Με τον όρο βυζαντινή μουσική αναφερόμαστε στο γραπτό έντεχνο μουσικό ελληνικό πολιτισμό και ειδικότερα στην μελοποιΐα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μουσικής. Για το θαυμαστό αρχιτεκτόνημα της βυζαντινής μελοποιΐας, μας μίλησε ο Μάριος Αντωνίου, Πρωτοψάλτης της Ι.Μ. Μόρφου, Μουσικολόγος και ένας εκ των συγχρόνων μελοποιών και μαϊστόρων του βυζαντινού μέλους.
Ο Πανιερώτατος Μητροπολίτης Μόρφου κ. Νεόφυτος
Πεμπτουσία: Θα θέλαμε να μας μιλήσετε για την έννοια της μιμήσεως στην ψαλτική. Πρέπει να μιμούμαστε τους δασκάλους μας; Σε τi να τους μιμούμαστε;
Μάριος Αντωνίου: Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που συντελεί στην ολοκληρωμένη παιδεία του μαθητή της ψαλτικής, είναι η μίμηση του δασκάλου του σε διάφορα επίπεδα. Εννοείται ότι αυτό εξαρτάται από το αισθητήριο του μαθητή, αλλά και την μεταδοτικότητα του δασκάλου. Ο μαθητής καλείται να μιμηθεί το ύφος του δασκάλου, το ήθος του, την γενικότερη στάση του στο αναλόγιο, ακόμα και την συμπεριφορά του προς τους συναδέλφους και τους ιερείς. Αυτά παίζουν μεν σημαντικὸ ρόλο στην ψαλτική ωρίμανση του μαθητή, εδικά εάν αυτός είναι σε νεαρή ηλικία, προϋποθέτουν δε την απαραίτητη μαθητεία του στο αναλόγιο. Άλλωστε εκεί γεννιούνται οι ψάλτες, εκεί μεγαλώνουν και αναδεικνύονται. Αργότερα με την απόκτηση της κατάλληλης γνώσης (γραπτής και προφορικής παράδοσης, θεωρίας κ.α.) και εάν υπάρχει το απαραίτητο τάλαντο, μπορεί ν᾿ αρχίσει η μίμηση εις το μελοποιείν.
Ο Μάριος Αντωνίου σε ώρα ακολουθίας
Π.: Ασχολείστε με την μελοποιΐα και την σύνθεση βυζαντινών μελών. Μπορείτε να μας πείτε γι᾿ αυτήν την διαδικασία; Είναι μια εύκολη υπόθεση; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να συνθέσει κανείς;
Μ.Α : Κατ᾿ αρχάς θα ήθελα να πω ότι η ενασχόληση μου με την μελοποιΐα ξεκίνησε από τα πρώτα κιόλας εφηβικά μου χρόνια. Αυτό προέκυψε αρχικά μάλλον λόγῳ του νεανικού μου ενθουσιασμού και ζήλου. Βεβαίως οι πρώτες μου συνθέσεις ήταν αντικειμενικὰ ανώριμες και προέκυψαν χωρίς ουσιαστικὸ ερέθισμα. Δεν είχα την τύχη να με διδάξει κάποιος. Όμως η συστηματικὴ και συχνὴ «τριβή» μου με το αντικείμενο με έκαναν πιο έμπειρο. Η μελέτη συνθέσεων παλαιοτέρων και νεοτέρων μελοποιών ήταν ὁ δάσκαλός μου. Έβλεπα π.χ. πώς οι διάφοροι μελοποιοί τονίζουν ένα ιδιόμελο, ένα χερουβικό, μιὰ δοξολογία. Δεν είχα παρά να μιμηθώ τον τρόπο που αυτοί μελοποιούν. Ας μη ξεχνούμε ότι και αυτοί μιμήθηκαν τους προγενεστέρους. Πόσο «καλά» ἢ «κακά» είναι τα μελοποιήματά μου, θα το κρίνουν οι συνάδελφοι και η ιστορία.
Πάντως με την μελέτη, όπως προείπα, της προφορικής και γραπτής μας παράδοσης, προσπαθώ να μελοποιώ αναλόγως της σημερινής ψαλτικής και λειτουργικής πραγματικότητας, σύμφωνα με το δικό μου μουσικό – ψαλτικό αισθητήριο. Προσπαθώ δηλαδή να μελοποιώ κάτι το οποίο θα έχει λειτουργική χρήση. Δεν κάνω τέχνη για την τέχνη. Πολλά μελοποιήματα έχουν περιπέσει σε αχρησία γι᾿ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Γι᾿ αυτό και συνθέτω συνήθως όταν παραστεί λειτουργική ανάγκη, π.χ. με την σύντμηση ενός παλαιού αργού μέλους ή όταν το στιχηράριον μιας ακολουθίας είναι ατόνιστο.
Π.: Στις μέρες μας δεν έχουμε μελοποιοὺς ή δεν έχουμε μελοποιοὺς σαν τον Πέτρο Πελοποννήσιο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει ανάγκη ή ότι η βυζαντινή μουσική δεν χρειάζεται μελοποιητική ανανέωση;
Μ.Α.: Δεν συμφωνώ με την άποψη αυτή, ότι δηλαδή σήμερα δεν υπάρχουν καλοί μελοποιοί. Ωστόσο μπορώ να δεχτώ ότι για διαφόρους λόγους οι σύγχρονοι δεν βρίσκονται στο ίδιο συνθετικό επίπεδο με τους παλαιοτέρους. Πάντοτε υπήρχαν οι «καλοί» και «μη καλοί» μελοποιοί. Σίγουρα ο Πέτρος Λαμπαδάριος είναι και θα παραμείνει μία εξαιρετική περίπτωση μελοποιού και μάλλον η σύγκριση οποιουδήποτε με αυτόν θα ήταν άδικη. Καμμιά φορά μυθοποιούμε τα πράγματα περισσότερο απ΄ ότι πρέπει. Η γνώμη μου είναι ότι οι συγκρίσεις μελοποιών θα πρέπει να γίνονται συγχρονικά. Δηλαδή η ιστορία θα πρέπει να κρίνει τον κάθε μελοποιό σύμφωνα με την εποχή που έζησε, τον γεωγραφικό χώρο της διαμονής του, τους δασκάλους του και κυρίως το ψαλτικό και το γενικότερο μουσικό ή και εκκλησιαστικὸ περιβάλλον που έδρασε, ίσως ακόμα και τις ευκαιρίες που του έχουν δοθεί.
Δεν ενστερνίζομαι την γνώμη ότι η ψαλτικὴ χρειάζεται μελοποιητικὴ ανανέωση. Ανανέωση σε τί; Δόξα τῷ Θεῷ, παραλάβαμε από τους προγενεστέρους πλούσια γραπτή και προφορική παράδοση. Είναι νομίζω αποδεκτὸ απὸ όλους ότι σε γενικὲς γραμμὲς ακολουθούμε μέχρι σήμερα την ψαλτικὴ παράδοση που χάραξε στο «Ἀναστασιματάριο», «Εἱρμολόγιο» και «Δοξαστάριό» του ο Πέτρος Λαμπαδάριος, όπως μας παραδόθηκε στις πρώτες έντυπες εκδόσεις της Νέας Μεθόδου απο τους τρεις Δασκάλους, αλλά και στα «Ταμεῖα Ἀνθολογίας» των τελευταίων. Οι τυπικὲς διατάξεις, ὁ τρόπος και ο χρόνος τέλεσης των ακολουθιών παραμένει εν πολλοίς ο αυτὸς και σήμερα. Επομένως χρειάζεται να συντεθεί ένα νέο «Ἀνατασιματάριο» ή ένα νέο «Εἱρμολόγιο»; Η ανανέωση ίσως να χρειάζεται μόνο σε θέματα αισθητικής της εποχής μας.
Αλλά και από την άλλη, δεν μπορώ να πω πως δεν υπάρχει ανάγκη. Η τέχνη και η παράδοση είναι ζωντανοὶ οργανισμοὶ και άρα δεν μπορούν να μείνουν στάσιμοι. Κάποτε ο πολύς Κωνσταντίνος Ψάχος είπε ότι για να προχωρήσουμε μπροστά, πρέπει να στραφούμε προς τα πίσω. Εάν δηλαδή παραστεί η ανάγκη να μελοποιηθεί κάτι, θα πρέπει να γίνει με τον τρόπο που εξηγήσαμε προηγουμένως και σύμφωνα με τα τρέχοντα δεδομένα της ορθοδόξου λατρείας.
