Η Λειτουργία της έμπνευσης

Στον χώρο της μουσικής σύνθεσης υπάρχει μια σειρά παραγόντων, μια σειρά προϋποθέσεων, οι οποίες πρέπει να εναρμονίζονται. Καταρχήν πρέπει να υπάρχει η έμπνευση. Αυτή είναι, κατά τη γνώμη μου, η βασική λειτουργία. Είναι ο σπόρος σε σχέση με τον φυτικό και το σπέρμα σε σχέση με τον ζωικό κόσμο.

Στη λειτουργία της μουσικής, η έμπνευση εμφανίζεται σαν μια ηχητική ενόραση, σαν ένα ηχητικό σχήμα. Ακόμη ακόμη και σαν μία ηχητική διάθεση. Που βρίσκεται ο ήχος; Ο ήχος βρίσκεται μέσα στο μυαλό, στη φαντασία του συνθέτη, τον «ακούει», όπως ακούμε μέσα μας τα λόγια από κάποιο ποίημα ή κάποιο γνωστό κείμενο.

Αυτό το ηχητικό σχήμα παρουσιάζεται καταρχήν άμορφο και αόριστο. Σαν μια διάθεση συναισθηματική – ψυχική. Σαν ένας ακαθόριστος ζωγραφικός πίνακας φτιαγμένος με ηχητικά χρώματα. Και όταν λέμε χρώματα, εννοούμε πραγματικά χρώματα. Σα να υπάρχει δηλαδή πράσινος, κόκκινος, γαλάζιος ήχος.

Υπάρχουν φορές που αυτό το ηχητικό όραμα έρχεται και φεύγει άπιαστο. Χάνεται για πάντα. Γιατί συμβαίνει και εμφανίστηκε σαν όνειρο. Ένα όνειρο φτιαγμένο με ήχους. Απόδειξη ότι το υποσυνείδητο είναι φορτωμένο με ηχητικά – μουσικά στοιχεία καμωμένα ποιος ξέρει με ποιόν τρόπο. Είναι δηλαδή αταβιστικά κατάλοιπα ή ερεθίσματα που ξέφυγαν από την εποπτεία του νου και καταγράφηκαν απευθείας πάνω στη μυστηριακή επιφάνεια του υποσυνείδητου.

Ο Στραβίνσκι στους διάλογους με τον Ρόμπερτ Κραφτ (1957) παραδέχεται τη σημασία και τη λειτουργία της έμπνευσης στη διαδικασία της μουσικής σύνθεσης. Στο ερώτημα: «Πότε σας έρχονται οι μουσικές ιδέες; Στην τύχη; Μέρα και νύχτα;», απαντά:

«Ιδέες μού έρχονται όταν συνθέτω και πολύ σπάνια γεννιούνται όταν δεν εργάζομαι. Πάντως αισθάνομαι άσχημα όταν παρουσιάζονται και εγώ δεν έχω μολύβι. Τότε είσαι υποχρεωμένος να της κρατάς στη μνήμη επαναλαμβάνοντάς τα διαστήματα και τον αριθμό (…) Κάποτε ακούω μουσική στα όνειρα μου, όμως δεν κατάφερα να τη συγκρατήσω και να τη γράψω παρά μόνο μια φορά. Ήταν τότε που έγραφα την «Ιστορία του στρατιώτη» και το αποτέλεσμα με αιφνιδίασε και με γοήτευσε. Και μισοείδα όχι μόνο τη μουσική αλλά και τον ερμηνευτή της. Ήταν μια νέα από την Πολωνία, καθισμένη στην άκρη του δρόμου. Κρατούσε ένα παιδί στα γόνατα και έπαιζε βιολί για να το διασκεδάσει. Το μοτίβο που επαναλαμβάνεται συνέχεια το έπαιζε με όλο το μήκος του δοξαριού. Η μουσική άρεσε στο παιδί που χειροκροτούσε με τά μικρά χεράκια του. Όπως με γοήτευε και μένα και είχα τη χαρά να μπορέσω να τη συγκρατήσω και να περιλάβω το μοτίβο στο μικρό κοντσέρτο».

Αυτή η μαρτυρία του μεγάλου Ρώσου συνθέτη – που πρόσεξα τελευταία, γιατί το βιβλίο το ΄χα διαβάσει και παλιότερα – με εντυπωσίασε πολύ, γιατί όταν έγραφα ότι η μουσική έμπνευση έρχεται και στα όνειρά έκανα υποθέσεις ξεκινώντας από τις προσωπικές μου εμπειρίες.

Και πρώτα απ’ όλα τις μιλήσουμε για την περιοδική εμφάνιση της έμπνευσης. Αυτή «ψυχική διαταραχή», όπως την αποκαλεί ο Στραβίνσκι, έρχεται σχεδόν σε τακτά χρονικά διαστήματα. Το κύριο χαρακτηριστικό είναι η ψυχική ευφορία και ένα αίσθημα αποστασιοποίησης από την πραγματικότητα. Ακόμα και τα πιο σημαντικά πράγματα ή γεγονότα μονομιάς χάνουν τη σημασία τους, μικραίνουν, γίνονται αδιάφορα. Υπάρχει ένα στοιχείο διαχρονικό, υπάρχει κάποιο μέγεθος πνευματικό, υπάρχει μια βαθιά χαρά που φωτίζει με άπλετο φως νου και ψυχή, καμιά φορά τόσο εκτυφλωτικά ώστε όλα τα υπόλοιπα γύρω να γίνονται σκοτεινά και δυσδιάκριτα. Εφήμερα. Γνωρίζω τότε ότι ήρθε η στιγμή της δημιουργίας. Θα πρέπει όμως να συγκεντρώσω την προσοχή γι’ αυτό που θέλω να βάλω στο χαρτί. Μπορώ να κατευθύνω την έμπνευση: Θέλω τραγούδι, θέλω συμφωνικό έργο, αν έχω μπροστά μου ένα ποιητικό κείμενο, τότε γρήγορα οι στίχοι γεμίζουν ήχους.

Τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει αυτή τη λειτουργία. Ούτε οι πιο απίθανες, ακόμα και τραγικές συνθήκες. Ούτε τα πιο έντονα προσωπικά πάθη. Είναι φορές που οι εξωτερικές συνθήκες φαίνονται πανίσχυρες. Ευτυχώς όμως η δύναμη αυτής της διαταραχής είναι τόσο μεγάλη ώστε καταστάσεις που φαίνονται γενικώς σαν εξαιρετικές να μηδενίζονται σχεδόν μέσα στη συνείδηση μου. Η ψυχική διαταραχή θα έρθει στην ώρα της κάθε μήνα, το πολύ κάθε δύο μήνες, και θα με προσγειώσει. Γράφω «προσγειώσει» γιατί παραδέχομαι ότι αυτό υπήρξε και είναι το κύριο έργο: Η καταγραφή. Όλα τ’ άλλα ήσαν και είναι απογειώσεις, οφειλόμενες τόσο στα γεγονότα όσο και στο διπλό, όπως φαίνεται, χαρακτήρα μου, αλλά και στη διπλή κληρονομικότητα (Κρήτη και Μικρασία). Παραμένουν όμως εκκρεμείς, χωρίς προσγείωση, χωρίς καταγραφή.

Από κει και πέρα, σύμφωνα με τον Στραβίνσκι, με το υλικό που μαζεύει κανείς αυτές τις καταστάσεις μπορεί να κάνει τραγούδια (όπως στην περίπτωση μου), αν όμως θέλει να προχωρήσει στη μουσική σύνθεση, τότε μπαίνει ασφαλώς σε μια άλλη διαδικασία. Κάπου λέει ο Στραβίνσκι ότι μπροστά στη σύνθεση αισθάνεται τρόμο. «Όταν αποφασίζω να δημιουργήσω – γράφει – αντιδρώ στην αρχή με τρόμο». Είναι φοβερό πράγματι το συναίσθημα ότι πρέπει να γράψεις ένα καινούργιο συμφωνικό έργο. Ιδιαίτερα όταν υπάρχει παραγγελία, δηλαδή τακτό χρονικό διάστημα. Για αυτόν το λόγο μπορώ να πω ότι έχω συγκεντώσεις δροσίσει τόση πρώτη ύλη που φτάνει να γίνουν όχι ένα, αλλά 10 – 20 έργα. Το αστείο είναι ότι, για να μου φύγει το άγχος, ξεκινάω πάντα με το υπάρχουν υλικό, όμως γρήγορα, καθώς δουλεύω, μπαίνω σ’ αυτό που λέει ο Στραβίνσκι εισαγωγικά σταθερό και μόνιμο δρόμο έμπνευσης εισαγωγικά και σύντομα ανακαλύπτω καινούργια μουσικά υλικά, ανάλογα με τη μορφή που σιγά-σιγά παρουσιάζεται μπροστά μου.

Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι έχουμε δύο στάδια, δύο μορφές έμπνευσης. Πρώτον, την αυθόρμητη και, δεύτερον τη λειτουργική…. Η καταγραφή όλων αυτών των στοιχείων πάνω στο μουσικό πεντάγραμμο είναι ένα πρόβλημα μάθησης, σπουδής και εξάσκησης του συνθέτη.

Επιμέλεια: Ηλίας Λιαμής, Σύμβουλος Ενότητας Πολιτισμού