Το νόημα της πνευματικής κρίσης

Στους οργανισμούς που λειτουργούν κατά ορισμένους νόμους σύμφωνα με τη φύση τους, κάθε τόσο παρουσιάζεται μία αρρυθμία ή ανωμαλία. Οι οργανισμοί που αποτελούνται από κύτταρα, από στοιχεία που διαρκώς αλλάζουν και φθείρονται από τη φύση των πραγμάτων, αυτές οι αρρυθμίες και ανωμαλίες αποτελούν μόνιμο φυσικό φαινόμενο.

Η ανθρωπότητα ή κύκλοι εθνών έχουν πρώτα κοινές μερικές ιδιότητες, ύστερα αποτελούνται από κύτταρα ή στοιχεία που συλλειτουργούν, που μοιάζουν με ένα ζωντανό οργανισμό, με έναν «μεγάλο άνθρωπο». Είναι λοιπόν φυσικό να παρουσιάζουν, και εδώ, συνεχώς αρρυθμίες και ανωμαλίες όπου, κάποιο μέρος του δεν λειτουργεί όπως θα έπρεπε ώστε να συνυπάρχει αρμονικά με το σύνολο.

Αλλά και όλο το ιστορικό γίγνεσθαι είναι μία ενότητα, που αποτελείται από πολλά κοινά στοιχεία που πρέπει να συλλειτουργούν κατά ένα ορισμένο αριθμό, άλλα που είναι φυσικό συχνά να παρεκκλίνουν από το ρυθμό ταύτο και να προκαλούν ανωμαλία στο όλον.

Αν ονομάζαμε «κρίση» κάθε τέτοια αρρυθμία ή ανωμαλία, θα έπρεπε να πούμε ότι η ιστορία της ανθρωπότητας αποτελείται από αλυσιδωτές συνεχώς κρίσεις. Αλλά συνηθίζουμε να ονομάζουμε «κρίσεις» αυτές τις αρρυθμίες οι ανωμαλίες μόνο όταν φτάνουν σε ένα σημείο αιχμής.

Αυτές οι αιχμές ανωμαλίας και αρρυθμίας μπορεί να εκτείνονται σε μακρύτερες ή συντομότερες χρονικές περιόδους, σε ευρύτερους οι πιο περιορισμένους χώρους, σε λίγα έθνη ή στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας. Μπορεί να είναι οικονομικές ή κοινωνικές αρρυθμίες στη διεθνή πολιτική ζωή, σε μεγάλους ή μικρούς επιστημονικούς τομείς, στη θρησκευτική και την φιλοσοφική ζωή με συγκρουόμενες κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις, στην πνευματική ζωή μερικών εθνών ή και ηπείρων. Πάντως, όταν η κρίση αυτή έχει πλησιάσει την πνευματική ζωή, τότε συνήθως διαχέεται στη ζωή γενικά, όπως όταν μία αρρώστια πλήττει τον εγκέφαλο, μοιραία νοσεί ολόκληρος ο οργανισμός.

Η κρίση επομένως η πνευματική κρίση δηλοί σε όλο το σύστημα των παραγόντων που συναποτελούν το ιστορικό γίγνεσθαι.

Αλλά σε τι συνίσταται μία πνευματική κρίση;

Σε ένα σύστημα σωμάτων, κρίση παρουσιάζεται όταν ένα κύτταρο, ένα τμήμα βγαίνει από την τροχιά του, από τον κανόνα του, την τάξη του ή όταν αλλοιώνεται κατά κάποιο τρόπο η μορφή του. Κάτι ανάλογο πρέπει να συμβαίνει στον κόσμο του πνεύματος. Η κρίση δημιουργείται όταν διαταράσσεται η τάξη, το μέτρο που διασφαλίζει την αρμονική συλλειτουργία του συνόλου.

Και επειδή το σύνολο αυτό είναι κάτι αεικίνητο, κάτι εξελισσόμενο κατά όλα του τα κύτταρα, κρίση προκαλείται και όταν ο ρυθμός της εξελίξεως είναι αλλού ταχύτερος αλλού βραδύτερος και έτσι όλα δεν συμπορεύονται χρονικά, όπως θα έπρεπε, για να βασιλεύσει αρμονία στον κόσμο του πνεύματος. Και ακόμη όταν εκτρέπονται και τα μεν παίρνουν μία κατεύθυνση και τα δε άλλη και έτσι διασπάται η ενότητα της εξελισσόμενης πνευματικής ζωής.

…

Καθώς ο άνθρωπος λειτουργεί διττά και με τις έλλογες και με τις άλογες δυνάμεις, η υπέρβαση που προκαλεί τις κρίσεις προσλαμβάνει συγχρόνως μία ανισορροπία μεταξύ των ελλόγων και αλόγων δυνάμεων που διαθέτει και στη θεωρία και στην πράξη. Η διατήρηση αυτού του μέτρου (που σε κάθε περίπτωση είναι διαφορετικό, άλλο στην επιστήμη άλλο στην τέχνη, άλλο στην οικονομία) είναι επομένως ο βασικός όρος για την περιστολή των κρίσεων. Θα αναφερθώ σε μία περίπτωση χαρακτηριστική στην εποχή μας:
Με τη διάδοση των τεχνικών εφαρμογών που οφείλονται στην καταπληκτική άνοδο των θετικών επιστημών, ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής μας πήρε μία έντονα μηχανοποιημένη, μαθηματικοποιημένη μορφή. Ως αντίδραση αυτής της αυξημένης λογικοποίησης αναπτύχθηκε στην τεχνη, εσκεμμένα και σχεδόν προγραμματισμένα, μία τάση προς το παράλογο, προς το άλογο, σχεδόν προς το εχθρικό με ό,τι είναι λόγος. Ιδού ένα παράδειγμα υπέρβασης του μέτρου.

Αυτές όλες οι εκτροπές και υπερβάσεις πρέπει να αποδοθούν στο ότι ο άνθρωπος χάνει, πέρα από το συνηθισμένο μετρό, τη συνείδηση των κριτηρίων που πρέπει να τον καθοδηγούν τόσο στη θεωρία, όσο και στην πράξη. Τα κριτήρια αυτά είναι σταθερότερα από την ροή των πραγμάτων, και μπορεί να τα ονομάσουμε «αξίες». Η κρίση η πνευματική είναι επομένως κρίση των αξιών. Άρνηση η παραποίηση αξίων που συνδέεται συνήθως με την παραγνώριση της αποστολής του ανθρώπου.

…

Η κρίση μπορεί να εκτείνεται σε όλες τις αξίες ή μόνο σε μερικές. Στην εποχή μας, καμία κρίση δεν παρουσιάζεται στο χώρο των θετικών επιστημών. Αντιθέτως, με θαυμαστό τρόπο στην εποχή μας αξιοποιούνται οι ανακαλύψεις του περασμένου και του παρόντος αιώνος. Ζούμε τον μεγάλο, τον χρυσούν αιώνα των θετικών επιστημών, της ιατρικής, της βιολογίας, της φυσικής, της χημείας. Κατά το μέτρο που ήταν εμπόδιο στην ανάπτυξη της ζωής κατακτάται σήμερα η ύλη ο χρόνος και ο χώρος, παράγοντες που, χάρις στις θετικές επιστήμες, όλο και περισσότερο ελέγχει ο άνθρωπος.

Δεν είναι ορθό να καταλογίζουμε ευθύνες για την ηθική κρίση της εποχής μας στο γεγονός ότι αυτές, με τις ανακαλύψεις τους, παραμέρισαν σε ένα μεγάλο τμήμα της οικουμένης τις δυσκολίες της υλικής ζωής. Αντιθέτως, το σωστό θα ήταν, η αυτόματη υπερνίκηση αυτών των δυσκολιών να διεύρυνε το πεδίο για άλλες επιδόσεις. Κατά το μέτρο που συνέβη το αντίθετο, δεν φταίει η τεχνική πρόοδος που οφείλεται στις επιστήμες, αλλά στο γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν άντεξε στους πειρασμούς του ευδαιμονισμού που γεννάει τεχνική πρόοδος, χωρίς να είναι αυτή η πρόθεση της.

Η απόλαυση από τις τεχνικές προόδους, αντί να αποτελεί, όπως θα έπρεπε, μέσον για άλλες επιδόσεις, από αδυναμία του ανθρώπου, έγινε αυτοσκοπός. Και ο κύριος σκοπός, ο πραγματικός σκοπός της ζωής του ανθρώπου, λησμονήθηκε.

Αλλά η τάση για μεγαλύτερη υλική απόλαυση είναι άπειρη. Οι άνθρωποι αγωνίζονται πάντα για κάτι περισσότερο. Αυτός ο αγώνας, αυτός κάθ΄ εαυτός, δεν ολοκληρώνει την κρίση. Η κρίση τελειούται όταν οι πιο φωτισμένοι από τους ανθρώπους συνειδητοποιούν ότι αυτός ο αγώνας, όπως εξελίσσεται, δεν οδηγεί σε τίποτα, δεν αναπαύει την ψυχή. Και εκεί αρχίζει η απόγνωση, η πνευματική κρίση.

…

Οι πνευματικές κρίσεις, όποιες και να είναι, έχουν τις ρίζες τους μέσα στη συνείδηση του ανθρώπου. Εκεί αρχίζουν και εκεί τελειώνουν.

Ύστερα από τους δύο μεγάλους πολέμους, άρχισαν να πληθαίνουν ψυχές βασανισμένες, ακατάστατες, άπραγες, εξαρθρωμένες, μη διαθέτοντας μία δημιουργική ιδέα που θα τις προστάτευε από τη δήωση που προκαλούσε το μεταπολεμικό περιβάλλον, ψυχές γεμάτες αντιφάσεις και παλινωδίες, τέλος ψυχές που είχαν χάσει το λόγο της υπάρξεως των.

Αν σε αυτή την απόλυτη άρνηση που υψώνει μπρος μας ένα σκοταδιστικό χάος αλλά -πρέπει να το ομολογήσουμε- και τους δημιουργικούς θησαυρούς όλων των προβλημάτων, προσθέταμε τελικά μία απόλυτη κατάφαση, που θα ύψωνε εμπρός μας μια ζωής, η οποία είναι άξια να βιωθεί διότι είναι γεμάτη από αξίες που γεμίζουν την ψυχή, τότε η κρίση που διέρχεται σήμερα ο δυτικός κόσμος θα άρχιζε να καταλαγιάζει και θα άρχιζε να βασιλεύει περισσότερη καθαρότητα και μέσα στις κοινωνίες και μέσα στις ψυχές των ανθρώπων.

Επιμέλεια: Ηλία Λιαμή: Συμβούλου Ενότητος Πολιτισμού