Φώτης Κόντογλου (1895-†1965): 56 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου ζωγράφου και συγγραφέα

Το 1913 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών αλλά το επίδομα σπουδών του σταματά και αναγκάζεται να εργαστεί σε φωτογραφεία με τον συμμαθητή του Σπύρο Παπαλουκά. Με την καταστροφή του Αϊβαλιού μεταβαίνει στην Ευρώπη όπου εργάζεται ως ανθρακωρύχος. Παραμένει στο Παρίσι και συνεργάζεται με την εφημερίδα Illustration. Το 1919 επέστρεψε στο Αϊβαλί και το 1922 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.

Το 1927 ανέλαβε την επιμέλεια του περιοδικού Φιλική Εταιρεία ενώ αργότερα συνεργάζεται με τα περιοδικά Ελληνικά Γράμματα και Νέα Εστία και φιλοτεχνεί σκηνικά θεάτρου. Το πρώτο του βιβλίου είχε τον τίτλο «Πέδρο Καζάς και ακολούθησαν πολλά άλλα. Τα «Αϊβαλί η πατρίδα μου», «Αδάμαστες Ψυχές» είναι από τα τελευταία. Φιλοτέχνησε φορητές αγιογραφίες, τοιχογραφίες, τοπία, σχέδια βιβλίων, πορτραίτα και αγιογράφησε πολλούς ιερούς ναούς.

Γράφει ο μαθητής του Γιάννης Τσαρούχης:

«Περιορίζουμε πολύ τον Κόντογλου αν τον κρίνουμε μόνο ως ζωγράφο. Ανήκει στη μεγάλη οικογένεια που ανανέωσε την ελληνική τέχνη, δεχόμενος την επίδραση της Δύσεως (…) Υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ’ αυτόν που γυρεύει επιπόλαια το εφάμιλλο του ευρωπαϊκού, που αντιγράφει δουλοπρεπώς, και σ’ αυτόν που κάνει ό,τι θα έκανε ένας καλλιτέχνης Ευρωπαίος, αν είχε γεννηθεί στην Ελλάδα. Με λίγα λόγια, υπάρχει χάος που χωρίζει τον επιπόλαιο θαυμαστή του κάθε ξένου πράγματος και αυτόν που έχει ευρωπαϊκή σκέψη και σέβεται, όπως οι Ευρωπαίοι, την παράδοσή του. Ο Κόντογλου ως συγγραφέας και ως ζωγράφος έκανε αυτό που θα έπρεπε να έχουν κάνει όλοι οι Έλληνες από το 1821 και εντεύθεν (…)

Αυτό που ενδιαφέρει στον Κόντογλου είναι ότι βοήθησε τον καθένα μας με τις δυνατότητές του να συγκοινωνήσει με το υποσυνείδητό του, εκεί δηλαδή που είχαν θαφτεί όλοι οι θησαυροί του έθνους μας. Μας ελευθέρωσε από τη δουλοπρέπεια, μας έδωσε αφετηρία. Και έκανε ό,τι θα έκανε ένας δυτικός στη θέση του (…) Για μένα είναι σημαντικότερος από τον Ψυχάρη, γιατί βοήθησε όποιον είχε κάτι μέσα του, να ξαναβρεί τη ρωμέικη νοστιμιά… [αποσπάσματα από το άρθρο της Κίτσας Μπόντζου «Ο ζωγράφος απ’ το Αϊβαλί που λάτρευε τη μυρωδιά του λιβανιού», περιοδικό ΕΝΑ, τ. 2, 01/1984).