Βιοηθική και δίκαιο

Η βιοηθική έχει σταδιακά εξελιχθεί σε ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνικής πραγματικότητας. Αν σήμερα είναι ιδιαίτερα επίκαιρη, τα προβλήματα στα οποία επιχειρεί να δώσει απαντήσεις είναι κατ’ αρχάς παλαιά και έχουν αποτελέσει αντικείμενο μακρόχρονης θεσμικής και ακαδημαϊκής ενασχόλησης. Θα ήταν συνεπώς ενδιαφέρον να προσεγγιστεί αυτό  του πεδίο του επιστητού, ιδιαίτερα στη σχέση του με το δίκαιο.  

Ι. Γέννηση της βιοηθικής και σχολές σκέψης

Η λέξη «βιοηθική» φαίνεται ελληνικής ετυμολογικής προελεύσεως αλλά δεν είναι  μία πρωτογενή επινόηση στην οικεία γλώσσα. Όπως και πολλοί άλλοι όροι, ιδίως  σχετικοί με τις θετικές επιστήμες, αποτελεί ένα λόγιο ενδογενές δάνειο. Αυτή είναι και η περίπτωση του παρεμφερούς όρου «deontology», για τον οποίο στη γαλλική καθομιλουμένη χρησιμοποιείται η βραχυλογία «déonto»[1].

Αρχικά εμφανίστηκε ο σύνθετος όρος στη γερμανική γλώσσα «Bio-Ethik», με τη χρήση ενωτικού ανάμεσα στις δύο συνιστώσες. Πατέρας εκείνου του νεολογισμού υπήρξε ο Fritz Jahr, προτεστάντης πάστορας, ο οποίος το 1927 δημοσίευσε το άρθρο   «Βιο-ηθική: μία ανασκόπηση σχετικά με τις ηθικές σχέσεις του ανθρώπου με τα ζώα και τα φυτά»[2]. Η νέα λέξη συνετέθη από τις ελληνικές «βίος» και «ηθική».

Η αρχαία ελληνική λέξη «βίος» σήμαινε καταρχάς όχι την έμψυχη ύπαρξη (ζωή) αλλά κατάσταση ζωής, τρόπο ζωής, για αυτό και κατά το πλείστον χρησιμοποιούνταν  για τους ανθρώπους. Για παράδειγμα, όσον αφορά το βιοηθικό ζήτημα της ευθανασίας, επισημαίνεται ότι η συχνότητα της εμφανίσεώς του και της κατά πρόσωπο αντιμετωπίσεώς του δεν οφείλεται μόνον στην ηλικιακή ωρίμανσή μας αλλά και στα εκπληκτικά επιστημονικά επιτεύγματα της εποχής μας ιδίως ως προς τη δυνατότητα παρατάσεως της ζωής (όχι όμως απαραιτήτως και του βίου…)[3].

Προκύπτει ένας σύνδεσμος ανάμεσα στη σύλληψη της βιοηθικής από το  Jahr και στην παραδοσιακή ευρωπαϊκή φιλοσοφία, η οποία κυριαρχούσε στην περίοδο του Μεσοπολέμου[4]. Τρία ενδιαφέροντα σημεία που αναδεικνύονται στη μελέτη αυτού του φιλοσόφου είναι:

1. Η πρόδρομη ανάλυση των ηθικών προϋποθέσεων για τη διεξαγωγή πειραμάτων με ζώα,
2. Η ανάδειξη των ζητημάτων μίας οικολογικής ατζέντας στο πεδίο της βιοηθικής, τα οποία συγκαταλέγονται και σήμερα μεταξύ των προτεραιοτήτων,
3. Η γέννηση της βιοηθικής συνδεδεμένη με τους μεγάλους μετασχηματισμούς του πρώτου τέταρτου του εικοστού αιώνα, όπως μεταξύ άλλων η πρόοδος που επιτεύχθηκε στην επιστήμη και στην τεχνολογία, η διακήρυξη της αρχής της αβεβαιότητας και η γέννηση της κβαντικής φυσικής (Bohr, Heisemberg, 1927), η πρώτη τηλεοπτική μετάδοση μεγάλης αποστάσεως (1925) και η πρεμιέρα της πρώτης κινηματογραφικής ταινίας με ήχο.

Επιπλέον, ο ευρωπαϊκός πολιτικός περίγυρος, με την εδραίωση του φασισμού, άσκησε μία σημαντική επιρροή στη ζωή και στο έργο του συγγραφέα.

Εξάλλου, ο Κώδικας της Νυρεμβέργης του 1947 μπορεί να θεωρηθεί  ως το κείμενο  που θεμελιώνει τη βιοηθική ως μία γνώση επιτακτικών προδιαγραφών. Η  ανακάλυψη των διαφόρων εγκλημάτων που διέπραξε το ναζιστικό καθεστώς οδήγησε στην παγκόσμια ευαισθητοποίηση και στη συνειδητοποίηση της ανάγκης να τεθεί έλεγχος στο φαινόμενο των πειραμάτων στα ανθρώπινα όντα.  Στη βάση αυτού του κειμένου, υπογράφηκε μία πρώτη διεθνής σύμβαση από την Παγκόσμια Ιατρική ‘Ενωση, στο Ελσίνκι το 1964, η οποία επαναβεβαίωσε τις ηθικές αρχές μείζονος σημασίας που εφαρμόζονται στην κλινική έρευνα.

Με βάση τα παραπάνω, είναι φανερό ότι στη δεκαετία του 1970 δεν έλαβε χώρα η γέννηση της βιοηθικής αλλά η αναγέννησή της, από τους Helleger και Potter. Ειδικότερα, στα αγγλικά προέκυψε το ουσιαστικό «bioethics», το οποίο φέρεται να χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από το βιοχημικό Van Rensselaer Potter. Μία περίπτωση χρήσης εντοπίζεται σε βιβλίο του, το οποίο εκδόθηκε το 1971 στις ΗΠΑ[5]. Σε αυτή τη συλλογή δοκιμίων, ο συγγραφέας ορίζει την πειθαρχία της βιοηθικής ως «τη γνώση που επιτρέπει να γνωρίζουμε πώς να χρησιμοποιούμε τη γνώση ». Πράγματι,  η βιοηθική αναφέρεται σε ηθικού περιεχομένου διλήμματα τα οποία ανακύπτουν εκ των πραγμάτων, στο πλαίσιο ορισμένων αμφιλεγόμενων πρακτικών της επιστήμης.

Η βιοηθική ως επιστήμη μελετάει τρία βασικά πράγματα: 1) την αρχή της ζωής (π.χ. Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή, άμβλωση), 2) την παράταση της ζωής (π.χ. αιμοκάθαρση, μεταμοσχεύσεις, βλαστοκύτταρα), 3) το τέλος της ζωής (π.χ. ευθανασία, δωρεές σωματικών οργάνων)[6]. Συνεπώς, σαρώνει τα στάδια της ανθρώπινης ύπαρξης ενώ  στο πεδίο της βρίσκονται και ζητήματα που αφορούν τα ευρύτερα έμβια όντα, όπως η προβληματική για τα γενετικά τροποποιημένα φυτά και τρόφιμα.

Το πεδίο αυτής της πειθαρχίας τελεί υπό την επήρεια δύο αντιτιθέμενων λογικών, οι οποίες με βάση τη θεωρία του Βέμπερ αποκαλούνται «ηθική της ευθύνης» και «ηθική των πεποιθήσεων». Η πρώτη από αυτές τις σχολές σκέψης αναγνωρίζει ότι το άτομο  υπέχει ευθύνη για τις πράξεις του, στο μέτρο που θα μπορούσε να προβλέψει τα αποτελέσματά τους. Επομένως, οι ενδιαφερόμενοι θεωρούνται υπεύθυνοι των επιλογών τους και η νομοθεσία δεν πρέπει να επεμβαίνει παρά μόνον κατ’ εξαίρεση, όταν η συμπεριφορά τους βλάπτει έναν τρίτο. Ανακύπτουν συνεπώς δύο θεμελιώδεις αρχές, η αυτονομία της ιδιωτικής βουλήσεως, η οποία είναι άλλωστε τυπική αρχή του ιδιωτικού δικαίου γενικά, και η απουσία βλάβης στα άλλα πρόσωπα. Με βάση αυτούς τους κανόνες, οι τυχόν απαγορεύσεις που επιβάλλονται στην ιδιωτική δραστηριότητα προκύπτουν πάντοτε ως το αποτέλεσμα μίας δημοκρατικής διαδικασίας λήψης απόφασης, θεμελιωμένης σε ορθολογικά επιχειρήματα.

‘Οσον αφορά την ηθική των πεποιθήσεων, αυτή στηρίζεται σε αρχές αναλλοίωτες στο χρόνο, οι οποίες προέρχονται κατά βάση από τις θρησκείες. Για παράδειγμα, η χριστιανική θεώρηση  του  ανθρώπινου όντος ως ιερού στηρίζει  την απαγόρευση διαφόρων πρακτικών, όπως η άμβλωση και η ευθανασία.

[1] A. Maniatis, Aspects de l’éducation ouverte et à distance, Academia, Number 16-17, 2019, p. 239, https://pasithee.library.upatras.gr/academia/article/view/3179/3461.

[2]F. Jahr, Bio-Ethik : Eine Umschau über die ethischen Beziehungen des Menschen zu Tier und Pflanze, Kosmos. Handweise für Naturfreunde, 24, 2-4.

[3] Φ. Βασιλόγιαννης, Δίκαιο, ηθική και βιοηθική, σ. 217, http://users.uoa.gr/~pvassil/12.pdf.

[4] N. S. Lima and J. J. Michel Fariña, Fritz Jahr’s bioethical concept and its influence in Latin America: an approach from aesthetics, JAHR, Vol. 2, No. 4, 2011, p. 566, file:///C:/Users/User/Downloads/15_Lima_565_573.pdf.

[5] V. R. Potter, Bioethics: Bridge to the Future, Prentice-Hall, 1971.

[6] Α. Σαμαρτζής, Όταν η κοινωνία παλεύει με τα επιτεύγματά της, Πεμπτουσία, 11 Φεβρουαρίου 2017, https://www.pemptousia.gr/2017/02/viotechnologia-genetiki-viologia-ke-vioithiki-2.