Αρχή: ήμισυ παντός

Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.)

Αν δεχθούμε ότι η αρχή είναι «ήμισυ παντός», το «έργον», που είναι κάποια πραγματοποίηση, κάποιο επίτευγμα ή σύλληψη, αποκτά την αρτιώτερή του μορφή. Η αρχή τότε είναι σε ακμή, αφού καλύπτει τουλάχιστον το ήμισυ του όλου δυναμικού που χρειάζεται για πραγμάτωση ενός έργου. ΄Ετσι όταν η δύναμη τείνει να αποκτήσει αυτή την αναλογία, τότε πορεύεται προς την ακμή.  Η ακμή είναι το κορυφαίο σημείο που φθάνει μία δύναμη και επιτυγχάνεται με ορθή ζυγοστάθμιση π.χ. στη σχέση αρχόντων και αρχομένων. 

Ο Αριστοτέλης αναφέρει στα Πολιτικά του προς εδραίωση του «λογίου» πολλές περιπτώσεις πολιτειακών αναστατώσεων και ανατροπών που ξεκίνησαν «εκ μικρών», αλλά πήραν πελώριες διαστάσεις (5, 4, 1303b 16  – 1304a 17 ). Σε όλες τις περιπτώσεις το εν αρχή μικρό  έγινε παμμέγεθες. Ο Αριστοτέλης  αναφέρει συγκεκριμένως μία διαμάχη στίς Συρακούσες μεταξύ δύο επιφανών νέων για εντυπωσιακή ερωτική υπόθεση  που αναστάτωσε όλη την πόλη. Την περίπτωση αυτή την αναφέρει προοιμιακά ως εισαγωγή στο κεφάλαιο της σημασίας ενός γεγονότος που κρύβει, θα ελέγαμε, εκρηκτικότητα, αλλά είναι ίδιο μόνον του διορατικού και οξυδερκούς πολιτικού να τη διαβλέψει.  Μετά το παράδειγμα των  Συρακουσών ο Αριστοτέλης επικαλείται το «λόγιον» που εξετάζομε (αρχή ήμισυ παντός) και προχωρεί σε  5 ακόμη περιπτώσεις. Αναφέρει διαφωνία δύο επιφανών αδελφών από την Εστιαία για κληρονομικά θέματα που ενέπλεξαν όλη την πόλη και έτσι  την ανεστάτωσαν, διότι ο μεν ένας πήρε μαζί του στην διαμάχη που ξέσπασε τον  δήμο και ο άλλος τους ολιγαρχικούς.

Παρόμοια αποτελέσματα είχε  κατά τον Αριστοτέλη στους Δελφούς η ματαίωση ενός γάμου εξ αιτίας του ότι ο γαμβρός εγκατέλειψε την μέλλουσα νύμφη από κάποιο οιωνό που θεώρησε ως κακό σημάδι. Η προσωπική προσβολή εδώ πήρε πελώριες διαστάσεις με εμπλοκή όλης της δελφικής  κοινότητος και διαδοχικούς φόνους.

Από ανάλογη περίπτωση γάμου επιδιωχθέντος αλλά αποκρουσθέντος στην Μυτιλήνη έπεσε η πόλη σε εμφύλιο πόλεμο, αποστάτησε από τους Αθηναίους  και έφερε μεγάλη συμφορά στην πόλη.

Στους Φωκείς επίσης αναφέρεται άλλη περίπτωση. Για μία επίκληρο που διεκδίκησαν δύο επιφανείς νέοι άναψε ο «ιερός πόλεμος».

Τελευταία στο ίδιο πλαίσιο μνημονεύεται φευγαλέα μία περίπτωση από την Επίδαμνο. Αναφέρεται σε νεονύμφους που η συμπεριφορά  των γονέων τους ενέπλεξε όχι μόνον δύο οικογένειες αλλά ολόκληρη την πόλη.

Τα παραδείγματα τα οποία επικαλείται ο Αριστοτέλης για να δείξει την δύναμη και την σημασία της αρχής δείχνουν, πώς ένα   μικρό περιστατικό,  αν δεν καταλάβει κανείς την δυναμική και εκρηκτικότητά του  και δεν το αντιμετωπίσει εν τη γενέσει  του,  προκαλεί κατόπιν μεγάλη καταστροφή. ΄Ολα τα παραδείγματα προέρχονται από την πολιτειακή ιστορία. Και έχουν ως χαρακτηριστικό ένα θέμα γάμου εν ευρυτέρα εννοία.  Αναφέρομαι σ’αυτά και μόνον, διότι αυτά επικαλείται ο ίδιος ο Αριστοτέλης στο πλαίσιο της παροιμιακής φράσεως που εξετάζομε. Είναι όμως άπειρα όσα θα μπορούσε κάποιος  να αναφέρει, διότι   οι αρχές επισημαίνονται σε κάθε πεδίο του επιστητού και είναι οικείαι,  δηλ. ανάλογες και σχετικές προς την  κάθε περίπτωση.

Παρατήρηση: Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από την ομιλία του Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη, στο συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία», που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Ελληνικής Εταιρείας Φιλοσοφικών Μελετών, της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρείας Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας και της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. Ολόκληρη η εισήγηση περιέχεται στα πρακτικά του συνεδρίου, που εκδόθηκαν πρόσφατα από τις εκδόσεις «Αιγηΐς».