατριβή του κ. Φώτη Σχοινά υπεβλήθη στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ενεκρίθη το 2003. Η διατριβή αποτελεί συμβολή στην βυζαντινή φιλοσοφία κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο. Αντικείμενο της διατριβής είναι η διερεύνηση των αριστοτελικών Κατηγοριών από τον Ιωάννη Δαμασκηνό και κυρίως η βοήθεια που αυτές παρέχουν στην πολεμική του κατά των αιρετικών κακοδοξιών, ιδιαιτέρως του μανιχαϊσμού, του μονοφυσιτισμού και του νεστοριανισμού.

Εδώ επιβάλλεται να σημειωθεί ότι ο Δαμασκηνός είναι κατ’ εξοχήν θεολόγος και δευτερευόντως φιλόσοφος, πράγμα που εξηγεί το γεγονός ότι από φιλοσοφικής πλευράς δεν έχει να επιδείξει κάτι πρωτότυπο. Εννοείται βεβαίως ότι ασχολείται και με βασικά φιλοσοφικά ζητήματα, όπως το πρόβλημα του κακού, του χρόνου και της κινήσεως.

Ο κ. Σχοινάς τονίζει ότι οι κατηγορίες για τον Δαμασκηνό συνάπτονται με την οντολογία, την λογική και την γλώσσα. Αποτελούν αυτές συνάμα τον τρόπο με τον οποίο μιλούμε για την πραγματικότητα αλλά και τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την πραγματικότητα.

Στο Α’ κεφάλαιο προτάσσεται η εξέταση της σχέσεως ονόματος και πράγματος. Mε αφετηρία την προγενέστερη φιλοσοφική παράδοση, οι βυζαντινοί διανοητές δέχονται ότι προηγείται το πράγμα, έπεται η έννοια και ακολουθεί το όνομα.

Επειδή η γλώσσα έχει, δυνάμει τουλάχιστον, μία παραπλανητική λειτουργία, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε απόκλιση από την ορθή διδασκαλία της Εκκλησίας, στο Β’ κεφάλαιο της διατριβής αναλύεται η ομωνυμία και η συνωνυμία με αντίστοιχα παραδείγματα (σσ. 48-49). Στο πλαίσιο αυτό έχει σημασία να υπογραμμισθεί η τοποθέτηση του συγγραφέως ότι για τον Δαμασκηνό η αίρεση είναι πρωτίστως θεολογικό και δευτερευόντως γλωσσικό πρόβλημα.

Τα κεφάλαια Γ’ και Δ’ αφορούν στην θεμελιώδη διάκριση ουσίας (=φύσεως) και υποστάσεως (=προσώπου). Αντιθέτως, γράφει επί λέξει ο ίδιος ο Δαμασκηνός, τούτο έστι το ποιούν τοις αιρετικοίς την πλάνην, το ταυτόν λέγειν την φύσιν και την υπόστασιν (Εκδ. ακρ. ορθ. πίστεως ΙΙ, μζ , 39-40, σ. 112). Πάντως επισημαίνεται ότι η ουσία και η υπόσταση είναι στενά συνδεδεμένες, αφού δεν νοείται ούτε υπόσταση ανούσιος ούτε ουσία ανυπόστατος.

Ακολουθεί η εξέταση και η πρακτική εφαρμογή των υπολοίπων κατηγοριών στα Κεφάλαια Ε – Η . Εδώ διαπιστώνεται ότι στο θείον δεν ισχύουν οι λοιπές εννέα κατηγορίες πλην της ουσίας (εν τρισίν υποστάσεσιν).

Υπενθυμίζεται ότι οι λοιπές κατηγορίες είναι οι εξής: ποσόν, ποιόν, προς τι, που, ποτέ, κείσθαι, έχειν, ποιείν και πάσχειν (Αριστοτέλους Κατηγορίαι 1b-2a). Βασική κρίνεται η παρατήρηση του κ. Σχοινά ότι η κατηγορία της σχέσεως (σσ. 224-227) και η κατηγορία του ποιείν (σσ. 255-259) έχουν ορισμένη εφαρμογή στο θείον, νοούμενες οπωσδήποτε αναγωγικώς και όχι κυριολεκτικώς.

Επειδή, εξ άλλου, το εικονίζειν συνδέεται με το κατηγοριακό σύστημα, στο τελευταίο κεφάλαιο της διατριβής (Ι’) ο κ. Σχοινάς ασχολείται με το εικονίζειν και πιο συγκεκριμένα με το δυνατό της εξεικονίσεως της ανθρώπινης φύσεως και το αδύνατο της εξεικονίσεως της θείας φύσεως. Η εξέταση των περί της εικόνος αντιλήψεων του Δαμασκηνού συνάπτεται εδώ με τις χριστολογικές του τοποθετήσεις αλλά και με την πολεμική του κατά του μανιχαϊσμού.

Σε μία γενική αποτίμηση, θα παρατηρηθεί ότι η πραγμάτευση των ζητημάτων γίνεται με τρόπο σαφή, αναλυτικό και διεισδυτικό. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα πλούσιο φιλοσοφικό υλικό, από την αρχαία μέχρι την νεότερη φιλοσοφική παράδοση αλλά και από την σύγχρονη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη. Πρόκειται, τελικά, για μία εξαιρετική εργασία η οποία συνοψίζει την βυζαντινή οντολογία, με προβληματισμούς που ενδιαφέρουν βεβαίως και τον σημερινό αναγνώστη.