Οι Επιγραφές των Ψαλμών – 2

αλ μαχαλάθ (עַל־מָחֲלַת): «υπέρ μαελέθ»[33] (Ο΄). Ετυμολογικά συγ­γενεύει με τη λέξη μαχαλά (מַחֲלָה)=ασθένεια. Χαρακτηρίζει θρηνώδες άσμα. Στον ψαλμό 87(88) προστίθεται ο όρος λεανόθ (לְעַנּוֹת)=αντιφωνική ψαλμωδία, τον οποίο οι Ο΄ μεταφράζουν «του αποκριθήναι», επειδή η ρίζα από την οποία προέρχεται, σχετίζεται ετυμολογικά με το απαντώ. Να σημειωθεί ότι ο ψαλμός αυτός είναι ο πλέον μελαγχολικός σε ολόκληρο το Ψαλτήριο.

γκιττίθ (גִּתִּית): «υπέρ των ληνών» [34] (Ο΄). Δύο είναι οι επικρατέστερες ερμηνείες: α) ο όρος αναφέρεται σε άγνωστο σε μας μουσικό όργανο, μάλλον έγχορδο, που προερχόταν από τη Γαθ και αποκτήθηκε από τον Δαβίδ, β) χαρακτηρίζει το είδος της μελωδίας, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να ψάλλεται ο ψαλμός. Οι Ο΄ μετέφρασαν «υπέρ των ληνών», προφανώς επειδή συσχέτισαν τον όρο με τη λέξη γκαθ [35] (גַּת)=πατητήρι (ληνός).

λαμνατσέαχ (לַמְנַצֵּחַ): Ιδιαίτερα συχνός όρος, ο οποίος σημαίνει «στον αρχηγό της χορωδίας» και ακολουθείται συχνά από πρόσθετες οδηγίες για τα μουσικά όργανα ή τον ρυθμό. Οι Ο΄ ανέγνωσαν λανέτσαχ (לָנֶצַח)=διαρκώς, εις το διηνεκές, και μετέφρασαν «εις το τέλος»[36], ο Ακύλας «τω νικοποιώ», ο Σύμμαχος «επινίκιον», ενώ ο Θεοδοτίων «εις το νίκος»[37]. Κατά τον Γρηγόριο Νύσσης[38] το «εις το τέλος» των Ο΄ πρέπει να εκληφθεί ως προτροπή προς εκείνους που αγωνίζονται τον καλόν αγώνα της αρετής, να αγωνιστούν μέχρι τέλους ώστε να λάβουν το αμαράντινο στεφάνι της δόξας[39]. Σύμφωνα με την αλληγορική ερμηνεία του Ωρι­γένους η επιγραφή αναφέρεται στο τέλος του κόσμου, επομένως οι συγκεκριμένοι ψαλμοί θεωρήθηκαν προφητικοί, μεσσιανικοί[40].

νεγινώθ (נְגִינוֹת): Από το ρήμα ναγκάν (נגן)=παίζω έγχορδο μουσικό όργανο. Οι ψαλμοί που φέρουν αυτή την επιγραφή έπρεπε να ψαλούν με συνοδεία έγχορδων μουσικών οργάνων. Οι Ο’ μεταφράζουν «εν ψαλ­μοίς»[41] ή «εν ύμνοις»[42].

νεχιλώθ (נְּחִילוֹת): Δυσερμήνευτος όρος, ο οποίος απαντά μόνο στον 5^ο ψαλμό σε πληθυντικό αριθμό. Ίσως ήταν το όνομα γνωστής μελωδίας σύμφωνα με την οποία έπρεπε να εκτελεστεί ο ψαλμός. Αν ετυμολογηθεί από το χαλάλ (חָלָל)=διατρυπώ, διαπερνώ, πρέπει να κατανοηθεί ως οδηγία εκτελέσεως του ψαλμού με συνοδεία συγκεκριμένων πνευστών μουσικών οργάνων. Στη Μετάφραση των Ο΄ ετυμολογείται με βάση το ναχάλ (נָחַל)=κληρονομώ, κατέχω, και αποδίδεται με τη φράση «υπέρ της κληρονομούσης»[43].

σεμινίθ (שְׁמִינִית): Αριθμητικό, γένους θηλυκού που σημαίνει ογδόη. Δύο είναι οι πιθανότερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Σύμφωνα με την πρώτη, πρόκειται για οδηγία εκτελέσεως σε χαμηλότερη οκτάβα από την αλαμώθ, αν και αμφισβητείται η γνώση της οκτάβας από τους Εβραίους, όπως την εννοούμε σήμερα. Σύμφωνα με τη δεύτερη, πρόκειται για οδηγία εκτελέσεως του ψαλμού με οκτάχορδο μουσικό όργανο. Από τους Ο’ αποδίδεται με τη φράση «υπέρ της ογδόης»[44].

σοσανίμ (שֹׁשַׁנִּים): «υπέρ των αλλοιωθησομένων» [45] (Ο΄). Δύο είναι οι πιθανότερες ερμηνείες: η επιγραφή αναφέρεται α) σε μουσικά όργανα σε σχήμα κρίνου (σοσανίμ=κρίνα), β) στη μελωδία σύμφωνα με την οποία έπρεπε να ψαλούν. Στην απόδοση των Ο΄ οι Πατέρες διείδαν τη αλλαγή που θα συντελεστεί επί εποχής του Μεσσία, την «καινή κτίση»[46].

σέλα (סֶלָה): Ο όρος αυτός εμφανίζεται 71 φορές σε 39 ψαλμούς [47], όχι στις επιγραφές αλλά εντός του κειμένου, και αποδίδεται από τους Ο΄ καθώς και από τους μεταφραστές Σύμμαχο και Θεοδοτίωνα ως «διάψαλμα». Επειδή ο όρος σέλα παρουσιάζει ετυμολογική συγγένεια με τα ρήματα υψώνω, τονίζω, εντείνω, από την πλειονότητα των ερμηνευτών κατανοήθηκε ως οδηγία προς τους ψάλτες για σύντομη παύση, προκει­μένου να ακουστούν δυνατά τα έγχορδα μουσικά όργανα. Κατά τον Μ. Αθανάσιο, το διάψαλμα είναι μεταβολή του μουσικού μέλους ή άλλης μορφής τροποποίηση[48], ενώ σύμφωνα με τον Ι. Χρυσόστομο σημαίνει εναλλαγή ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες ψαλμωδών[49]. Στον Ψαλμ. 9,17 πριν από το σέλα εμφανίζεται ο δυσερμήνευτος μουσικός όρος χιγκαγιών (הִגָּיוֹן), που αποδίδεται από τους Ο’ ως «ωδή διαψάλματος» και πιθανόν αποτελεί οδηγία παύσης της φωνής και έναρξης των μουσικών οργάνων. Στον Ψαλμ. 18(19),15 ο όρος έχει την έννοια του «στοχασμού», ενώ στον Ψαλμ. 91(92),4 του ακούσματος της άρπας σε χαμηλό, θρηνώδη τόνο.

δ) στη χρησιμοποίησή του σε συγκεκριμένη μέρα ή λατρευτική εκδήλωση καθώς και στις ιστορικές περιστάσεις που έδωσαν αφορμή για τη σύνθεση του ψαλμού

«αλληλούϊα»: Λειτουργική δοξολογική αναφώνηση που σημαίνει αινείτε, δοξολογείτε τον Κύριο (από το ρ. αλάλ (הָלַל)=επαινώ, δοξολογώ και το Γιαχ (יָהּ)=Κύριος, που αποτελεί βραχυγραφία του ονόματος Γιαχβέ). Απαντά στις επιγραφές των ψαλμών 104-106. 110-118. 134-135. 145-150 της Μετάφρασης των Ο’, ενώ στο εβραϊκό ΜΚ βρίσκεται στην αρχή ή στο τέλος των ψαλμών 104-106, 111-113. 115-117. 135. 146-50. Οι Ιουδαίοι διάβαζαν ή έψαλλαν τους ύμνους αυτούς (τα λεγόμενα «αλληλουάρια») στις μεγάλες εορτές τους.

αναστάσεως: Η επιγραφή αυτή δεν υπάρχει στο εβραϊκό κείμενο[50] παρά μόνο στη Μετάφραση των Ο΄ (Ψαλμ. 65) και στη Βουλγάτα. Πρόκειται για χριστιανική προσθήκη[51] η οποία σχετίζεται με τον στ. 9: «του θεμένου την ψυχήν μου εις ζωήν». Το πρόσωπο που πρόσθεσε το αναστάσεως ως τίτλο, θεώρησε ότι ο συνθέτης του ψαλμού είχε κατά νου την ανάσταση των δικαίων. Ο 65^ος ψαλμός σχετίζεται με ευχαριστήρια λειτουργία σαν αυτή που περιγράφεται στο Α΄ Βασ. 1,21. Ήταν τελετή που επαναλαμβανόταν κάθε χρόνο, στα πλαίσια της οποίας εκφράζονταν ευχαριστίες προς τον Θεό για τις ευεργεσίες που κατά καιρούς προσέφερε στον λαό του[52].

λεγιόμ χασαμπάθ (לְיוֹם הַשַּׁבָּת): «εις την ημέραν του σαββάτου» [53] (Ο΄) και «περί σαββάτου» (μόνο στη Μετάφραση των Ο΄)[54]. Οι επιγραφές φανερώνουν τη λειτουργική χρήση των ύμνων αυτών, που ψάλλονταν κατά την πρωινή λατρεία του Σαββάτου, την ώρα της καθιερωμένης σπονδής[55].

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι παρακάτω επιγραφές επειδή α) καθορίζουν ανάγνωση του ψαλμού σε διαφορετικές μέρες της εβδομάδας και β) απαντούν μόνο στη Μετάφραση των Ο΄: «της μιας σαββάτων»^[56], «δευτέρᾳ σαββάτου»^[57], «τετράδι σαββάτων»^[58], «εις την ημέραν του προσαββάτου»^[59]: Ψάλλονταν την Κυριακή, Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή αντίστοιχα. Το «ότε κατώκισται η γη» που απαντά στην τελευταία επιγραφή, αναφέρεται, σύμφωνα με το Ταλμούδ, στη μέρα κατά την οποία ολοκληρώθηκε το δημιουργικό έργο του Θεού.

λετοδά (לְתּוֹדָה): «εις εξομολόγησιν» [60] (Ο΄). Ευχαριστήριος ψαλμός (תּוֹדָה, τοδά=ευχαριστία, έπαινος, δοξολογία) που πιθανόν ψαλλόταν κατά την τέλεση της «περί αινέσεως θυσίας» (Λευιτ. 7,11-15).

λεχαζκίρ (לְהַזְכִּיר): «εις ανάμνησιν» [61] (Ο΄). Για υπενθύμιση των θαυμασίων του Θεού. Ίσως συνόδευε την αναίμακτη θυσία που λεγόταν αζκαρά, אַזְכָּרָה=ανάμνηση (Λευιτ. 2,2.9) και αποτελούσε μέρος τελετουρ­γικού που περιλάμβανε προσφορά και ικεσία προς τον Θεό για βοήθεια.

σιρ γεδιδώθ (שִׁיר יְדִידֹת): τραγούδι αγάπης, που αποδίδεται από τους Ο΄ ως «ωδή υπέρ του αγαπητού» [62] και ψαλλόταν κατά την τελετή του βασιλικού γάμου. Μετά την αιχμαλωσία και καθώς δεν υπήρχε πια βασιλική δυναστεία, ο ψαλμός έλαβε αλληγορικό νόημα και συμβόλιζε τους γάμους του νυμφίου-μεσσία με τον λαό Ισραήλ. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διείδαν στην επιγραφή και στον ψαλμό αυτό τη μυστική ένωση του Χριστού με την Εκκλησία.

σιρ χαμααλώθ (שִׁיר הַמַּעֲלוֹת): Ειδική κατηγορία ψαλμών συνιστούν οι δεκαπέντε «ωδές των αναβαθμών» [63] (Ο΄) που ψάλλονταν από τους προσκυνητές κατά τη διάρκεια της ανοδικής πορείας τους προς τον ναό της Ιερουσαλήμ για να παραστούν στις τρεις μεγάλες ετήσιες γιορτές (από το ρ. αλά (עָלָה)=ανεβαίνω, αναχωρώ). Σύμφωνα με τη Μισνά [64], το μααλώθ σχετίζεται με τα 15 σκαλοπάτια που συνέδεαν την αυλή των ανδρών με την αυλή των γυναικών στον δεύτερο ναό (του Ζοροβάβελ). Εκεί έψαλλε ο χορός των λευιτών κατά τη διάρκεια του τελετουργικού «της άντλησης ύδατος» κατά την εορτή της Σκηνοπηγίας [65].

Ψαλμ. 3 «ψαλμός τω Δαυίδ οπότε απεδίδρασκεν από προσώπου Αβεσσαλώμ του υιού αυτού»: Το ιστορικό της επιγραφής, όπως περιγράφεται στο Β’ Βασ. κεφ. 15-17, έχει ως εξής: Ο γιος του Δαβίδ, Αβεσσαλώμ, οργάνωσε συνωμοσία κατά του πατέρα του για το σφετερισμό του θρόνου, αφού πρώτα πέτυχε να κερδίσει «την καρδίαν ανδρών Ισραήλ». Ο Δαβίδ εγκατέλειψε την Ιερουσαλήμ, στην οποία  εγκαταστάθηκε ο στασιαστής γιος, και κατέφυγε στην περιοχή της Μαναΐμ,  όπου οργάνωσε τον στρατό του και ετοιμάστηκε για πόλεμο. Στη μάχη που ακολούθησε, τα βασιλικά στρατεύματα νίκησαν τους στασιαστές και ο Αβεσσαλώμ φονεύθηκε. Ο Δαβίδ επέστρεψε θριαμ­βευτής στον θρόνο του για να αντιμετωπίσει – επιτυχώς και πάλι – νέα στασιαστική κίνηση κάποιου Σαβεέ από την φυλή Βενιαμίν[66].