«Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών»

Κριτική για το βιβλίο του Ιωάννη Μ. Μιχαλακόπουλου «Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών» (Εκδόσεις Λογότυπο, 2021)

Ο Ιωάννης Μιχαλακόπουλος, με την τοπωνυμική προσωνυμία «Αρκαδοκύπριος», όπως συχνά σεμνύνεται να αυτοσυστήνεται λόγω των διττών γονικών καταβολών του, μας προσκαλεί σε ένα κατανυκτικό οδοιπορικό κάτω από το άσβεστο φως που εκπέμπουν τα ταπεινά εκκλησάκια ως τηλαυγείς φάροι του «ένδοξού μας βυζαντινισμού». Μια συγκροτημένη αποτύπωση άρτιας φιλολογικής και αισθητικής επιμέλειας μέσα από ζωηρές περιγραφές και παραστατικές εξεικονίσεις ναοδομικής αρχιτεκτονικής, ενδεικτικές ιστορικές αναφορές και λεπτοφυείς εμπειρικές παρατηρήσεις στο νεοεκδοθέν βιβλίο-λεύκωμά του, που τιτλοφορεί «Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών» και επεξηγηματικά υποτιτλίζει «Βιωματικοί “περίπατοι” στην ιστορία του άστεως». Παραπέμποντας προφανώς στη μέθεξη του αρχαίου πνεύματος της περιπατητικής φιλοσοφίας και της σημερινής εντοπιογραφικής περιδιάβασης. Προορισμός τα σχεδόν ξεχασμένα είτε τα ασεβώς περιφρονημένα παρότι αξιομνημόνευτα και αξιοθέατα αθηναϊκά ναΰδρια της μνημειακής πλην ζώσας βυζαντινής μας παράδοσης, όπως και της εθνικής μας παλιγγενεσίας εν όψει των επετειακών 200 χρόνων από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης.

Η νοερή, έστω, συνοδοιπορία με τους εραστές των προσκυνηματικών ανατάσεων στα μονοπάτια της πίστης και τους νοσταλγούς των αλλοτινών αστικών περιπλανήσεων ανάμεσα σε παλαιότερα θησαυρίσματα και νεότερα πολυθεματικά τοπία αέναης αποκάλυψης συνιστά χρέος μνήμης και τιμής προς όσους μάς τα κληροδότησαν. Εύγλωττη η υπόμνηση στα προλογικά σημειώματα του στηρίζοντος την έκδοση Ιδρύματος Ιωάννου Κωστόπουλου, του Ιστορικού Νίκου Μοσχονά και του συγγραφέως, ο οποίος εκ προοιμίου επισημαίνει ότι επιστρατεύει αλληλοσυμπληρούμενες πολλαπλές πυξίδες δρομολογίων: πολυκαιρισμένες εφημερίδες, λιθογραφίες και χάρτες, καταγραφές ιστορημάτων και λογοτεχνικών εμπνεύσεων, λαϊκών παραδόσεων και θελκτικών αναμνήσεων. Ως «αρωγούς», επίσης, στο ταξιδιωτικό εγχείρημα των διαδρομών πατριδογνωσίας και πνευματικής ταυτότητας προς τα ιερά κτίσματα της καλλιτεχνικής ναοδομίας, από το κέντρο έως τις παρυφές του Κλεινού Άστεως, επικαλείται τον Αθηναιογράφο Δημήτριο Καμπούρογλου, επιφανείς αρχιτέκτονες, πολεοδόμους και αρχαιολόγους, ξένους περιηγητές και τους ομώνυμους Αλέξανδρους, αγίους των Ελληνικών μας Γραμμάτων, τον Παπαδιαμάντη και τον Μωραϊτίδη.

Μας παροτρύνει λοιπόν ο Αρκαδοκύπριος Ιωάννης, αφού επιβραδύνουμε για λίγο τους καθημερινούς ρυθμούς των «υψηλών ταχυτήτων», να συντονίσουμε τα βήματα για μιαν ξενάγηση ενδιαφέρουσας εξερεύνησης και συγκινησιακής μυσταγωγίας. Και ας αποβούνοι 95 καλλιεπείς σελίδες του θεάρεστου πονήματός του, διανθισμένες με φωτογραφικές και σχεδιαστικές απεικονίσεις των δώδεκα ναΐσκων και των περιβαλλοντικών συμβολικών τους τοπόσημων, πρόκληση διακαούς επιθυμίας για μελλοντικές διά ζώσης αντίστοιχες αναβάσεις: σε ρομαντικά σοκάκια και παλαιικές γειτονιές μέχρι τις αόρατες πια κατεδαφισμένες συνοικίες στη σκιά της Ακρόπολης και έως τους φυγόκεντρους πολυθόρυβους δρόμους της αθηναϊκής κοσμόπολης.

Πρώτος σταθμός της περιοδείας μας στο ιστορικό «τουριστικό» της κέντρο, επί της οδού Ευριπίδου, ο Άγιος Ιωάννης ή Αγιάννης της Κολώνας, μια από τις παλαιότερές της εκκλησίες, από την ιερή κόγχη της οποίας υψώνεται ο αρχαιοελληνικός της κίονας, προβάλλοντας το περίτεχνο κορινθιακό κιονόκρανο πάνω από την κεραμοσκεπή στέγη σε μια σημειολογία, κατά τον συγγραφέα, αδιάσπαστης προχριστιανικής και χριστιανικής διαχρονίας. Καθότι τη δοξασία περί θαυματουργικής ίασης των πυρετών στην Αθήνα του Περικλή από τον Ασκληπιό ή τον Σκύθη ιατρό Τόξαρι διαδέχθηκε η πίστη στα ιαματικά θαύματα του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου.

Αφήνοντας τη Βαρβάκειο Αγορά και βαδίζοντας προς το Μοναστηράκι, ιδού στην οδό Αθηνάς το πέτρινο λιλιπούτειο κομψοτέχνημα της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής της Αγίας Κυριακής με το επιβλητικό ρολόι στο αετόμορφο καμπαναριό και περιστοιχισμένη από «δύσμορφα τείχη οπλισμένου σκυροδέματος». Κτισμένη επί Τουρκοκρατίας από δομικά υλικά παλαιότερων μνημείων, αποτελούσε ίσως κοιμητηριακό ναό, όμως «Με του Βορηά τα κύματα» ο Μωραϊτίδης μάς ζωντανεύει τον «αγαθό Παπαγιώργη» να ευλογεί «το τακτικόν εκκλησίασμα» με προεξάρχουσα τη Μυτιληνιά «ωχρόλευκον γραυν». Αλλά και ο έτερος Σκιαθίτης, ο εξάδελφός του κυρ-Αλέξανδρος μνημονεύει στο διήγημά του «Η Ψυχοκόρη» το «Αιγινίτικο Μετόχι» του Αγίου Αθανασίου στην οδό Αριστοφάνους «εκείθεν του Ψυρρή» ή «το εκκλησάκι που πληγώνουμε», ένεκα των βανδαλισμένων τοίχων του και την αθλιότητα τής γύρω κακογουστιάς. Ενωτιζόμαστε, ωστόσο, και τους δύο κοσμοκαλόγερους να ψάλλουν, ο ένας στο δεξιό και ο άλλος στο αριστερό στασίδι στο εμβληματικό τους εκκλησάκι του Αγίου Ελισσαίου, νιώθοντας ταυτοχρόνως την εκεί μυρόβλητη πνοή του Αγίου παπα-Νικόλα του Πλανά και του Αγίου Νεκταρίου. Μένουμε Μοναστηράκι, όπου στη φερώνυμη πλατεία από το πάλαι ποτέ Μέγα Μοναστήρι δεν παύει να δεσπόζει το εναπομείναν καθολικό της Παναγίας της Παντάνασσας με τη μεταφορά της Πρωτεύουσας στην Αθήνα το 1834, η οποία, κατά τον Ατθιδογράφο, «διετέλει υπό την απόλυτον κυριαρχίαν της Θεοτόκου καθ’ άπαντας τους αιώνας».

Στο Θησείο, όμως, η αρχαιολογική σκαπάνη από τη δεκαετία του 1930, φέρνοντας στο φως την Αρχαία Αγορά θυσίασε μιαν ολόκληρη γειτονιά της, το Βρυσάκι, όπου μαζί με την ενορία τής Βλασσαρούς αφανίστηκε και το δίδυμο εκκλησάκι «Ηλία και Χαραλάμπη». Συνεχίζοντας την «εκκλησιαστική» περιήγηση συναντούμε στα «Αναφιώτικα» της Πλάκας το Αγιοταφίτικο Μετόχι των «Αγίων Αναργύρων», στον Λόφο του Φιλοπάππου τον «Λουμπαρδιάρη», τους «Αγίους Ισιδώρους» στη δυτική πλαγιά του Λυκαβηττού, του οιονεί μικρού Αγίου Όρους στην καρδιά της Αθήνας, και τον «Άγιο Ανδρέα», το καθολικό της άλλοτε ανθούσας γυναικείας Μονής της Αγίας Φιλοθέης με τη δική τους ιστορία επί Τουρκοκρατίας. Οι κατ’ εξοχήν, εν τούτοις, ναΐσκοι που συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση είναι η «Αγία Δύναμις», ο μπαρουτόμυλος της Αττικής, στο πάλαι ποτέ Ροδακιό και στην Κυψέλη οι «Άγιοι Απόστολοι», η αναθηματική εκκλησία του Πυρπολητή Κωνσταντίνου Κανάρη.

Τα ακροθιγή αυτά του παρόντος σημειώματος και όσα σημαντικότερα παραλείπονται περι-διαβάζουμε στο περιπατητικό εντρύφημα δι’ αγαπητικής χειρός Ιωάννη Μιχαλακόπουλου.

ΠΗΓΗ: Κυπριακή εφημερίδα «Ο φιλελεύθερος»