Η παράσταση του Αριστοτέλη σε βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς του Βαλκανικού χώρου (2ο μέρος)

Για το πρώτο μέρος της δημοσίευσης βλέπε εδώ

Στο μικρό νησάκι της λίμνης των Iωαννίνων (8) στο νάρθηκα του καθολικού της Μονής Αγίου Νικολάου του Σπανού την επωνομαζόμενη  Φιλανθρωπινών εικονογραφήθηκαν το 1560 μ.Χ. επτά φιλόσοφοι με την προσωνυμία »Έλλην» (Έλλην Πλάτων, Έλλην Απολλώνιος, Έλλην Σόλων, Έλλην Αριστοτέλης, Έλλην Πλούταρχος Έλλην Θουκυδίδης και Έλλην Χίλων), μεταξύ των οποίων και ο Αριστοτέλης. Με υψωμένο το χέρι σε στάση ομιλίας εικονίζεται οξυγένης με πλούσια και μακρά κόμη και με σαρίκι στο κεφάλι. Το βλέμμα του δείχνει βαθειά σκέψη. Αν κρατούσε με το αριστερό ειλητάριο δεν μπορεί να διαπιστωθεί ένεκα των μεταγενεστέρων προσθηκών, επιδιορθώσεων και επισκευών του τμήματος που παριστάνεται ο Αριστοτέλης.

Εικ .4. Ο Αριστοτέλης και άλλοι φιλόσοφοι της αρχαιότητας. Τοιχογραφία Μονής Φιλανθρωπινών (Αγίου Νικολάου του Σπανού), lωάvvινα, έτους 1560.

Στο παρεκκλήσι της Παναγίας της Πορταΐτισσας στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους (9) σώζονται από το 1683 (10) εικόνες επτά Ελλήνων της αρχαιότητας με διάφορες επωνυμίες (Σόλων ο Αθηναίος, Χυλ ο Φιλόλογος, Πλάτων, Αριστοτέλης ο σοφός, Σοφοκλής, Θουκυδίδης, Πλούταρχος}. Μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης με πολλές φθορές, προσθέσεις και επιζωγραφήσεις. Ο Αριστοτέλης εικονίζεται ως Προφήτης, γέρων οξυγένης, με σαρίκι και πλούσια μαλλιά. Φορεί πτυχωτό χειριδωτό χιτώνα με στραμένο κατά 3/4 το βλέμμα του προς τα δεξιά. Με το δεξί χέρι δείχνει το ανοιγμένο ειλητάριο που κρατεί με το αριστερά του χέρι το οποίο γράφει «Ακάματος φύσις Θεού γέννησις εξ αυτού γαρ ο αυτός ουσιούται λόγος».

Ε ι κ . 5. «Η Σχολή τ ων Αθηνών», όπου στο κέντρο εικονίζεται μεταξύ άλλων ο Αριστοτέλης. Τοιχογραφία του RaffaeIo, Βατικανό, Ρώμη, έτους 1510 .

Στο ναό του Προφήτη Ηλία Σιάτιστας και μάλιστα στη μεσημβρινή πλευρά του γυναικωνίτη κάτω ακριβώς από τις εικονογραφικές συνθέσεις των προφητών ιστορήθησαν το 1744 μ.Χ. έξι (6) σοφοί της αρχαιότητας (ο σοφός Σόλων, ο σοφάς Πλούταρχος, ο σοφός Πλάτων, ο σοφάς Αριστοτέλης, ο σοφός Θουκυδίδης και η σοφή Σιβύλλα), μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης. Φορεί χιτώνα, σαρίκι και πτυχωτό μανδύα και έχει πλούσια γενειάδα. Στο ανεπτυγμένο ειλητάριο που κρατεί με το αριστερό και δείχνει με το δεξί χέρι γράφει: «Ακάματα φύσις Θεού γέννησις. Έξ αυτού γαρ ο αυτός ουσιούται λόγος».

Στο ναό του Αγίου Γεωργίου Νεγάδων Ζαγορίου που κτίστηκε και ιστορήθηκε το 1792, στο αριστερό κλίτος και μάλιστα στις πλάγιες επιφάνειες του τετάρτου από το ιερό Βήμα παραθύρου οι Φιλόσοφοι Αριστοτέλης και Πλούταρχος. Ο Αριστοτέλης εικονίζεται με λεπτή έκφραση ολόσωμοι, με ιδιότυπη υστεροβυζαντινή αμφίεση οξυγένης, με πίλο και πλούσια κόμη. Με τα δυο του χέρια κρατεί ανοικτό ειλητάριο το οποίο γράφει: «Ακάματα φύσει Θεού γέννησιν έξ ανθρώπου γαρ δ΄αυτός ουσιούται λόγος».

Εικ. 7. Σοφοί της ελληνικής αρχαιότητας, όπως εικονίζονται στο ναό του Προφήτη Ηλία Σιάτιστας. Τοιχογραφία έτους 1744.

Απ’ τις άλλες ζωγραφικές παραστάσεις του Αριστοτέλη που βρίσκονται σε ναούς και μοναστήρια έξω από τα σημερινά γεωγραφικά όρια της χώρας ματ σημειώνουμε πολύ σύντομα τις ακόλουθες:

Στην Κωνσταντινούπολη διατηρήθηκαν ως τα μέσα του περασμένου αιώνα εικόνες φιλοσόφων στο Σουλού Μοναστήρι που κατείχαν οι Αρμένιοι. Ατυχώς όμως πυρκαϊά κατέστρεψε τελείως το καθολικό και επομένως και της παραστάσεις των αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων.

Στη Μονή Πετριτζονίτισας (Μπάτσκοβο) (13) της Βουλγαρίας που απέχει τριάντα χιλιόμετρα νότια από τη Φιλιππούπολη και μάλιστα στην Τράπεζα, που ιστορήθηκε το 1643 μ.Χ. παριστάνονται σε φυσικά μέγεθος και με ελληνικές επιγραφές δώδεκα (12) φιλόσοφοι της κλασσικής ελληνικής αρχαιότητας (ο σοφός Σωκράτης, ο σοφός Κλεομένης, ο σοφός Ηράκλειτος, ο σοφός Διογένης, ο σοφός Οδωνέριστος, ο σοφός Αριστοφάνης, ο σοφός Οκύαρος (;) ο σοφός Αριστοτέλης, ο σοφός Γαληνός, η σοφή Σίβυλλα, ο σοφός Πλάτων κ.ά.. μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης. Ο ζωγράφος, που προφανώς αν κρίνουμε από τις επιγραφές ήταν Έλληνας, παρουσίασε αριστοτεχνικά τη Ρίζα του Ιεσσαί και κάτω ακριβώς από τους προφήτες δεξιά και αριστερά ιστόρησε όρθιους, ολόσωμους και με όλη τους τη μεγαλοπρέπεια τους σοφούς της αρχαιότητας. Ο Αριστοτέλης που εικονίζεται μεσήλικας φορεί βαθύ κόκκινο χειριδωτό χιτώνα με κεντητά επιμάνικα και μανδύα πορπούμενο στον αριστερό ώμο. Στο κεφάλι φορεί χρυσοποίκιλτο στέμμα, το δεξί του χέρι είναι σηκωμένο σε στάση ομιλίας ενώ με το αριστερό κρατεί ανοικτό ειλητάριο που γράφει: «Εν ταις ημέραις εκείναις της Αγίας Τριάδος λάμψει επί πάσαν την κτίσιν».

Εικ. 8. Ο Αριστοτέλης. Τοιχογραφία ναού Προφήτη Ηλία Σιάτιστας, έτους 1744.

Στο ναό της Γέννησης του Χριστού στο Arbanassi της Βουλγαρίας που κτίστηκε το 1681 μ .Χ., εικονίζεται στο βόρειο τοίχο ταυ νάρθηκα η ρίζα του Ιεσσαί, όπου και οι σοφοί της αρχαιότητας (Όμηρος, Αριστοτέλης, Γαληνός, Σιββίλη, Πλάτων, Πλούταρχος, Σωκράτης, Πυθαγόρας, η Ικαλήτις (;) ο Σόλων κ.ά., μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης. Όλοι έχουν ελληνικές επιγραφές και κρατούν αναπτυγμένα ειλητάρια με γνωστές από άλλες παραστάσεις σε ελληνικά κείμενα (14).

Όσο, τέλος, για τις παραστάσεις του Αριστοτέλη σε ναούς και μοναστήρια της Μικράς Ασίας, της Παλαιστίνης, της Ιταλίας, της Σικελίας, της Ρουμανίας, της Ρωσίας, και της Γερμανίας δεν κάνουμε λόγο γιατί ανήκουν έξω από το θέμα μας (15).

Σημειώσεις

8. Μοναστικό κέντρο το νησάκι της λίμνης των Ιωαvνίνων μετά έξι (6) μοναστήρια του από τον 13ο ακόμη αιώνα – εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου γνωρίζει μια εξαιρετική άνθηση στο 16ο αι. Οι παλιοί ναοί επισκευάζονται, μεγαλώνουν και διακοσμούνται με τοιχογραφίες από τον πλούσιο δεσποτικό, θεομητορικό και λειτουργικό κύκλο της Ορθοδοξίας . Παράλληλα καινούργια μοναστήρια κτίζονται και ονομαστά σχολεία λειτουργούν σύμφωνα με την παράδοση κάτω από τη φροντίδα των μοναστηριών. Σήμερα το καθολικό του Αγ. Νικολάου του Σπανού παρουσιάζεται σαν μια μικρή βασιλική, όπου ο κυρίως ναός είναι σκεπασμένος με θόλο και στον ανατολικό επίπεδο εξωτερικό τοίχο διαθεί αψίδα εγγεγραμμένη. Ο κυρίως ναός είναι  κτισμένος σύμφωνα με επιγραφή το 1292 μ.Χ. από τον ιερέα Μιχαήλ Φιλανθρωπινό, οικονόμο της Μητρόπολης Ιωαννίνων. Το 1542 με τις φροντίδες ενός άλλου Φιλανθρωπινού του Ιωάσαφ και των μαθητών του επισκεύασε, υπερύψωσε και διακόσμησε τον κυρίως ναό τον οποίο και επεξέτεινε το 1560 με τρεις εξωνάρθηκες στη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά, τους οποίους και τοιχογράφησε. Πρβλ. Θανάση Παλιούρα, Μεταβυζαντινή ζωγραφική, επιλογή άρθρων για τους φοιτητές. lωάvvινα 1981.

9. Θωμά Προβατάκη, όπου ποροπάνω, σελ. 42 κ.εξ. Προβλ. Θεοχ. Προβατάκη, όπου παραπάνω, σελ. 119 κ. εξ.

10. Πρβλ. Millet G., Pargoire J., Petit L.,Recueil des inscriptions chretiennes de Ι’Athos, Iere Partte, ParIs 1904, σελ. 83.

11. Ο ναός του Προφήτη Ηλία κτίστηκε το 1742 στη Σιάτιστα και ιστορήθηκε το 1744 μ.Χ. όπως βεβαιώνει επιγραφή που υπάρχει στο υπέρθυρο του νάρθηκα η οποία γράφει: «’Εν έτει ΑΨΜΔ κατά μήνα Δεκέμβριον ιστορήθη ο νάρθηξ ούτος διακατέχοντας την ποιμαντορικήν ράβδον και διευθύνοντος ασφαλώς τούς οίακας Σισανίου Μακαριωτάτου Κυρίου Ζωσιμα. Διά μεν δαπάνης και αναλωμάτων των τιμιωτάτων Κυρ Χατζή Μιχάλη Κώτζη Μίσιου και Κυρ Αργύρη Πέϊου Κώτζη (-)ύλαβου(;)»

12. Κωνσταντίνου Σπετσιέρη, όπου παραπάνω, σελ. 415 κ.εξ.

13. Η Μονή Πετριτζονίτισσας (Μπάτσκοβο) που βρίσκεται 30 χιλ. νότια από τη Φιλιππούπολη και 12 νοτιοδυτικά από τη Στενήμαχο κτίστηκε το 1084 μ.Χ., από τον Ίβηρα, μεγάλο Δομέστικο της Δύσης Γρηγόριο Πακουριανό που έδρασε στα χρόνια Αλεξίου του Κομνηνού, και αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Θεοτόκου την επωνομαζόμενη Πετριτζού από το σωζόμενο ιδρυτικό τυπικό της. Σήμερα ονομάζεται Μονή Μπατσκόβοu που πήρε από την ονομασία του πλησιέστερου βουλγαρικού χωριού. Η Μονή στο πέρασμα των αιώνων δέχτηκε επιδρομές και καταστροφές, τόσο από τους Σταυροφόρους όσο και από τους Τούρκους για να ανοικοδομηθεί εκ νέου από Έλληνες με βάση το παλαιό της σχέδιο. Έτσι σύμφωνα με μια επιγραφή ο κεντρικός ναός κτίστηκε το 1604 μ.Χ. και τιμάται στο όνομα της Αγίας Τριάδας. Το 1623 μ.Χ. κτίστηκε η Τράπεζα και το 1643 μ.Χ. ιστορήθηκε. Το ότι η Μονή είχε αποβεί από την ίδρυση της ακόμη κέντρο ελληνικής, φιλοσοφικής και εκκλησιαστικής παιδείας βεβαιώνεται από τον Ίβηρα Ιωάννη τον εκ Πετριτζού ο οποίος μημονεύεται τον 120 αι. ως διακεκριμένος νεοπλατωνικός. Βλέπε περισσότερα: Β. Σκορδέλη, «Σημειώματα περί της Μονής Βατσκόβου εν Στενημάχω», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολονικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμος 30ς, Αθήνα 1899, σελ. 354·358, Αποστολίδου Μuρτίλοu Κ.,»Περί της Μονής της Κοιμήσεως της υπεραγίας Θεοτόκου της Πετριτσονιτίσσης», Θρσκικά. Τόμος 1ος, Αθήνα 1936, σελ. 51-82, Βέη Ν., «DarsteIIungen aItheidnischer Denker und Autoren in der kirchenmaIerei der Griechen», Buz. Neugr . Jahrb. 4 (19231, σελ. 124.

14. Grabar Α., La peinture religieuse en Bulgarie(A1bum),Paris 1928, πίνακας ΙΙΙΙ.

15. Στη Δύση από την αρχή ακόμη της Αναγέννησης έχουμε μεγάλο αριθμό απεικονίσεων Φιλοσόφων και εκτός των ναών. Γενικός είναι ο πίνακας του Ραφαήλ στο Βατικανό που παριστάνει τη Σχολή των Αθηνών όπου εικονίζονται όλοι οι Έλληνες φιλόσοφοι. Χαρακτηριστικοί ακόμη είναι οι σχετικοί πίνακες, του Bramante (t 1514) που βρίσκεται στην Πινακοθήκη Brera του Μιλάνου, του Corrcgio (1534) που βρίσκεται στην Πινακοθήκη της Πάρμας, του Daviv (1825) που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκηε, κ.ά.

(συνεχίζεται)

(απόσπασμα από την εργασία του Θεοχάρη Μιχ. Προβατάκη με τίτλο: Η ζωγραφική παράδοσις της παράστασης του Αριστοτέλη σε βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς και μοναστήρια στο βαλκανικό χώρο, Πρακτικά του δευτέρου Πανελληνίου Συμποσίου, Κασσάνδρα Χαλκιδικής, 16-18 Οκτωβρίου 1987-1989, Έκδοση Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκη 1987)