Συντήρηση της εικόνας του Αγ. Στυλιανού (α’ μέρος)

1. Συντήρηση Εικόνας και Αισθητική Αποκατάσταση 1.1. Εισαγωγή

Αρχικά θα πρέπει να διατυπωθούν οι βασικοί όροι λέξεων, η χρήση των οποίων θα είναι εκτενής στην εργασία αυτή, ώστε να είναι πλήρως κατανοητά τα στάδια της έρευνας και της συντήρησης που παρατίθενται παρακάτω.

Με τον όρο συντήρηση εννοείται όλη η πρακτική διαδικασία που είναι αναγκαία για την παράταση της ζωής του αντικειμένου, προφυλάσσοντας ή διορθώνοντας τις φθορές που έχει υποστεί το κειμήλιο είτε από φυσικούς, είτε από ανθρώπινους παράγοντες [1]. Ωστόσο, για να γίνει σωστή η συντήρηση του κειμηλίου και στη συνέχεια η αποκατάστασή[1] του [2], θα πρέπει να έχει προηγηθεί μια σφαιρική και εις βάθος έρευνα και μελέτη αυτού. Εδώ το ρόλο παίρνουν η οπτική παρατήρηση, φωτογράφηση και αποτύπωση του αντικειμένου καθώς και η φυσικοχημική έρευνα, απαραίτητη στη διάγνωση της παθογένειας του έργου τέχνης. Η φυσικοχημική έρευνα συμπεριλαμβάνει όλες εκείνες τις διαγνωστικές τεχνικές, δειγματοληπτικές και μη, που βοηθούν στην ταυτοποίηση των προϊόντων αλλοιώσης του αντικειμένου καθώς και των υλικών που αποτελείται το έργο, με σκοπό την κατάλληλη επιλογή υλικών συντήρησης συμβατά με αυτό [3].

 Στο πλαίσιο της παρούσης εργασίας εντάσσονται όλες οι παραπάνω διεργασίες (διάγνωση, συντήρηση και αποκατάσταση) που έχουν ως στόχο την συντήρηση και διάσωση της εικόνας του »Αγίου Στυλιανού του Παφλαγόνα» στις επόμενες γενεές, ως κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας.

1.2. Οπτική Παρατήρηση

1.2.1.Περιγραφή θέματος της εικόνας

Θέμα της παρούσης εικόνας είναι ο Άγιος Στυλιανός ο Παφλαγών. Στο κέντρο εσωτερικά του μπλε φόντου εικονίζεται o Άγιος, ο οποίος φοράει έναν σκούρο μπλε χιτώνα, ενώ το πρόσωπό του περικλείεται από φωτοστέφανο με ιδιαίτερη διακόσμηση. Ο Άγιος κρατάει σπαργανωμένο νήπιο στο αριστερό του χέρι, ενώ στο δεξί του ένα ειλητάριο το οποίο αναφέρει την επιγραφή «παίδων φὺλαξ πέφυκε Θεοῦ τὸ δῶρον» και παράλληλα φέρει ένα κομποσκοίνι. Η εικόνα περικλείεται από ένα καφέ πλαίσιο και ένα μαύρο. Τέλος, στο κάτω αριστερό μέρος της εικόνας διακρίνονται η υπογραφή του αγιογράφου και η ημερομηνία κατασκευής της εικόνας, που όμως δεν είναι διακριτά λόγω των έντονων φθορών που παρουσιάζονται στην περιοχή.

1.2.2. Τεχνολογία Κατασκευής

  Οπίσθια Όψη:

Ξύλινος Φορέας: Αποτελείται από τρία τμήματα ενωμένα με καρφιά και τρέσα. Στα πλαϊνά μέρη του δεξιού και αριστερού τμήματος της εικόνας, υπάρχουν έξι και πέντε καρφιά αντίστοιχα, ενώ στο μεσαίο ένα, που τοποθετήθηκε στο πάνω μέρος του για τη στήριξη της εικόνας. Παράλληλα, τα τρέσα της εικόνας είναι καρφωμένα με την κάτω άκρη (μύτη) του καρφιού προς το μέρος της ζωγραφικής επιφάνειας. Το πάνω τρέσο έχει έξι καρφιά, ενώ το κάτω πέντε.

  Έμπροσθεν Όψη:

Ύφασμα: Η εικόνα του Αγίου Στυλιανού είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση, καθώς αποτελείται από δύο υφάσματα. Το κάτω ύφασμα έχει απλή ισομερή ύφανση (plane weave), δηλαδή υφαίνεται με ίδια ποσότητα υφαδιού και στημονιού και είναι καρό με μαύρη ύφανση. Το πάνω ύφασμα έχει διαγώνια ύφανση (twill weave) σε αναλογία ένα προς ένα (1-1) ενώ τα στημόνια, τα υφάδια και οι ίνες του έχουν μεγαλύτερα πάχη από το κάτω ύφασμα.

Στην παρούσα εργασία θα πραγματοποιηθεί μελέτη και έρευνα μόνο σε ότι βρίσκεται υπερκείμενα του άνω υφάσματος.

Προετοιμασία: Η προετοιμασία που βρίσκεται στο πάνω ύφασμα αποτελείται από δύο στρώσεις. Η πρώτη στρώση είναι λευκή και κονιορτοποιημένη, ενώ η δεύτερη γκρίζα και στιλπνή. Παρουσιάζει όμως ρωγματώσεις, πιθανώς από τις τάσεις που δημιουργούνται στο ύφασμα.

Ζωγραφικά στρώματα: Σύμφωνα με την παρατήρηση των τομών των εγκιβωτισμένων δειγμάτων που πάρθηκαν από την εικόνα στην πορεία της έρευνας, άλλοτε υπάρχει ένα ζωγραφικό στρώμα και άλλοτε δύο ζωγραφικά στρώματα, με αραιή ή πυκνή κοκκομετρία. Επίσης, υπάρχει  υπογραφή του καλλιτέχνη καθώς και η ημερομηνία κατασκευής της εικόνας, όμως κανένα από τα δύο δεν είναι εμφανή, λόγω των έντονων φθορών που παρουσιάζονται στην περιοχή.

Βερνίκι: Το στρώμα του βερνικιού φαίνεται ιδιαίτερα παχύ και σε ορισμένα σημεία στην εικόνα παρουσιάζει απώλεια.

1.2.3. Ιστορική τεκμηρίωση

[Εικόνα 2] Ο Άγιος Στυλιανός ο Παφλαγών στην έμπροσθεν όψη του.

Σύμφωνα με τον Φώτη Κόντογλου και τον Διονύσιο εκ Φουρνά η εικονογράφηση του καλλιτέχνη της εικόνας του αγίου Στυλιανού είναι σύμφωνη με την παράδοση της εκκλησίας μας, καθώς συμφωνεί με την περιγραφή και των δύο συγγραφέων.

Συγκεκριμένα, ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά περιγράφει τον Άγιο Στυλιανό τον Παφλαγόνα γέρο, δασυγένειο, να κρατάει ειλητάριο που λέει » Παίδων φὺλαξ πέφυκε Θεοῦ τὸ δῶρον». Ο ίδιος τον εντάσσει στους οσίους, στην ενότητα «Σχήματα και επιγράμματα: Οι όσιοι και σχήματα και επιγράμματα αυτών» [4]. Σε ανάλογη ενότητα τον εντάσσει και ο Φώτης Κόντογλου στο έργο του «Έκφραση της Ορθοδόξου Εικονογραφίας», «Οι όσιοι: Χαρακτήρες και επιγράμματα αυτών». Στο έργο του αυτό, ο Κόντογλου τον περιγράφει γέρο, μακρυγένη και διχαλογένη, που κρατάει νήπιο σπαργανωμένο και ειλητάριο όπου γράφει » Παίδων φὺλαξ πέφυκα. Θεοῦ τὸ δῶρον» [5].

Με βάση τις παραπάνω πηγές είναι εμφανές ότι πιθανώς ο αγιογράφος της υπό μελέτη εικόνας, γνώριζε την περιγραφή των δύο συγγραφέων, την οποία και ακολούθησε, συμπληρώνοντας τη δική του πινελιά, προσθέτοντας το κομποσκοίνι, κρεμάμενο υπό του δεξιού χεριού του αγίου.

1.2.4. Φωτογραφική τεκμηρίωση

Με τη χρήση του όρου φωτογραφία εννοείται η πορεία δημιουργίας οπτικών εικόνων μέσω της αποτύπωσης και καταγραφής του φωτός, με τη βοήθεια εξειδικευμένων συσκευών, των φωτογραφικών μηχανών [6].

Μια τέτοια τεχνική αποτύπωσης θα ήταν αναπόφευκτο να μην χρησιμοποιηθεί στον τομέα της έρευνας και μάλιστα αυτής που ασχολείται με την αποτύπωση και τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς του κάθε τόπου, καθώς προσφέρει την πλήρη και ακριβή εικόνα του φωτογραφισθέντος αντικειμένου, όπως επίσης και τη διάσωση και αρχειοθέτησή του στα αρχεία του εκάστοτε φορέα. Έτσι θα ήταν παράλειψη στα πλαίσια της εργασίας αυτής να μην πραγματοποιηθεί η φωτογραφική τεκμηρίωση της εικόνας.

Παρακάτω, παρατίθενται φωτογραφίες  της εικόνας του αγίου Στυλιανού πριν την συντήρησή της, με σκοπό τη φωτογραφική της τεκμηρίωση.

[Εικόνα 3] Η έμπροσθεν όψη της εικόνας.               [Εικόνα 4] Η οπίσθια όψη της εικόνας.

[Εικόνα 5] Λεπτομέρεια των δύο υφασμάτων της εικόνας.

[Εικόνα 6] Το κάτω σόκορο της εικόνας

[Εικόνα 7] Το αριστερό σόκορο της εικόνας.

[Εικόνα 8] Το δεξί σόκορο της εικόνας.

[Εικόνα 9] Το πάνω σόκορο της εικόνας.