Η ιστορική έρευνα της φιλοσοφίας

Το παρόν κείμενο του πρίγκηπος Σεργίου Τρουμπετσκόϊ μεταφράζεται για πρώτη φορά στην ελληνική. Είχε περιληφθεί στην μνημειώδη έκδοση υπό την επιγραφή “Προβλήματα ιδεαλισμού”.

 Μετάφραση Δημήτρης Μπαλτάς

12.

Θα πρέπει να ερευνά κανείς την φιλοσοφία ιστορικά, σε σχέση με την γενική κουλτούρα·κάθε μεμονωμένη διδασκαλία θα πρέπει να κατανοηθεί στην σχέση της με τις άλλες διδασκαλίες, τις πρότερες, τις σύγχρονες και τις επόμενες, τα διανοητικά και τα ηθικά κινήματα της πίστεως, την γενική κοσμοθεωρία της εποχής. Πίσω από μία τέτοια ιστορική έρευνα υπάρχει νόμιμο φιλοσοφικό ενδιαφέρον, χωρίς το οποίο η ίδια η ιστορική γνώση θα ήταν ανεπαρκής, χωρίς να μας εξηγεί τις λογικές βάσεις των μεμονωμένων διδασκαλιών. Να κατανοηθεί η έννοια των αντιφάσεών τους, ή δικαιωθεί η φιλοσοφία στις ίδιες αυτές αντιφάσεις -αυτός είναι ο σκοπός της επιστημονικής και της φιλοσοφικής μελέτης της ιστορίας της ανθρωπίνης σκέψεως.

Γι’ αυτό, με μία πρώτη ματιά, στην ιστορία της φιλοσοφίας μας φαίνεται ότι οι διαφορές και οι αντιφάσεις των συστημάτων συνηγορούν κατά της δυνατότητας της φιλοσοφίας και κυρίως κατά της μεταφυσικής. Αλλά η επιστημονική μελέτη, εξηγώντας την αναγκαιότητα τέτοιων διαφορών και συνάμα τις λογικές βάσεις τους, μας δείχνει και την αναγκαιότητα της θεωρητικής φιλοσοφίας και μας αποδεικνύει και την αναγκαιότητα της συστηματικής ιδεολογίας ή των επιστήμης των ιδεών.

Με αυτόν τον τρόπο η ιστορία της φιλοσοφίας λειτουργεί ως δικαίωση της φιλοσοφίας. Όμως, παρά τις θεωρητικές αντιρρήσεις και της φιλοσοφίας εν γένει, συχνά προβάλλονται αντιρρήσεις πρακτικές που υποδεικνύουν το ανώφελο αυτής της ευαγγελικής ξερής συκής, [σ. 503] της virgo Deo consecrata, της παρθένας, αφοσιωμένης στον Θεό και καταδικασμένης σε αιώνια ατεκνία, όπως αποκαλεί ο Βάκων την μεταφυσική.

Οι ωφελιμιστικές αντιρρήσεις κατά της καθαράς γνώσεως μπορούν να φαίνονται αδιάλλακτες: αυτή αποτελεί, πρώτα από όλα, όχι το ωφέλιμο αλλά το πολύτιμο. Το ερωτημα, όμως, για την πρακτική σημασία της φιλοσοφίας είναι σημαντικό και νόμιμο. Εάν δεν λειτουργεί η φιλοσοφία ως μέσο για πρακτικούς σκοπούς, δεν θέτει η ίδια τους ύψιστους και γενικούς σκοπούς στην ανθρώπινη διάνοια, τοποθετώντας απέναντί της το ιδεώδες της καθόλου γνώσεως;

Εάν ένας απλός στοχασμός μας πείθει ότι, κατά τον σημερινό επιμερισμό των επιστημών, κάθε επιστήμονας που θέλει συνειδητά να μελετήσει κάποιον ιδιαίτερο τομέα της επιστήμης, πρέπει να συνειδητοποιήσει την θέση που αυτός καταλαμβάνει στο σύνολο των ανθρωπίνων γνώσεων, εκείνον τον ύψιστο σκοπό τον οποίο υπηρετεί, η ιστορία της φιλοσοφίας μας δείχνει με ποιόν τρόπο η φιλοσοφία υπηρετεί στην πραγματικότητα την σχέση των ανθρωπίνων γνώσεων, επεξεργάζεται τις γενικές κατευθυντήριες μεθοδολογικές αρχές, θέτοντας απέναντι στην ανθρώπινη διάνοια το αίτημα της γενικής κοσμοθεωρίας, δίχως την οποία είναι αδύνατη η λογική επίλυση υψίστων πρακτικών και ηθικών σκοπών.

Αυτό όμως δεν αρκεί. Η δράση της φιλοσοφίας δεν περιορίζεται μόνον στην θεωρητική σφαίρα. Η ιστορία μας την παρουσιάζει με την ιδιότητα μιας μεγάλης και ισχυρής πνευματικής δυνάμεως [σ. 504], με την ιδιότητα ενός από τους παράγοντες του παγκοσμίου ιστορικού processus. Mέ αυτόν τον τρόπο μας διδάσκει ότι το ιδεώδες του αληθούς, το οποίο υπηρετεί η φιλοσοφία, είναι υπαρκτή δημιουργική δύναμη.

Η ελληνική φιλοσοφία δημιούργησε εκείνον τον «ελληνιστικό πολιτισμό» που έγινε παγκόσμιος πολιτισμός· η ελληνική φιλοσοφία εμφύτευσε σ’ αυτόν τον «πολιτισμό» το απόθεμα των γενικών ιδεών της, οι οποίες την ανέδειξαν ως καθολική· και αυτή για πρώτη φορά διετύπωσε εκείνο το ιδεώδες της ανθρωπότητας, της παναθρώπινης αδελφοσύνης και της πανανθρώπινης ενότητας, στο οποίο αργότερα ο χριστιανισμός προσέδωσε θρησκευτική βάση, ενώ η Ρώμη προσπάθησε να του προσδώσει την υλοποίηση σε παγκόσμιο κράτος. Με αυτόν τρόπο η «πλέον ανώφελη από όλες τις επιστήμες» όχι μόνον αποκάλυψε στην ανθρωπότητα τον νέο κόσμο των πνευματκών αξιών, αλλά και δημιούργησε τον νέο κόσμο του διαφωτισμού· ήγειρε την αυτοσυνειδησία της ανθρωπότητας και συνέβαλε στην πνευματική ένωσή της.

Η ιστορία μας δείχνει τι έδωσε η φιλοσοφία στην χριστιανική σκέψη, πως συνέβαλε στην σχολαστική μεσαιωνική σκέψη, πως ανανέωσε τις πνευματικές δυνάμεις της Ευρώπης, απελευθερώνοντας την σκέψη της από τον δογματισμό, αφού ο μεσαιωνικός χριστιανισμός απέκλινε από τους αρχικούς κανόνες και έμεινε στάσιμος σε εποχές περίπου ειδωλολατρικές. Το σπουδαίο πνευματικό κίνημα που έχει ξεκινήσει από την εποχή της Αναγεννήσεως, δεν σταμάτησε μέχρι τις ημέρες μας και δεν θα σταματήσει, όσο η ανθρωπότητα ζη και σκέπτεται, όσο το ιδεώδες του Αληθούς θα είναι απέναντί της. Και βλέπουμε πως η φωτεινή και δημιουργός δύναμη αυτού του ιδεώδους που λειτουργεί μέσω της συλλογικής σκέψεως της ανθρωπότητας, εισέρχεται βαθύτερα, φωτίζοντας στον άνθρωπο τον δρόμο της έρευνας, της γνώσεως και της λογικής ηθικής πράξεως στην σφαίρα της προσωπικής και της κοινωνικής προσφοράς.