«Λαϊκά Παιχνίδια»

Την ευκαιρία να αναπολήσουμε τα παιδικά μας χρόνια και να παρακολουθήσουμε  την πορεία και την εξέλιξη των λαϊκών παιχνιδιών μέσα στο χρόνο, μας δίνει το Μουσείο Μπενάκη – Κτήριο Πινακοθήκης Ν. Χατζηκυριάκου Γκίκα.  Πρόκειται για μία ιδιαίτερα επίκαιρη έκθεση, καθώς συνηθίζουμε να λέμε ότι ο Δεκέμβριος είναι ο μήνας των παιδιών και ο μήνας των δώρων,  ιδιαίτερα των παιχνιδιών.

Παιχνίδια, 1949, Ελαιογραφία σε χαρτόνι, 35χ35,5 εκ.

 Ενάμιση περίπου χρόνο μετά την έναρξη της λειτουργίας της, η Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου – Γκίκα, εγκαινιάζει την εκθεσιακή της δραστηριότητα σε μία ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα.  Η έκθεση αυτή είναι αφιερωμένη στην παιδική ηλικία. Μέσα σε ένα περιβάλλον νοσταλγικό για τους μεγάλους και γοητευτικό για τους μικρούς, παρουσιάζονται γνωστά και άγνωστα σχέδια του ζωγράφου με θέματα εμπνευσμένα από τα λαϊκά παιχνίδια, καθώς και παλαιά παιχνίδια, πολλά από τα  οποία δε χρησιμοποιούνται πια.

Ποια ήταν όμως η σχέση του Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα με το παιχνίδι; Προερχόμενος από αστική οικογένεια, είχε στην κατοχή του όλων των ειδών τα παιχνίδια.  Γράφει ο ίδιος: «Είχα μαλακά παιχνίδια, σκυλάκια από καουτσούκ κόκκινο με ένα κουμπί σκληρό από κάτω, στην κοιλιά, που άμα τα ζουλούσες φώναζαν ί, ί∙ μπάλες άσπρες και χρωματιστές, (…) παιχνίδια τριχωτά, αλογάκια με τα καπίστρια τους και λαγουδάκια που πηδούσαν στα πισινά τους….».  Ωστόσο, είχε μια προτίμηση στα «άχρηστα» αντικείμενα, τα οποία και μεταμόρφωνε σε μικρό θησαυρό, όπως μόνο η παιδική φαντασία θα μπορούσε να το κάνει.  Όπως σημειώνει ο ίδιος: «…γιατί η μανία όλων των παιδιών είναι να μαζεύουν οτιδήποτε: κουρέλια, κουτιά, σιδερικά, βαζάκια (….) Και μου φαίνεται πως προτιμούσα τέτοιου είδους πράγματα να μαζεύω παρά τίποτα ωραίο και έτοιμο, γιατί με διασκέδαζαν εκείνα ακριβώς τα πράγματα που μπορούσα να τα διορθώσω σύμφωνα με τη φαντασία μου και να πλάσω καινούργια…».

Σφυρίχτρες – μυλαράκι από τσίγκο βαμμένες κόκκινες και μπλε, Ελλάδα, δεκαετία του 1930

Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά από τα έργα του καλλιτέχνη παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Προέρχονται από την συλλογή της Πινακοθήκης Γκίκα και από ιδιωτικές συλλογές, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των παιχνιδιών ανήκει στη συλλογή Παιχνιδιών και Παιδικής Ηλικίας του Μουσείου Μπενάκη, το σύνολο της οποίας πρόκειται σύντομα να στεγαστεί στην οικία Κουλούρα.

Στο πλαίσιο της έκθεσης τα Εκπαιδευτικά Προγράμματα του Μουσείου προγραμματίζουν ένα Χριστουγεννιάτικο εργαστήρι το Σάββατο 21 Δεκεμβρίου, από τις 11.00-12.30, για παιδιά 4,5 έως 6 ετών και την οικογένειά τους. Με την καινούργια χρονιά, η Πινακοθήκη θα υποδέχεται μαθητές Νηπιαγωγείου, Α’, Β’ και Γ’ Δημοτικού, κάθε Πέμπτη, 10.00-11.00, από 9 Ιανουαρίου έως και 6 Μαρτίου 2014. Στη διάρκεια της επίσκεψης τα παιδιά θα έχουν την ευκαιρία να παρατηρήσουν σχέδια και πίνακες του Γκίκα, αυθεντικά, παλιά παιχνίδια, αλλά και να επισκεφθούν το σπίτι και το εργαστήρι του μεγάλου καλλιτέχνη, να ζωγραφίσουν και να παίξουν.

Λαϊκά παιχνίδια ΙΙ, 1935, Ελαιογραφία σε κόντρα πλακέ, 55×55 εκ.

Ο επισκέπτης αυτής της έκθεσης θα δει λαϊκά παιχνίδια, όπως τα ζωγράφισε ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, συνοδευόμενα από τα πραγματικά παιχνίδια, τα οποία, τοποθετημένα στους πάγκους της οδού Αιόλου, μάγεψαν τόσα παιδιά στη δεκαετία του 1930 και 1940. Στις δημιουργίες του Γκίκα το λαϊκό παιχνίδι ως αντικείμενο, είναι παρόν με διάφορες μορφές σε παιδικές και ενήλικες δραστηριότητες. Αφετηρία της έκθεσης αποτελεί το έργο Λαϊκά παιχνίδια του 1935. Πήλινα φτερωτά πουλάκια, ντενεκεδένιες κότες, φιδάκια, κουδουνίστρες, είναι τα μικρά παιχνίδια-αντικείμενα που βρίσκονται τοποθετημένα στις βιτρίνες των μαγαζιών ή σε κάποια γωνιά στο σπίτι του καλλιτέχνη. Άλλα μοτίβα που εικονίζονται, όπως η φλογέρα, η μάσκα και το κότσι παραπέμπουν αντίστοιχα στο μουσικό, το θεατρικό και το ομαδικό παιχνίδι δρόμου. Με το σχέδιο και το χρώμα ο Γκίκας δίνει πνοή στα παιχνίδια της οδού Αιόλου και τα μεταμορφώνει είτε σε πολύτιμα αντικείμενα, είτε σε απλά παραδοσιακά παιχνίδια που στα ανθρώπινα χέρια ξαναβρίσκουν την πρωταρχική τους ταπεινή ιδιότητα.  Δεν μπορεί βεβαία να μην συγκρίνει κανείς τα παιχνίδια εκείνης της εποχής, με τα σημερινά παιχνίδια!

Στα έργα του Γκίκα που εικονίζουν παιχνίδια-αντικείμενα απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά το ανθρώπινο στοιχείο.  Βιτρίνες ψιλικατζίδικων σε κάθετη διάταξη, λούνα-παρκ και τοπία με χαρταετούς, έρχονται να συμπληρώσουν αυτήν την κατηγορία της έκθεσης. Ο χαρταετός, που προέρχεται από την Κίνα, συνδέεται στην Ελλάδα με το έθιμο της Καθαράς Δευτέρας και αποτελεί κατά βάση αγορίστικο παιχνίδι.

Τα λαϊκά παιχνίδια δεν περιορίζονται μόνο στα ίδια τα αντικείμενα αλλά επεκτείνονται και στη δραστηριότητα που απορρέει από αυτά. Στις εύθυμες συνθέσεις του Γκίκα με παράσταση μουσικών οργάνων μπορούμε σχεδόν να ακούσουμε τον ήχο από μία φλογέρα, ένα ντέφι ή ένα τύμπανο και να παρασυρθούμε σε ένα παιχνίδι μουσικής και χορού. Μουσικά όργανα και διάφορα αυτοσχέδια ηχητικά αντικείμενα, από ξύλο, λαμαρίνα, χαρτόνι κ.ά. πρωταγωνιστούν και στο θεατρικό παιχνίδι του Καραγκιόζη.

Λαϊκά Παιχνίδια, περ.1933, Φωτογραφία επιζωγραφισμένη , μολύβι και ακουαρέλα σε χαρτί, 25,3χ20 εκ

Πολλά από τα ατομικά ή ομαδικά παιχνίδια δρόμου, όπως η μπάλα, τα κότσια, ή οι βόλοι, που τα συναντάμε ως λαϊκά παιχνίδια, είναι γνωστά ήδη από την αρχαιότητα με τις αντίστοιχες ονομασίες, σφαίρα, αστράγαλοι ή σφαιρίδια. Ο Γκίκας ανασύρει από τις παιδικές του αναμνήσεις την εικόνα ενός τέτοιου παιχνιδιού: «Παίζαμε βόλους με τον ξάδελφό μου και για τούτο είχαμε διαλέξει το μεσαίο χαλί, που τα σχέδια του έκαναν οχτάγωνα, για να βάλουμε τους βόλους».

Η έκθεση αυτή η οποία θα διαρκέσει έως τις 9 Μαρτίου, θα μπορούσε να αποτελέσει μια εξαιρετική ευκαιρία να έρθουν πιο κοντά οι μεγαλύτερες γενιές (παππούδες και γιαγιάδες αλλά και γονείς) με τις νεώτερες, με το παιχνίδι να  παίζει το ρόλο του συνδετικού κρίκου ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα.

Κατερίνα Χουζούρη