Οι Επιγραφές των Ψαλμών – 1

Η συλλογή των ψαλμών φέρει τον τίτλο σέφερ τεχιλίμ (סֵפֶר תְּהִלִים , βιβλίο ύμνων) στο εβραϊκό μασωριτικό κείμενο (ΜΚ), ενώ η ελληνική τους ονομασία είναι «Ψαλμοί» (Β), «Βίβλος Ψαλμών ή Ψαλτήριον» (Α), «Ψαλμοί Δαυίδ» (S)[1]. Στον Παλαιστινό Κανόνα βρίσκονται στην αρχή του τρίτου μέρους που ονομάζεται «Αγιόγραφα», ενώ στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο΄) κατατάσσονται στη συλλογή των «Ποιητικών-Διδακτικών βιβλίων».

Το Ψαλτήριο αριθμεί 150 ψαλμούς στο εβραϊκό κείμενο, ενώ στο ελληνικό των Ο΄ προστίθεται ακόμα ένας (ο 151^ος), που αποδίδεται στον Δαβίδ και αναφέρεται στη νίκη του εναντίον του Γολιάθ. Ο ψαλμός, όμως, αυτός εκλαμβάνεται ως «έξωθεν του αριθμού», όπως σημειώνεται και στην επιγραφή του. Οι ψαλμοί κατανέμονται σε πέντε βιβλία (ενότητες) ως εξής: 1-40(41)· 41(42)-71(72)· 72(73)-88(89)· 89(90)-105(106)· 106(107)-150[2]. Κάθε ενότητα κλείνει με μία δοξολογία λειτουργικού χαρακτήρα, που φανερώνει ότι η αρχαιότατη αυτή διαίρεση του Ψαλτηρίου προσαρ­μόσθηκε στις ανάγκες της δημόσιας λατρείας[3]. Τα πέντε βιβλία του Ψαλτηρίου παραλληλίζονται με τα πέντε βιβλία του Νόμου, τα οποία αποτελούν την ιστορική Πεντάτευχο, ενώ το Ψαλτήριο την ποιητική.

Το βιβλίο των ψαλμών ήταν και είναι ιδιαίτερα αγαπητό τόσο στους ιουδαίους όσο και στους χριστιανούς[4] επειδή σε αυτό υμνείται το μεγαλείο και η δόξα του Θεού, εκφράζονται τα συναισθήματα του ανθρώπου, αποκαλύπτεται η ψυχή του. Κατέχει περίοπτη θέση στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας μας και είναι εκείνο που αναγιγνώσκεται περισσότερο από τα βιβλία όχι μόνο της Παλαιάς, αλλά και της Καινής Διαθήκης.

Η σύνθεση του Ψαλτήρα υπήρξε μακροχρόνια και ακολούθησε πιθανότατα την παρακάτω πορεία: Αρχικά στιχουργήθηκαν μεμονωμένα θρησκευτικά άσματα για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των πιστών σε ατομικό επίπεδο ή για κοινή λειτουργική χρήση. Αργότερα συνενώθηκαν σε μικρές συλλογές άσματα που είχαν παρόμοιο περιεχόμενο. Ακολούθησε ο σχηματισμός μεγαλύτερων ποιητικών συλλογών με κοινή προέλευση ή κοινό γνώρισμα, όπως λ.χ. οι συλλογές του Δαβίδ, του Ασάφ, των υιών Κορέ κ.ά., για να απαρτιστεί τελικά με τη συνένωσή τους το Ψαλτήριο[5].

Χαρακτηριστικό γνώρισμα των περισσότερων ψαλμών είναι ότι φέρουν επιγραφές σύντομες ή εκτενείς. Στο εβραϊκό (ΜΚ) απαντούν 34 ανεπίγραφοι ψαλμοί οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως «ανώνυμοι ή ορφανοί», ενώ στη Μετάφραση των Ο΄ είναι όλοι ενεπίγραφοι πλην των δύο πρώτων. Οι επιγραφές αναφέρονται κατά περίπτωση: α) στο πρόσωπο που συνέθεσε το θρησκευτικό ποίημα ή τη συλλογή στην οποία αυτό ανήκει ή σε εκείνον που διηύθυνε τη χορωδία, β) στη μορφή του ψαλμού, γ) στον τρόπο της μουσικής εκτέλεσης ή στον καθορισμό των μουσικών οργάνων που έπρεπε να συνοδεύουν την υμνωδία, δ) στις περιστάσεις που έδωσαν αφορμή για τη σύνθεση του ψαλμού καθώς και στη χρησιμοποίησή του σε συγκεκριμένη μέρα ή λατρευτική εκδήλωση. Παρατηρούνται επίσης περιπτώσεις επιγραφών με ακατάληπτους ή δυσνόητους σήμερα όρους, για τους οποίους μόνο εικασίες μπορούν να διατυπωθούν, καθώς επίσης ζητήματα ασυμφωνίας των επιγραφών με το περιεχόμενο ή το είδος των ψαλμών που επιγράφουν, όπως και διαφορές μεταξύ των επιγραφών του κειμένου των Ο΄ και του εβραϊκού (ΜΚ). Υπάρχουν, τέλος, δύο ενδείξεις που δεν βρίσκονται στις επιγραφές αλλά στη μέση των ψαλμών, η πρώτη από τις οποίες λέγεται σέλα (סֶלָה) και η δεύτερη χιγκαγιόν (הִגָּיוֹן). Παρά τα όποια προβλήματα[6], η συμβολή των επιγραφών στη διάσωση των αρχαιότατων παραδόσεων που σχετίζονται με την ψαλμική ποίηση θεωρείται σημαντική. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε αναλυτικά την καθεμιά από τις παραπάνω κατηγορίες.

Επιγραφές που αναφέρονται :

α) Στον συγγραφέα

Στον Δαβίδ αποδίδονται 87 ψαλμοί (σύμφωνα με το εβραϊκό κείμενο 73), στον Ασάφ 12, στους υιούς Κορέ 11, στους προφήτες Αγγαίο και Ζαχαρία 4, στον Ιδιθούν 3, στον Σολομώντα 2, στον Αιμάν[7]  1, στον Αιθάν 1, στον Μωυσή 1, στον Ιερεμία 1. Όταν σε μία επιγραφή απαντούν δύο ονόματα λ.χ. τῷ Ιδιθούν ωδὴ τω Δαυίδ (Ψαλ. 38), κατά πάσα πιθανότητα το ένα αναφέρεται στον ποιητή και το άλλο στο πρόσωπο που συνέταξε τη συλλογή στην οποία ανήκει ο ψαλμός.

β) Στη μορφή

μασκίλ (מַשְׂכִּיל): Ποίημα με διδακτικό περιεχόμενο. Απαντά 13 φορές στο εβραϊκό. Στη Μετάφραση των Ο’ αποδίδεται ως «εἰς σύνεσιν»[8] ή «συνέσεως»[9], μάλλον επειδή η ρίζα από την οποία προέρχεται σημαίνει «διδάσκω κάποιον» αλλά και «στοχάζομαι ή σκέπτομαι».

μιζμόρ (מִזְמוֹר): Θρησκευτικό ποίημα που ψαλλόταν σε θρησκευτική σύναξη με τη συνοδεία μουσικών οργάνων, αρχικά εγχόρδων[10]. 57 ποιήματα φέρουν ως επιγραφή την ονομασία αυτή στο εβραϊκό (ΜΚ). Στη Μετάφραση των Ο΄ αποδίδεται ως «ψαλμός»^[11], πλην δύο περιπτώσεων που αποδίδεται ως «ωδή»^[12].

μικτάμ (מִכְתָּם): Δυσερμήνευτος όρος, ο οποίος απαντά έξι φορές σε θρηνώδεις ψαλμούς και πάντα σε σχέση με τον Δαβίδ και τους αγώνες του εναντίον των Φιλισταίων, των Αραμαίων και εναντίον του Σαούλ. Οι σημαντικότερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις είναι: α) ο όρος σημαίνει προσευχή που απαγγέλεται χαμηλόφωνα[13], β) προέρχεται από το κέθεμ (כֶּתֶם)=καθαρό χρυσάφι, επομένως οι έξι ψαλμοί που περιέχουν τον όρο μικτάμ πρέπει να θεωρηθούν ως «χρυσοί ψαλμοί» λόγω της σπουδαιότητάς τους[14], γ) ο S. Mowickel πρότεινε την ερμηνεία «ψαλμός εξιλέωσης» επειδή σχετίζει τον όρο με το ακκαδικό katamu=εξιλεώνομαι[15]. Από τους Ο΄ αποδίδεται ως «στηλογραφία»[16] (επιγραφή σε στήλη).

σιγκαγιών (שִׁגָּיוֹן): Δυσνόητος όρος, ο οποίος απαντά μόνο μια φορά στην επιγραφή του 7^ου ψαλμού, ενώ στην ωδή του προφήτη Αββακούμ[17] βρίσκεται σε πληθυντικό αριθμό (שִׁגְיֹנוֹת). Αν σχετιστεί με το ακκαδικό šigû=θρηνώ θα πρέπει να αποδοθεί ως θρηνώδες άσμα ειδικού χαρακτήρα ή για ειδικό σκοπό^[18]. Αν προέρχεται από το εβραϊκό ρήμα σαγά (שָׁגָה)=περι­πλανώμαι, πιθανόν αναφέρεται στις περιπλανήσεις του Δαβίδ όταν προσπαθούσε να προστατευτεί από τον Σαούλ και τους ανθρώπους του. Στη Μετάφραση των Ο΄ ο όρος αποδίδεται απλά ως «ψαλμός».

σιρ (שִׁיר): Θρησκευτικό άσμα, το οποίο ψαλλόταν χωρίς τη συνοδεία μουσικού οργάνου. Απαντά 31 φορές στο εβραϊκό. Από τους Ο΄ αποδίδεται ως «ωδὴ» (Ο’)[19]. Όταν συνδυαζόταν με τον όρο μιζμόρ (μιζμόρ σιρ, מִזְמוֹר שִׁיר) – «ψαλμός ωδής»[20] κατά τους Ο΄ – σήμαινε ότι έπρεπε να προηγηθεί η φωνή και να ακολουθήσει το μουσικό όργανο, ενώ το αντίθετο (σιρ μιζμόρ  שִׁיר מִזְמוֹר, «ωδή ψαλμού»[21]) υποδείκνυε ότι έπρεπε να προηγηθεί το μουσικό όργανο και να ακολουθήσει η φωνή. Ειδική κατηγορία ψαλμών συνιστούν οι δεκαπέντε «ωδές τῶν αναβαθμών», για τις οποίες θα γίνει λόγος στη συνέχεια.

τεφιλά (תְּפִלָּה): «προσευχή» (Ο’). 5 ψαλμοί φέρουν αυτό τον χαρακτηρισμό[22]. Ψάλλονταν σε κρίσιμες περιστάσεις – προσωπικές ή εθνικές – για λύτρωση από τις συμφορές.

τεχιλά (תְּהִלָּה): Ύμνος δοξολογίας. Ο όρος αυτός απαντά μόνο μία φορά σε επιγραφή (στον 145^ο ψαλμό με τον οποίο ξεκινάει η μεγάλη δοξολογία της συλλογής των ψαλμών 145-150), τον βρίσκουμε όμως εντός του κειμένου αρκετών ψαλμών. Αλλά και ολόκληρο το Ψαλτήρι ονο­μάζεται, όπως προαναφέραμε, σέφερ τεχιλίμ[23] (סֵפֶר תְּהִלִים)=βιβλίο ύμνων, ονομασία που εκφράζει την γενικότερη κατανόησή του από την ιουδαϊκή παράδοση ως βιβλίου δοξολογίας και επαίνου του Θεού. Η ρίζα από την οποία παράγεται ο όρος τεχιλά είναι το χαλάλ (הָלַל)=επαινώ, δοξολογώ τον Θεό, από την οποία προέρχεται και το αλληλούια. Από τους Ο΄  αποδίδεται ως «αίνεσις»[24].

γ) στον τρόπο της μουσικής εκτέλεσης ή στον καθορισμό των μουσικών οργάνων

αγέλεθ σάχαρ (שַׁחַר אַיֶּלֶת): «υπέρ τῆς ἀντιλήμψεως τῆς ἑωθινῆς»^[25]  (Ο’). Ένδειξη εκτελέσεως του ψαλμού σύμφωνα με τον ρυθμό γνωστής μελωδίας που έφερε αυτόν τον τίτλο. Το ίδιο ισχύει για τις επιγραφές γιονάθ έλεμ ρεχοκίμ (יוֹנַת אֵלֶם רְחֹקִים): «υπέρ του λαού του από των αγίων μεμακρυμμένου»^[26] (Ο’) και αλ τασχέθ (אַל־תַּשְׁחֵת): «μη διαφθείρης»^[27] (Ο’). Η τελευταία αναφέρεται στους αγώνες του βασιλιά Σαούλ εναντίον του Δαβίδ και κατανοήθηκε από τους Πατέρες^[28] ως οδηγία του Δαβίδ προς τους άνδρες του να μη φονεύσουν τον Σαούλ, όταν επανειλημμένα έπεσε στα χέρια τους^[29]. Από τον Ιουδαίο υπομνηματιστή David Kimchi ο όρος ερμηνεύθηκε ως έκκληση του Δαβίδ προς τον Θεό που είχε την έννοια «μη με καταστρέψεις».

αλαμώθ (עֲלָמוֹת): «υπέρ των κρυφίων»^[30] (Ο’). Πρόκειται για οδηγία εκτελέσεως του ψαλμού μόνο από γυναικείες φωνές, αφού ο όρος αλαμώθ σημαίνει νέες γυναίκες. Στο Α’ Παραλ. γίνεται αναφορά σε μουσικά όργανα με οξύ ήχο^[31].  Οι Ο΄ μεταφράζουν «υπέρ τῶν κρυφίων», προφανώς επειδή στο άστικτο εβραϊκό ανέγνωσαν תַּעֲלֻמוֹת =κρυφά πράγ­ματα, μυστικά^[32].