Οι Επιγραφές των Ψαλμών – 2
31 Μαΐου 2013αλ μαχαλάθ (עַל־מָחֲלַת): «υπέρ μαελέθ»[33] (Ο΄). Ετυμολογικά συγγενεύει με τη λέξη μαχαλά (מַחֲלָה)=ασθένεια. Χαρακτηρίζει θρηνώδες άσμα. Στον ψαλμό 87(88) προστίθεται ο όρος λεανόθ (לְעַנּוֹת)=αντιφωνική ψαλμωδία, τον οποίο οι Ο΄ μεταφράζουν «του αποκριθήναι», επειδή η ρίζα από την οποία προέρχεται, σχετίζεται ετυμολογικά με το απαντώ. Να σημειωθεί ότι ο ψαλμός αυτός είναι ο πλέον μελαγχολικός σε ολόκληρο το Ψαλτήριο.
γκιττίθ (גִּתִּית): «υπέρ των ληνών» [34] (Ο΄). Δύο είναι οι επικρατέστερες ερμηνείες: α) ο όρος αναφέρεται σε άγνωστο σε μας μουσικό όργανο, μάλλον έγχορδο, που προερχόταν από τη Γαθ και αποκτήθηκε από τον Δαβίδ, β) χαρακτηρίζει το είδος της μελωδίας, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να ψάλλεται ο ψαλμός. Οι Ο΄ μετέφρασαν «υπέρ των ληνών», προφανώς επειδή συσχέτισαν τον όρο με τη λέξη γκαθ [35] (גַּת)=πατητήρι (ληνός).
λαμνατσέαχ (לַמְנַצֵּחַ): Ιδιαίτερα συχνός όρος, ο οποίος σημαίνει «στον αρχηγό της χορωδίας» και ακολουθείται συχνά από πρόσθετες οδηγίες για τα μουσικά όργανα ή τον ρυθμό. Οι Ο΄ ανέγνωσαν λανέτσαχ (לָנֶצַח)=διαρκώς, εις το διηνεκές, και μετέφρασαν «εις το τέλος»[36], ο Ακύλας «τω νικοποιώ», ο Σύμμαχος «επινίκιον», ενώ ο Θεοδοτίων «εις το νίκος»[37]. Κατά τον Γρηγόριο Νύσσης[38] το «εις το τέλος» των Ο΄ πρέπει να εκληφθεί ως προτροπή προς εκείνους που αγωνίζονται τον καλόν αγώνα της αρετής, να αγωνιστούν μέχρι τέλους ώστε να λάβουν το αμαράντινο στεφάνι της δόξας[39]. Σύμφωνα με την αλληγορική ερμηνεία του Ωριγένους η επιγραφή αναφέρεται στο τέλος του κόσμου, επομένως οι συγκεκριμένοι ψαλμοί θεωρήθηκαν προφητικοί, μεσσιανικοί[40].
νεγινώθ (נְגִינוֹת): Από το ρήμα ναγκάν (נגן)=παίζω έγχορδο μουσικό όργανο. Οι ψαλμοί που φέρουν αυτή την επιγραφή έπρεπε να ψαλούν με συνοδεία έγχορδων μουσικών οργάνων. Οι Ο’ μεταφράζουν «εν ψαλμοίς»[41] ή «εν ύμνοις»[42].
νεχιλώθ (נְּחִילוֹת): Δυσερμήνευτος όρος, ο οποίος απαντά μόνο στον 5ο ψαλμό σε πληθυντικό αριθμό. Ίσως ήταν το όνομα γνωστής μελωδίας σύμφωνα με την οποία έπρεπε να εκτελεστεί ο ψαλμός. Αν ετυμολογηθεί από το χαλάλ (חָלָל)=διατρυπώ, διαπερνώ, πρέπει να κατανοηθεί ως οδηγία εκτελέσεως του ψαλμού με συνοδεία συγκεκριμένων πνευστών μουσικών οργάνων. Στη Μετάφραση των Ο΄ ετυμολογείται με βάση το ναχάλ (נָחַל)=κληρονομώ, κατέχω, και αποδίδεται με τη φράση «υπέρ της κληρονομούσης»[43].
σεμινίθ (שְׁמִינִית): Αριθμητικό, γένους θηλυκού που σημαίνει ογδόη. Δύο είναι οι πιθανότερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Σύμφωνα με την πρώτη, πρόκειται για οδηγία εκτελέσεως σε χαμηλότερη οκτάβα από την αλαμώθ, αν και αμφισβητείται η γνώση της οκτάβας από τους Εβραίους, όπως την εννοούμε σήμερα. Σύμφωνα με τη δεύτερη, πρόκειται για οδηγία εκτελέσεως του ψαλμού με οκτάχορδο μουσικό όργανο. Από τους Ο’ αποδίδεται με τη φράση «υπέρ της ογδόης»[44].
σοσανίμ (שֹׁשַׁנִּים): «υπέρ των αλλοιωθησομένων» [45] (Ο΄). Δύο είναι οι πιθανότερες ερμηνείες: η επιγραφή αναφέρεται α) σε μουσικά όργανα σε σχήμα κρίνου (σοσανίμ=κρίνα), β) στη μελωδία σύμφωνα με την οποία έπρεπε να ψαλούν. Στην απόδοση των Ο΄ οι Πατέρες διείδαν τη αλλαγή που θα συντελεστεί επί εποχής του Μεσσία, την «καινή κτίση»[46].
σέλα (סֶלָה): Ο όρος αυτός εμφανίζεται 71 φορές σε 39 ψαλμούς [47], όχι στις επιγραφές αλλά εντός του κειμένου, και αποδίδεται από τους Ο΄ καθώς και από τους μεταφραστές Σύμμαχο και Θεοδοτίωνα ως «διάψαλμα». Επειδή ο όρος σέλα παρουσιάζει ετυμολογική συγγένεια με τα ρήματα υψώνω, τονίζω, εντείνω, από την πλειονότητα των ερμηνευτών κατανοήθηκε ως οδηγία προς τους ψάλτες για σύντομη παύση, προκειμένου να ακουστούν δυνατά τα έγχορδα μουσικά όργανα. Κατά τον Μ. Αθανάσιο, το διάψαλμα είναι μεταβολή του μουσικού μέλους ή άλλης μορφής τροποποίηση[48], ενώ σύμφωνα με τον Ι. Χρυσόστομο σημαίνει εναλλαγή ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες ψαλμωδών[49]. Στον Ψαλμ. 9,17 πριν από το σέλα εμφανίζεται ο δυσερμήνευτος μουσικός όρος χιγκαγιών (הִגָּיוֹן), που αποδίδεται από τους Ο’ ως «ωδή διαψάλματος» και πιθανόν αποτελεί οδηγία παύσης της φωνής και έναρξης των μουσικών οργάνων. Στον Ψαλμ. 18(19),15 ο όρος έχει την έννοια του «στοχασμού», ενώ στον Ψαλμ. 91(92),4 του ακούσματος της άρπας σε χαμηλό, θρηνώδη τόνο.
δ) στη χρησιμοποίησή του σε συγκεκριμένη μέρα ή λατρευτική εκδήλωση καθώς και στις ιστορικές περιστάσεις που έδωσαν αφορμή για τη σύνθεση του ψαλμού
«αλληλούϊα»: Λειτουργική δοξολογική αναφώνηση που σημαίνει αινείτε, δοξολογείτε τον Κύριο (από το ρ. αλάλ (הָלַל)=επαινώ, δοξολογώ και το Γιαχ (יָהּ)=Κύριος, που αποτελεί βραχυγραφία του ονόματος Γιαχβέ). Απαντά στις επιγραφές των ψαλμών 104-106. 110-118. 134-135. 145-150 της Μετάφρασης των Ο’, ενώ στο εβραϊκό ΜΚ βρίσκεται στην αρχή ή στο τέλος των ψαλμών 104-106, 111-113. 115-117. 135. 146-50. Οι Ιουδαίοι διάβαζαν ή έψαλλαν τους ύμνους αυτούς (τα λεγόμενα «αλληλουάρια») στις μεγάλες εορτές τους.
αναστάσεως: Η επιγραφή αυτή δεν υπάρχει στο εβραϊκό κείμενο[50] παρά μόνο στη Μετάφραση των Ο΄ (Ψαλμ. 65) και στη Βουλγάτα. Πρόκειται για χριστιανική προσθήκη[51] η οποία σχετίζεται με τον στ. 9: «του θεμένου την ψυχήν μου εις ζωήν». Το πρόσωπο που πρόσθεσε το αναστάσεως ως τίτλο, θεώρησε ότι ο συνθέτης του ψαλμού είχε κατά νου την ανάσταση των δικαίων. Ο 65ος ψαλμός σχετίζεται με ευχαριστήρια λειτουργία σαν αυτή που περιγράφεται στο Α΄ Βασ. 1,21. Ήταν τελετή που επαναλαμβανόταν κάθε χρόνο, στα πλαίσια της οποίας εκφράζονταν ευχαριστίες προς τον Θεό για τις ευεργεσίες που κατά καιρούς προσέφερε στον λαό του[52].
λεγιόμ χασαμπάθ (לְיוֹם הַשַּׁבָּת): «εις την ημέραν του σαββάτου» [53] (Ο΄) και «περί σαββάτου» (μόνο στη Μετάφραση των Ο΄)[54]. Οι επιγραφές φανερώνουν τη λειτουργική χρήση των ύμνων αυτών, που ψάλλονταν κατά την πρωινή λατρεία του Σαββάτου, την ώρα της καθιερωμένης σπονδής[55].
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι παρακάτω επιγραφές επειδή α) καθορίζουν ανάγνωση του ψαλμού σε διαφορετικές μέρες της εβδομάδας και β) απαντούν μόνο στη Μετάφραση των Ο΄: «της μιας σαββάτων»[56], «δευτέρᾳ σαββάτου»[57], «τετράδι σαββάτων»[58], «εις την ημέραν του προσαββάτου»[59]: Ψάλλονταν την Κυριακή, Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή αντίστοιχα. Το «ότε κατώκισται η γη» που απαντά στην τελευταία επιγραφή, αναφέρεται, σύμφωνα με το Ταλμούδ, στη μέρα κατά την οποία ολοκληρώθηκε το δημιουργικό έργο του Θεού.
λετοδά (לְתּוֹדָה): «εις εξομολόγησιν» [60] (Ο΄). Ευχαριστήριος ψαλμός (תּוֹדָה, τοδά=ευχαριστία, έπαινος, δοξολογία) που πιθανόν ψαλλόταν κατά την τέλεση της «περί αινέσεως θυσίας» (Λευιτ. 7,11-15).
λεχαζκίρ (לְהַזְכִּיר): «εις ανάμνησιν» [61] (Ο΄). Για υπενθύμιση των θαυμασίων του Θεού. Ίσως συνόδευε την αναίμακτη θυσία που λεγόταν αζκαρά, אַזְכָּרָה=ανάμνηση (Λευιτ. 2,2.9) και αποτελούσε μέρος τελετουργικού που περιλάμβανε προσφορά και ικεσία προς τον Θεό για βοήθεια.
σιρ γεδιδώθ (שִׁיר יְדִידֹת): τραγούδι αγάπης, που αποδίδεται από τους Ο΄ ως «ωδή υπέρ του αγαπητού» [62] και ψαλλόταν κατά την τελετή του βασιλικού γάμου. Μετά την αιχμαλωσία και καθώς δεν υπήρχε πια βασιλική δυναστεία, ο ψαλμός έλαβε αλληγορικό νόημα και συμβόλιζε τους γάμους του νυμφίου-μεσσία με τον λαό Ισραήλ. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διείδαν στην επιγραφή και στον ψαλμό αυτό τη μυστική ένωση του Χριστού με την Εκκλησία.
σιρ χαμααλώθ (שִׁיר הַמַּעֲלוֹת): Ειδική κατηγορία ψαλμών συνιστούν οι δεκαπέντε «ωδές των αναβαθμών» [63] (Ο΄) που ψάλλονταν από τους προσκυνητές κατά τη διάρκεια της ανοδικής πορείας τους προς τον ναό της Ιερουσαλήμ για να παραστούν στις τρεις μεγάλες ετήσιες γιορτές (από το ρ. αλά (עָלָה)=ανεβαίνω, αναχωρώ). Σύμφωνα με τη Μισνά [64], το μααλώθ σχετίζεται με τα 15 σκαλοπάτια που συνέδεαν την αυλή των ανδρών με την αυλή των γυναικών στον δεύτερο ναό (του Ζοροβάβελ). Εκεί έψαλλε ο χορός των λευιτών κατά τη διάρκεια του τελετουργικού «της άντλησης ύδατος» κατά την εορτή της Σκηνοπηγίας [65].
Ψαλμ. 3 «ψαλμός τω Δαυίδ οπότε απεδίδρασκεν από προσώπου Αβεσσαλώμ του υιού αυτού»: Το ιστορικό της επιγραφής, όπως περιγράφεται στο Β’ Βασ. κεφ. 15-17, έχει ως εξής: Ο γιος του Δαβίδ, Αβεσσαλώμ, οργάνωσε συνωμοσία κατά του πατέρα του για το σφετερισμό του θρόνου, αφού πρώτα πέτυχε να κερδίσει «την καρδίαν ανδρών Ισραήλ». Ο Δαβίδ εγκατέλειψε την Ιερουσαλήμ, στην οποία εγκαταστάθηκε ο στασιαστής γιος, και κατέφυγε στην περιοχή της Μαναΐμ, όπου οργάνωσε τον στρατό του και ετοιμάστηκε για πόλεμο. Στη μάχη που ακολούθησε, τα βασιλικά στρατεύματα νίκησαν τους στασιαστές και ο Αβεσσαλώμ φονεύθηκε. Ο Δαβίδ επέστρεψε θριαμβευτής στον θρόνο του για να αντιμετωπίσει – επιτυχώς και πάλι – νέα στασιαστική κίνηση κάποιου Σαβεέ από την φυλή Βενιαμίν[66].
[Συνεχίζεται][33] Ψαλμ. 52(53).
[34] Ψαλμ. 8. 80(81). 83(84).
[35] L. Koehler – W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Leiden 1958, σελ. 196.
[36] Ψαλμ. 4. 5. 6. 8. 9. 10. 11(12). 12(13). 13(14). 17(18). 18(19). 19(20). 20(21). 21(22). 29 (μόνο στη Μετάφραση των Ο΄). 30(31). 35(36). 38(39). 39(40). 40(41). 41(42). 43(44). 44(45). 46(47). 48(49). 50(51). 51(52). 52(53). 53(54). 54(55). 55(56). 56(57). 57(58). 58(59). 59(60). 60(61). 61(62). 63(64). 64(65). 65(66). 66(67). 67(68). 68(69). 69(70). 74(75). 75(76). 76(77). 79(80). 80(81). 83(84). 84(85). 87(88). 108(109). 138(139). 139(140).
[37] Ο Ακύλας ήταν προσήλυτος από τη Σινώπη του Πόντου. Έζησε το πρώτο μισό του 2ου μ.Χ. αιώνα και εκπόνησε το έργο του κατά πάσα πιθανότητα στην Παλαιστίνη περί το 150 μ.Χ. Ο Θεοδοτίων ήταν χριστιανός εξ Ιουδαίων, ο οποίος επανήλθε στην πατρώα πίστη του. Αναθεώρησε το κείμενο των Ο΄ με βάση το εβραϊκό περί τα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα. Ο Σύμμαχος ήταν Εβιωνίτης, δηλ. ιουδαΐζων Χριστιανός ή Σαμαρείτης, ο οποίος μεταστράφηκε στον Ιουδαϊσμό. Το μεταφραστικό του έργο χρονολογείται περί το 200 μ.Χ. Πρβλ. Δ. Δόικου, ό. π., Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 135-137.
[38] Γρηγορίου Νύσσης, ό. π., PG 44, 492Β: «επεί ουν τέλος παντός αγώνος η νίκη γίνεται, προς ην βλέποντες οι προς τους αγώνας αποδυόμενοι της αθλήσεως άπτονται, δοκεί μοι δια του τέλους ο λόγος εκ βραχείας φωνής επεγείρειν εις προθυμίαν τους δια των αρετών αθλούντας εν τω σταδίω του βίου, ως αν εις το τέλος βλέποντες, όπερ εστίν η νίκη, τη των στεφάνων ελπίδι τον εν τοις άθλοις πόνον επικουφίζοιεν».
[39] Α΄ Πέτρ. 5,4.
[40] Ωριγένους, Εις ψαλμούς, PG 12, 1133: «Παντί δε αγωνιζομένω τέλος η νίκη τυγχάνει. Επεί ουν, ως προαπεδείξαμεν, Δαυίδ ο Χριστός λέγεται, οι επιγεγραμμένοι «εις το τέλος» τω Δαυίδ το τέλος και την νίκην απαγγέλλουσι του Χριστού, νικοποιού λεχθησομένου αν κατά τον Ακύλαν».
[41] Ψαλμ. 4.
[42] Ψαλμ. 6. 53(54). 54(55). 60(61). 66(67). 75(76).
[43] Σύμφωνα με την αλληγορική ερμηνεία των Πατέρων το «υπέρ της κληρονομούσης» αναφέρεται στην Εκκλησία που κληρονομεί τις θείες επαγγελίες. Βλ. Ιω. Χρυσοστόμου, Εις τους Ψαλμούς, PG 55,62. Θεοδώρητου Κύρου, ό. π., PG 80,896.
[44] Ψαλμ. 6. 11(12). Σύμφωνα με την αλληγορική ερμηνεία του Μ. Αθανασίου ογδόη είναι «η του Χριστού αναστάσιμος ημέρα, καθ᾽ ην των ημετέρων κόπων αποληψόμεθα καρπούς» (Μ. Αθανασίου, ό. π., PG 27, 76D).
[45] Ψαλμ. 44(45). 68(69). 79(80). Στον Ψαλμ. 59(60) σουσανεδούθ (שׁוּשַׁן עֵדוּת): «τοις αλλοιωθησομένοις» (Ο’).
[46] Θεοδώρητου Κύρου, ό.π., PG 80, 1188: «Τους δε αλλοιωθησομένους ο μεν Σύμμαχος άνθη κέκληκεν· Ακύλας δε και ο Θεοδοτίων, κρίνα. Άνθη δε και κρίνα του ήρος βλαστοί. Έαρ δε πνευματικόν, του Σωτήρος η παρουσία· εν η ευφράνθη, κατά την Ησαΐου προφητείαν, «η πάλαι έρημος, και ήνθησεν ως κρίνον.» Περί τούτων η παρούσα προφητεία προαγορεύει, πάντων υποδεικνύσα φυτουργόν τε και γεωργόν, τον αλλοιώσαντα και αποφήναντα καρποφόρον».
[47] Στους Ψαλμ. 3. 4. 31(32). 38(39). 45(46). 48(49). 51(52). 54(55). 56(57). 58(59). 61(62). 65(66). 66(67). 67(68). 75(76). 76(77). 83(84). 86(87). 88(89). 139(140) περισσότερες από μία φορές.
[48] Μ. Αθανασίου, Εις την ερμηνεία των ψαλμών, PG 27, 69C: «μουσικού μέλους η τροπής γενομένης η διανοίας και δυνάμεως λόγου εναλλαγής». Κατά παρόμοιο τρόπο και ο Θεοδώρητος: «Το τοίνυν διάψαλμα δοκεί μοι σημαίνειν την του μέλους μεταβολήν» (Θεοδώρητου Κύρου, ο. π., PG 80, 864).
[49] Ι. Χρυσοστόμου, Προοίμια των Ψαλμών, PG 55, 533: «Ηνίκα τοίνυν εκινείτο (ο Δαβίδ) υπό του Πνεύματος συνετίθει εμμέτρως τον ψαλμόν έκαστον εις μίαν υπόθεσιν συντείνοντα (δια τούτο γαρ και μικροί και μεγάλοι ψαλμοί), και παρεδίδου ενί χορώ. Ει δε πάλιν εδοκίμασε κατά το μέσον του ψαλμού και άλλω χορώ παραδούναι το λοιπόν του ψαλμού, τότε αυτή η διαδοχή του ψαλμού εκαλείτο Διάψαλμα».
[50] Απουσιάζει και από τον Σιναϊτικό Κώδικα της Μετάφρασης των Ο΄.
[51] Βλ. Septuaginta, έκδ. A. Rahlfs, τ. 2, σελ. 66.
[52] Δ. Καϊμάκη, Ψαλώ τω Θεώ μου, ό. π., σελ. 353-54.
[53] Ψαλμ. 91(92).
[54] Ψαλμ. 37.
[55] Αριθ. 28,9εξ.
[56] Ψαλμ. 23.
[57] Ψαλμ. 47.
[58] Ψαλμ. 93.
[59] Ψαλμ. 92.
[60] Ψαλμ. 99(100).
[61] Ψαλμ. 37(38). 69(70). Πλην του Ψαλτηρίου, ο όρος λεχασκίρ απαντά σε κείμενο που αναφέρεται στη δημόσια λατρεία (Α΄ Παρ. 16,4).
[62] Ψαλμ. 44(45).
[63] Ψαλμ. 119(120). 120(121). 121(122). 122(123). 123(124). 124(125). 125(126). 126(127). 127(128). 128(129). 129(130). 130(131). 131(132). 132(133). 133(134).
[64] Συλλογή προφορικών παραδόσεων ιουδαίων διδασκάλων που αφορούν στην ερμηνεία του μωσαϊκού νόμου. Αποτελεί το πρώτο μέρος του Ταλμούδ.
[65] Ετήσια αγροτική εορτή που ξεκινούσε τη 15η μέρα του μήνα Τισρί (Σεπτέμβριος – Οκτώβριος) και διαρκούσε οκτώ ημέρες. Τελούνταν προς ανάμνηση της καθοδηγήσεως των Ισραηλιτών από τον Θεό στην έρημο, ύστερα από την έξοδό τους από την Αίγυπτο, και προς ευχαριστία για τη συγκομιδή των καρπών. Καθ’ όλη τη διάρκειά της παρέμεναν σε καλύβες ( εβρ. σουκκότ, סֻכּוֹת), που έφτιαχναν από κλαδιά δένδρων.
[66] Β΄ Βασ. 20,1εξ.