Ιούλιος Βερν. Ο ναυτίλος των ταξιδιών μας

Πριν από 44 περίπου χρόνια, μπήκε στην τάξη ένας νέος και συμπαθέστατος κατηχητής της κοντινής εκκλησίας με σκοπό να μας ελκύσει προς το κατηχητικό σχολείο της Κυριακής. Θεώρησέ σκόπιμο να αρχίσει τη συζήτηση από τό τι διαβάζουμε, εκφράζοντας συγχρόνως την άποψη πως το μοναδικό βιβλίο που αξίζει τον κόπο και τον χρόνο να διαβαστεί είναι η Αγία Γραφή. Όταν έφτασε η σειρά μου, του δήλωσα ευθαρσώς πως ο αγαπημένος μου συγγραφέας είναι ο Ιούλιος Βερν. Η απάντηση που εισέπραξε ήταν κοφτή και απόλυτη, εν είδει ερωτήματος: «Και τι χρησιμότητα έχει ένα διήγημα του Ιουλίου Βερν για την ψυχή σου;»

Ομολογώ πως τη στιγμή εκείνη αιφνιδιάστηκα και παρέμεινα σιωπηλός. Έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια για να διαπιστώσω πως πολλά από τα…άχρηστα πράγματα είναι και τα πολυτιμότερα.

Στον Ιούλιο Βερν, εκατομμύρια παιδιά σε όλο τον κόσμο και πολλές χιλιάδες Ελληνόπουλα χρωστούν ώρες απίστευτης περιπέτειας, που έλαβε χώρα στη φαντασία τους. Ωραίες μαγικές, ώρες συναρπαστικές, ώρες απόδρασης από τη φυλακή ενός διαμερίσματος και ταξιδιού σε χώρες, βυθούς και ουρανούς άγνωστους.

Αυτό αποτελεί και το μεγάλο επίτευγμα του Ιουλίου Βερν, όπως και κάθε μεγάλου συγγραφέα: Να μεταβάλει τον προσωπικό του καημό σε πανανθρώπινη εμπειρία και να πείσει τους αναγνώστες του πως τα πλάσματα της φαντασίας του είναι πιο αληθινά και από τα υπαρκτά.

«Από τώρα θα ταξιδεύω πια μονάχα με την φαντασία μου», δήλωσε στην αγκαλιά της μητέρας του ο εντεκάχρονος Ιούλιος, όταν η πατρική παρέμβαση τού στέρησε το ταξίδι που είχε ονειρευτεί να κάνει με ένα καράβι που σαλπάριζε από την Ναντ. Και μπορεί εκείνη τη μέρα να επέστρεψε στο αρχοντικό σπίτι του, δεν θα πέρναγε όμως πλέον ούτε μια μέρα της ζωής του χωρίς να πραγματοποιήσει τα ταξίδια που τόσο ονειρεύτηκε. Μόνο που πια καράβι γι΄ αυτόν θα ήταν η πένα του.

Στα 77 χρόνια που έζησε έγραψε περί τα 80 μυθιστορήματα, ενώ παράλληλα δημιούργησε θεατρικά έργα, ιστορικά δοκίμια, ακόμη και ποιήματα και τραγούδια. Το παράπονο τού ακυρωμένου ταξιδιού του μετασχηματίστηκε σε βιβλιοφάγια, η οποία γέμισε την φαντασία του με πληροφορίες από όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, από περιπέτειες εξερευνητών, από λογοτεχνικούς χαρακτήρες. Πολύ σύντομα ήταν σε θέση να συνθέσει όλα αυτά σε καινούργιες, μαγευτικές ιστορίες, οι οποίες, όχι μόνον περιείχαν την ακρίβεια των συνθηκών του κάθε τόπου, αλλά και την διεισδυτικότητα στα μύχια της ψυχής των ηρώων του.

Αυτά τα χαρακτηριστικά, σε συνδυασμό με την οργιώδη δημιουργική φαντασία του έγιναν αιτία, ώστε ο Ιούλιος Βερν, έστω και με καθυστέρηση επτά περίπου δεκαετιών, να αναγνωριστεί, όχι απλώς ως ένας συγγραφέας παιδικών και νεανικών μυθιστορημάτων, αλλά ως ένας ώριμος συγγραφέας της παγκόσμιας λογοτεχνίας, του οποίου το έργο άντεξε στο χρόνο.

Οι ήρωες του Ιουλίου Βερν αποτελούν πρόκληση και πρόσκληση προς κάθε ευγενή νεανική ψυχή, να απαρνηθεί την μιζέρια της καθημερινότητας, τη συμβατικότητα τής κοινωνίας και τις κάθε είδους δυσκολίες, για να πετάξει στα ύψη των ιδανικών και των μεγάλων κατορθωμάτων. Δεν υπάρχει έργο του Ιουλίου Βερν που να μην συναντά κανείς όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της ευγένειας και του υψηλού οραματισμού. Η φιλία, η συντροφικότητα, η υποστήριξη προς τον αδύναμο και η αλληλεγγύη προς τον αγωνιστή της ελευθερίας, η σταθερότητα στις ανθρώπινες σχέσεις, η αποδοκιμασία της ιδιοτέλειας και της προδοσίας, η ανάδειξη των πιο ευγενών συναισθημάτων και η εξιδανίκευση του πιο αγνού έρωτα αποτελούν τα σταθερά μοτίβα σε όλα του τα μυθιστορήματα.

Εκεί όμως που κυριολεκτικά ανοίγει ένα μεγάλο παράθυρο προς το μέλλον, είναι η ικανότητα του να εντάσσει στα έργα του τις επιστημονικές πληροφορίες που βεβαίως κατείχε και να προβλέπει χρήσεις και εφαρμογές, πολλές από τις οποίες δεν έχουν ακόμη υλοποιηθεί. Το πιο τρελό, το πιο εξωπραγματικό επιστημονικό επίτευγμα που περιγράφει στα έργα του μοιάζει να είναι απολύτως φυσιολογικό και εφαρμόσιμο. Την ώρα που ο πύραυλος σκάει πάνω στα εκρηκτικά και εκτοξεύεται προς τη Σελήνη, όπως περιγράφεται στο βιβλίο του «Από τη Γη στη Σελήνη», ο αναγνώστης είναι απολύτως βέβαιος πως το ταξίδι προς τον κοντινό μας πλανήτη είναι απολύτως εφικτό και μπορεί ο καθένας να το πραγματοποιήσει.

Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ικανότητα για να διαπιστώσει κανείς πως ο Ιούλιος Βερν δεν έχασε μέχρι το τέλος της 77χρόνης ζωής του τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες ενός εφήβου. Ο «Δεκαπενταετής Πλοίαρχος» αποτέλεσε ήρωα εκατομμυρίων εφήβων με την τιμιότητα, την ευρηματικότητα, την ευφυΐα και την υπομονή τον διακρίνει. Όσο για το υπέροχο βιβλίο του «Δύο χρόνια διακοπές», μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί ως το εγχειρίδιο μιας ιδανικής πολιτεία αποτελούμενης μόνον από εφήβους.

Πολύ ενδιαφέρον στοιχείο του έργου του αποτελεί ο συνδυασμός της ηθικής με τα επιστημονικά επιτεύγματα. Στα έργα επιστημονικής φαντασίας που συνέγραψε, οι εφευρέσεις δεν βρίσκονται ποτέ στα χέρια επικίνδυνων ανθρώπων. Ο «Ροβήρος ο Κατακτητής» ή ο πλοίαρχος Νέμο, μπορεί να έχουν πληγωθεί από την κακία του κόσμου, ποτέ όμως αυτή στη σκέψη τους δεν μπαίνει ο πειρασμός να εκδικηθούν τον κόσμο με εργαλεία τις απίστευτες μηχανές που κυβερνούν. Αντίθετα, οι ήρωες αυτοί βρίσκονται πάντα πρόθυμοι να διασώσουν τους τίμιους αγωνιστές, τους κατατρεγμένους και τους αδικημένους.

Στην εξέλιξη της ιστορίας των έργων του οι λύσεις που δίνονται είναι πρωτότυπες, ευρηματικές αλλά ποτέ παραλογές. Τα μάτια του «Μιχαήλ Στρογκόφ» γλιτώνουν την τύφλωση από το πυρωμένο Ταταρικό ξίφος που περνά από μπροστά, διότι προστατεύτηκαν από τα δάκρυα της συγκίνησης, βλέποντας για τελευταία φορά την μητέρα του. Και αυτός και πολλοί ακόμα ήρωες, αν και κυνηγήθηκαν και ταλαιπωρήθηκαν από ανθρώπους αδίστακτους, δεν άφησαν ποτέ την ψυχή τους να γεμίσει εκδίκηση αλλά άφησαν τη ζωή να αποφασίσει. Μέσα στα έργα του Ιουλίου Βερν, η ζωή αποδεικνύεται δίκαιη και δεν χρειάζεται την ανθρώπινη εκδικητικότητα για να αποδώσει δικαιοσύνη.

Το λογοτεχνικό σύμπαν του Ιουλίου Βερν διακρίνεται από απόλυτη τάξη. Οι φυσικοί νόμοι είναι ακαταμάχητοι. Μπορεί σε πρώτη ανάγνωση να φαίνεται πως ο άνθρωπος είναι σε θέση να κατακτήσει το άγνωστο και το αδύνατο. Κατά βάθος όμως, στο έργο του κυριαρχεί η Νέμεσις. Σε κάθε αλαζονική σύγκρουση του ανθρώπου με τα στοιχεία της φύσης, ο άνθρωπος συντρίβεται. Το γεγονός αυτό καθιστά τη σκέψη τού μεγάλου γάλλου συγγραφέα που έφυγε από τη ζωή το 1905, άκρως παρηγορητική αλλά και απειλητική. Καθώς στην εποχή μας μένουμε άναυδοι από την ανθρώπινη θρασύτητα να εκμεταλλεύεται αδίστακτα και χωρίς κανέναν ηθικό φραγμό ακόμη και τον τελευταίο πόρο του πλανήτη, έρχεται ο Βερν να μας παρηγορήσει, διαβεβαιώνοντάς μας πως ο άνθρωπος δεν είναι τελικά σε θέση να νικήσει τις δυνάμεις της ισορροπίας του σύμπαντος. Αυτή όμως ακριβώς η παρηγοριά εμπεριέχει την απειλή της καταστροφικής συνέπειας: Ο δρόμος που έχει πάρει η ανθρωπότητα οδηγεί στην καταστροφή του ανθρώπινου γένους, χωρίς το οποίον η Φύση θα συνεχίσει μια χαρά την πορεία της μέσα στον χρόνο.

Ζούμε σε κόσμο απομόνωσης, απίστευτης εγωπάθειας και υποψίας πως η αγάπη δεν θα ξαναγυρίσει ποτέ στη γη. Και όμως! Η ευγένεια των χαρακτήρων του Ιουλίου Βερν, ο ηρωισμός τους, η αυταπάρνησή τους, η αφοσίωσή τους σε έναν τελικό σκοπό φαίνεται να μπολιάζουν μέχρι και σήμερα την ψυχή του ανθρώπου του 21ου αιώνα με δυνάμεις αντίστασης στην απόλυτη ιδιοτέλεια και στην παντελή έλλειψη βάθους στις ανθρώπινες σχέσεις. Καθώς η «Μυστηριώδης Νήσος» καταποντίζεται, φυλακίζοντας στον βυθό της θάλασσας τον Ναυτίλο, οι ήρωες διασώζονται, καθώς ο πλοίαρχος Νέμο έχει φροντίσει για την σωτηρία τους. Σε έναν αντίστοιχο παγκόσμιο καταποντισμό, ο Ιούλιος Βερν προσφέρει ακόμη απλόχερα την παρηγοριά του ήθους των ηρώων του και μέσα από τις σελίδες του μας διαβεβαιώνει πως στην τελική μάχη κάλου και κάκου, τον τελευταίο λόγο θα την έχει πάντα η Αρετή.

Μπορώ πια να απαντήσω στο ερώτημα του νέου και συμπαθέστατου κατηχητή της μαθητικής μου ζωής: Ο Ιούλιος Βερν με έπεισε και με πείθει ακόμη, πως ο κόσμος δεν είναι σάπιος και πως η φαντασία δεν είναι ουτοπία. Με τα δύο αυτά εργαλεία, την πίστη στην αγαθή φύση του ανθρώπου και τη δύναμη της φαντασίας να υπερβαίνει την κακία του κόσμου, άνοιξα δρόμο μεγάλο για να περάσει πιο εύκολα προς την ψυχή μου η ευγένεια της μορφής Εκείνου, που απέδειξε με τη ζωή και τη θυσία Του πως ο θάνατος και η καταστροφή δεν είναι η τελική μοίρα του ανθρώπου._