Η οικονομική άνοδος των Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας

2 Μαρτίου 2021

Από την εκμηδένιση στις πρώτες βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης[1]

Μετά την κατάκτηση της Κρήτης 1669 από τους Τούρκους, η κατάσταση των ελληνικών χωρών φαίνεται να επιδεινώνεται, περισσότερο: η Βενετία, ο επί αιώνες πρωταγωνιστής των αγώνων της Χριστιανοσύνης εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αποσύρεται κουρασμένη στο Ιόνιο και στην Αδριατική.

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία δεν πρόκειται να αναλάβει ποτέ και ουσιαστικά μπαίνει στην τροχιά της καθόδου και βαίνει προς την παρακμή, η οποία εκδηλώνεται σαφέστερα μετά την απώλεια της Πελοποννήσου στα 1715. Η τύχη των σκλάβων Ελλήνων, καθώς και των άλλων βαλκανικών λαών, προδιαγράφεται απελπιστική. Ο τουρκικός κολοσσός φαίνεται να επιβάλλεται οριστικά στη χερσόνησο του Αίμου (με απειλητική αιχμή προς τις γερμανικές χώρες της κεντρικής Ευρώπης) στην Εγγύς Ανατολή και γενικά σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Η επί 24 χρόνια αντίσταση της Κρήτης (1645-1669), είχε πια κριθεί με την ήττα του Σταυρού.  Ο βραχνάς κάθεται πλέον βαρύς πάνω στα στήθη των σκλαβωμένων.

Κι όμως, νέες ακτίνες που ξεχύνονται επάνω στον ουράνιο θόλο προσημαίνουν καλύτερες μέρες για τους σκλάβους και τους θερμαίνουν τις καρδιές: τη θέση της εξαντλημένους Βενετίας έρχονται να την πάρουν δύο νέες δυνάμεις: η Αυστρία και η Ρωσία. Η πρώτη, όχι μόνο συντρίβει τη δύναμη της οθωμανικής αυτοκρατορίας μπροστά στη Βιέννη για δεύτερη φορά στα 1683 οριστικά πια, αλλά και με επιθετικούς πολέμους απωθεί τους Τούρκους προς τα νότια ορμητήρια τους και κυριεύει το Βελιγράδι. Η Αυστρία, με τον αχό των τηλεβόλων της, κάνει να σκιρτούν οι καρδιές των πλησιέστερων προς το θέατρο του πολέμου Ελλήνων της Μακεδονίας και τελικά, με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς τα 1699, περιορίζει τα βόρεια σύνορα της Τουρκίας. Παράλληλα, κινείται και η Ρωσία, η οποία, από την εποχή εκείνη ως τα χρόνια μας πρόκειται να γίνει ο εφιάλτης της Τουρκίας. Η παρουσία του ρωσικού παράγοντα στον Εύξεινο και ιδίως τη Μεσόγειο από τα 1770 και μετά, είναι ένα γεγονός μεγάλης σημασίας, όχι μόνο για την Ελληνική και Ευρωπαϊκή, αλλά και για την παγκόσμια ιστορία, με βαρύνουσες επιπτώσεις, που επενεργούν ακόμη και σήμερα. Ο πρίγκιπας του Δουκάτου της Μόσχας, που από τα μέσα του 15ου αιώνα ευρύνει συνεχώς της κτήσεις του, που συγγενεύει με την τον βυζαντινό οίκο (γάμος Ιβάν βασίλιεβιτς με τη Ζωή-Σοφια Παλαιολογινα στα 1472) πού στο θυρεό του βάζει τον βυζαντινό δικέφαλο αετό, που παίρνει τον τίτλο του Τσάρου και γίνεται «Μέγας κυρίαρχος Τσάρος και Μέγας Δούκας όλης της Ρωσίας, του Βλαντιμίρ, της Μόσχας του Νοβγκόροντ, Τσάρος του Καζάν, του Αστραχάν, της Σιβηρίας και λοιπά», υψώνει διαρκώς το ανάστημά του και ρίχνει τη σκιά του ολοένα και περισσότερο στην έδρα του Σουλτάνου.

Παράλληλα, ανελίσσονται και οι ντόπιες μαχητικές δυνάμεις του Ελληνισμού. Ονομαστές μορφές των αδιάκοπων αγώνων για την ελευθερία προβάλλουν μέσα από το σκοτάδι των τελευταίων αιώνων με χαρακτηριστικά ολοένα και πιο καθαρά, πιο συγκεκριμένα. Είναι οι εθνικοί ήρωες της νέας Ελλάδας, που είναι δυνατόν να παραβληθούν προς τους αντίστοιχους της αρχαίας. Και πραγματικά, όπως η αρχαία Ελλάδα, έτσι και η νέα, έχει τα ηρωικά της χρόνια, που θα καταλήξουν στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Σημαντικό ρόλο παίζει όμως και η ανάγκη: Ο κατακτητής, με την τυραννία και την αδιαφορία του για την πρόοδο και την ευημερία των κατακτημένων τόπων, φέρνει τις ελληνικές χώρες ξανά πάλι στην πρωτόγονη τους μορφή. Όχι μόνον δεν κάνει τίποτε για την προώθηση της γεωργίας, της βιοτεχνίας, της βιομηχανίας και του εμπορίου, αλλά παραμελεί και αυτά ακόμη τα αρδευτικά έργα των αρχαίων Ελλήνων. Έτσι, π.χ. τα πανάρχαια υδραυλικά έργα της λίμνης Κωπαΐδας εγκαταλείπονται και τα νερά αχαλιναγώγητα, κατακλύζουν τα χωριά.

Ουσιαστικά στις ελληνικές, όπως και στις άλλες βαλκανικές χώρες, δεν υπάρχει παρά μόνον γεωργία και κυρίως κτηνοτροφία, γιατί, γι΄ αυτήν δεν χρειάζεται καμιά σπουδαία ανθρώπινη προσπάθεια. Η φύση φροντίζει μόνη της τα λιβάδια, για την τροφή των κοπαδιών. Σωστά, λοιπόν, παρατηρεί στα 1789 ο Φέλιξ Μποζούρ, άλλοτε πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη: «Η Ελλάδα έχει ξαναγυρίσει στα ηρωικά της χρόνια. Δεν συναντά κανείς παρά μόνο βοσκούς και κλέφτες». Δεν έχει όμως δίκιο, όταν  απογοητευμένος  συνεχίζει με τα εξής: «Δυστυχώς όμως για μας δεν γεννά πια ούτε Ηρακλή ούτε Θησέα». Κι όμως, ύστερα από 23 χρόνια θα ξεπετιούνταν πολλοί νέοι Ηρακλείς και Θησείς για να καθαρίσουν την κόπρο του Αυγεία και να απαλλάξουν τον τόπο από τις μάστιγες της αδικίας, της τυραννίας και της βαρβαρότητας.

Ο 19ος αιώνας ανοίγεται με λαμπρές προοπτικές για το μέλλον των σκλαβωμένων λαών της βαλκανικής και ιδίως των Ελλήνων, οι οποίοι κατά τη διάρκεια του, αφήνουν να πεταχτούν ορμητικά οι καταπιεσμένες φανερές και κρυφές επιθυμίες τους για την απόκτηση των οικονομικών και πνευματικών αγαθών, τα οποία στερούνταν επί αιώνες. Οι σκληρές βιοτικές και πολιτικές συνθήκες, που είχαν σπρώξει τους κατοίκους πολλών νησιών ή παραθαλάσσιων ελληνικών χωρών να ριχτούν στη θάλασσα ή να ακολουθήσουν τους μακρινούς δρόμους της ξηράς με προορισμούς τα ελεύθερα Ευρωπαϊκά κράτη, τους ξαναφέρνουν σε ολοένα και πιο στενή επαφή με τους συγγενείς πολιτιστικά λαούς των. Η επικοινωνία αυτή είναι ζωογόνος για τον ελληνικό λαό, γιατί προκαλεί ισχυρές οικονομικές και πνευματικές επιδράσεις και ζυμώσεις μέσα στην καθυστερημένη, σχεδόν πρωτόγονη, κοινωνία και η εκπληκτική αυτή η ανάπτυξη των ελληνικών νησιών σημειώνεται σε νέους ή παλαιούς οικισμούς επάνω στις πλαγιές των βουνών ή σε απομονωμένα και ασήμαντα νησιά, όπως η Ύδρα, οι Σπέτσες και τα Ψαρά, δηλαδή κυρίως εκεί που υπήρχε σχετική ελευθερία, αλλά και στενότητα χώρου και όπου οι ανάγκες της ζωής για διέξοδο ήταν επιτακτικές.

Οι ταξιδιώτες, γυρίζοντας στις πατρίδες τους ή γράφοντας στους δικούς τους, γίνονται οι φορείς νέας πνοής, νέου πνεύματος, του ευρωπαϊκού, στις σκλαβωμένες χώρες. Τα περιπετειώδη και επικίνδυνα ταξίδια και η πολυχρόνια παραμονή στο εξωτερικό, τους δίνουν ανεξάντλητο υλικό για μακριές αφηγήσεις στους οικείους των, που ρωτούν, συζητούν, μαθαίνουν και μορφώνονται. Έτσι, πρέπει να φανταστούμε ότι, από τις αρχές του 17ου αιώνα, ορισμένες ελληνικές επαρχίες αποτινάζουν τη νάρκη και κινούνται. Αρχίζει η πρώτη πνευματικότητα, η αφύπνιση. Και, όσο το ρεύμα των ταξιδιών πυκνώνει, τόσο και τα πνευματικά σπέρματα του υπόδουλου Ελληνισμού ρίχνουν δυνατές ρίζες στο έδαφος και ξεπετούν τα τρυφερά βλαστάρια τους στην ανήλιαγη ατμόσφαιρα. Είναι αλήθεια ότι σε πολλές ελληνικές χώρες, απομονωμένες από τους μεγάλους δρόμους της συγκοινωνίας, ο Έλληνας χωρικός είναι απελπιστικά σκυθρωπός και λιγόλογος, αλλά υπάρχουν και άλλες γωνιές της Ελληνικής γης, όπου δεν είναι όλα σιωπηλά: Είναι οι πατρίδες των ταξιδιωτών. Οι γωνιές αυτές, καθώς και οι ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, πρέπει να θεωρηθούν κέντρα της εθνικής αφύπνισης, αλλά και της καλλιέργειας της νέας ελληνικής γλώσσας, της δημοτικής.

Οι απόδημοι δεν ξεχνούν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους και έτσι αρχίζει η εισροή εμβασμάτων, που τρέφουν την οικονομική ανάπτυξη και οδηγούν στο κτίσιμο μεγαλύτερων σπιτιών, στην ανέγερση και ιστόρηση εκκλησιών, στην μετατροπή των χωριών και κωμοπόλεων σε πόλεις και γενικότερα στη δημιουργία μιας δυναμικής αστικής τάξης, η οποία συνετέλεσε καθοριστικά στην εθνεγερσία.

[1] Από το άρθρο του Απόστολου Βακαλόπουλου «Η οικονομική άνοδος των Ελλήνων επί Τπυρκοκρατίας», περ. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1043, Χριστούγεννα 1970

Σχετικά άρθρα 1821-2021: Ανάσταση του Γένους
«Ο Άνθρωπος του Θεού», ο ευλογών την Ελληνική Επανάσταση 17 Μαρτίου 2024 Η παρουσία της Υπερευλογημένης Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας στο σώμα της Εκκλησίας είναι αναμφισβήτητη, αυτή είναι «ἡ προστασία τῶν Χριστιανῶν ἡ ἀκαταίσχυντος καί ἡ μεσιτεία πρός τόν Ποιητήν ἡ ἀμετάθετος»(Κοντάκιον, Ἦχος β΄). Η Παναγία έλαβε το Άγιον Όρος από τον Υιό και Θεό της ως κλήρο δικό της κατά τον Ζ΄ ή Η΄ αιώνα σύμφωνα με ...
Νικολάου Γύζη: Η Δόξα των Ψαρών 20 Ιουνίου 2023 Με το έργο του αυτό, ο Γύζης συμπορεύεται με τον Σολωμό. Είναι και οι δυό τους εκφραστές του ιδεώδους της αθάνατης δόξας, που -δυστυχώς- είναι το τίμημα ελαχίστων, διότι λίγοι είναι αυτοί που μπορούν να την εννοήσουν και να την εκτιμήσουν. Το έργο αυτό εντάσσεται στο σύνολο των θεμάτων που έχει εκτελέσει ο Γύζης, και τα οποία είχαν αποκλειστικές α...
Στρατηγός Μακρυγιάννης: Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ συνεχιστής του Ρήγα! 10 Απριλίου 2023 (Επιμέλεια Στέλιος Κούκος) Απόσπασμα από το έργο "Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα". Μεταγραφή από το πρωτότυπο Γιάννης Βλαχογιάννης, επεξεργασμένη από τον καθηγητή Γιάννη Καζάζη.   Εδώ εις Αθήνα ήρθε ένας πρωτοεταιρίστας Λουκάς Λιονταρίδης , προκομμένος άνθρωπος. Πιαστήκαμεν φίλοι. Τον ρώτησα δια τον πατέρα της λευτεριάς μας, το...
Οι γυναίκες στη φλόγα της επανάστασης 25 Μαρτίου 2023 Παρακολουθήστε ένα εμπεριστατωμένο αφιέρωμα του ΓΕΛ Νέας Περάμου Αττικής για τις Ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Οι πρωτεργάτες της ελληνικής επανάστασης του 1821 απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν κυρίως άντρες. Ωστόσο  πολλές γυναίκες συνέβαλαν σημαντικά σε όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα, με τα δικά τους μέσα και τ...
24 Φεβρουαρίου 1821: «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Η Προκήρυξη του Αλ. Υψηλάντη 24 Φεβρουαρίου 2023 Με τη συμπλήρωση 200 ετών από την εξέγερση του Αλεξάνδρου Υψηλάντη είναι ευκαιρία να θυμηθούμε έναν από τους πρωτεργάτες της Εθνεγερσίας και αρχηγό της Φιλικής Εταιρείας. Ο Υψηλάντης πέρασε στις 22 Φεβρουαρίου 1821 τον Προύθο ποταμό και μετέβη από τα ρωσικά εδάφη στην υπό τουρκικό έλεγχο Μολδοβλαχία (Παραδουνάβιες Ηγεμονίες). Ο “γενικός έφορο...