Αγγειοπλαστική: Η τέχνη της γης στην παράδοση

Ο άνθρωπος έπλασε τον πηλό, όπως δούλευε και τα άλλα υλικά για να φτιάξει από αυτά αντικείμενα και εργαλεία. Αλλά ο πηλός έδινε στο χέρι του ανθρώπου άμεση δυνατότητα να πλάσει την άμορφη ύλη σε συγκεκριμένο σχήμα. Το ξύλο από τα δέντρα και οι βέργες από τους θάμνους – μαλακά και εύπλαστα υλικά – μετασχηματίζονται με σχετική ευκολία σε αντικείμενα χρήσεως η εργαλεία,   όχι όμως αρκετά γερά για όλες τις ανάγκες της καθημερινής ζωής. Η πέτρα,   πάλι, και τα μέταλλα απαιτούν σκληρά εργαλεία για να δουλευτούν και να μετασχηματιστούν σε γερά χρηστικά αντικείμενα. Ο πηλός όμως δέχεται, και μάλιστα αναδείχνει το κάθε σχήμα που θα του δώσει το χέρι του ανθρώπου μόνο του, δίχως να απαιτείται για αυτό ένα ειδικά προκατασκευασμένο εργαλείο. Επειδή λοιπόν ο πηλός είναι εύπλαστο υλικό, από την αρχή ο άνθρωπος τον μεταχειρίστηκε για πολλαπλές χρήσεις.

Έτσι ο άνθρωπος πλάθοντας τον πηλό, έφτιαξε ειδώλια και σκεύη. Και τα δύο είδη σχημάτων – χρηστικά και λατρευτικά, έχουν την ίδια απλή τεχνική στην κατασκευή και δείχνουν τον θαυμασμό και την απορία του ανθρώπου για τα μυστήρια του κόσμου, το παιχνίδι της φαντασίας του και την ικανότητα του χεριού του. Με το ίδιο λοιπόν υλικό, τον πηλό, ο άνθρωπος πλάθει αυτά που χρειάζεται και αυτά που λατρεύει ενώ συγχρόνως στεριώνει τη στέγη και τους τοίχους του σπιτιού του. Δεν ξέρει όμως πως ο πηλός σκληραίνει αμέσως και αμετάκλητα με τη φωτιά, δηλαδή δεν ξέρει την κεραμική τέχνη. Αργότερα θα χτίσει έναν ειδικό χώρο για να ψήσει ό,τι πήλινο σχήμα έχει ο ίδιος πλάσει και θα κατασκευάσει ένα ειδικό εργαλείο για να πλάθει με ταχύτητα τα στρογγυλά πήλινα σχήματα. Δηλαδή θα χρησιμοποιήσει συστηματικά τα δύο βασικά βοηθήματα της κεραμικής τέχνης: το καμίνι και τον τροχό. Έτσι γίνεται τεχνίτης σε εργαστήρι με οργανωμένη παραγωγή.

Το μικρό βιοτεχνικό εργαστήρι, με την περιορισμένη αλλά οργανωμένη παραγωγή, προϋποθέτει έναν καινούργιο τρόπο ζωής στην εξέλιξη του ανθρώπου: Από την ομαδική ζωή ο άνθρωπος περνάει στη μόνιμη εγκατάσταση της κοινωνικής ομάδας. Κάτω από το νέο κοινωνικό σχήμα οι άνθρωποι ζουν σε οικισμούς, λίγο ή πολύ μόνιμους, όπου αναπτύσσουν τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η επιβίωση της ομάδας εξασφαλίζεται μέσα στο σύστημα της αγροτικής ζωής, που λειτουργεί ακολουθώντας τις εποχιακές γεωργικές και κτηνοτροφικές καλλιέργειες. Τα μέλη του οικισμού είναι γεωργοί και κτηνοτρόφοι που πρέπει να προσαρμόζουν τη δουλειά τους στο γύρισμα των εποχών. Ελάχιστα είναι τα μέλη μέσα στον οικισμό που δεν εντάσσονται άμεσα σε αυτό το κύκλωμα: Είναι οι ειδικευμένοι τεχνίτες που οργανώνουν την παραγωγή της τέχνης τους.

ΤΕΧΝΙΚΗ-ΥΛΙΚΑ

Το εργαστήρι της κεραμικής λειτουργεί με έναν ή δύο τεχνίτες και η παραγωγή του είναι τόσες, όσες και οι ανάγκες του οικισμού που το συντηρεί. Οι πρώτες ύλες (χώμα, νερό, καύσιμα) βρίσκονται συνήθως στη γύρω από τον οικισμό περιοχή. Έτσι τα προϊόντα του εργαστηρίου -τα κεραμικά είδη- κατασκευάζονται και απορροφώνται στο άμεσο περιβάλλον του, δηλαδή από τους κατοίκους του οικισμού.

Ο τρόπος αυτός λειτουργίας του εργαστηρίου κεραμικής είναι ο ίδιος στον τόπο μας για πολλούς αιώνες τώρα. ως την προηγούμενη γενιά, μπορούσες να βρεις στα πιο πολλά χωριά μας τον σταμνά να δουλεύει τον τροχό του μέσα στο καλύβι του και γύρω-γύρω να στεγνώνουν οι στάμνες και τα άλλα χρειαζούμενα. Εκεί κοντά και το καμίνι του, χτισμένο από πέτρα και λάσπη, τούβλα οι πλίθες, όλα τούτα φτιαγμένα από τον ίδιο τον σταμνά, και το χώμα φερμένο από τα γύρω χωράφια η βουνά. Εκεί, στο καλύβι-εργαστήριο έρχονται να τον βρουν οι αγοραστές. Άλλες φορές όμως ο σταμνάς φορτώνει στο γαϊδουράκι ή στο κάρο του τα κεραμικά του προϊόντα, για να τα πουλήσει στο παζάρι κάποιου από τα κοντινά χωριά. Για όλες αυτές τις δουλειές, ο σταμνάς έχει και βοηθούς, τον γιο του ίσως, που μαθαίνει έτσι την τέχνη του πατέρα του, ή κάποιον άλλο συγγενή του, αδελφό ή ξάδερφό, τεχνίτη πάλι της κεραμικής.

ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ

Η τέχνη της κεραμικής έχει τους δικούς της νόμους, όπως και κάθε τέχνη και κάθε υλικό. Πρώτη φροντίδα να βρεθεί το κατάλληλο χώμα: μαλακό για να πλάθεται, δυνατό για να στεριώνεται. Πρέπει να βραχεί με αρκετό νερό για να γίνει ο πηλός. Πρέπει να ζυμωθεί με τα πόδια, ύστερα με τα χέρια,  και τότε μόνο θα μπει στον τροχό για να πάρει σχήμα. Το σχήμα δεν κατασκευάζεται βέβαια τυχαία, αλλά με τη βοήθεια του τροχού και την καθοδήγηση του τεχνίτη, που ξέρει πώς να το μεταμορφώσει με απλές και γρήγορες κινήσεις. Καθώς γυρίζει με το πόδι που τον τροχό, μπορεί να πλάθει με τα χέρια του ένα κομμάτι πηλό. Σε κάθε περιστροφή του τροχού, το κομμάτι ο πηλός όλο και μετασχηματίζεται -ψηλώνει, απλώνει, λεπταίνει- για να γίνει τελικά ένα στρογγυλό κοίλο σκεύος. το νωπό πήλινο σχήμα πρέπει τώρα να στεγνώσει. Ύστερα, για να στεριωθεί, θα ψηθεί στο καμίνι που πυρώνεται με κλαδιά και θάμνους. Οι σταμνάδες καμινιάζουν δυο δυο μαζί για να μπορούν εύκολα να κουβαλήσουν και να τοποθετήσουν σωστά τα πήλινα σκεύη μέσα στο καμίνι. Όταν καταπέσουν οι φλόγες του πυρώματος και κρυώσει το καμίνι, οι σταμνάδες ξεκαμινιάζουν και απλώνουν τα όμορφα κεραμικά τους σχήματα γύρω-γύρω από το καμίνι για να κρυώσουν. Τώρα είναι έτοιμα για πούλημα. μεγάλα και μικρά πιθάρια,   για να φυλάξουν οι αγρότες τη σοδειά της χρονιάς, λεκάνες και λεκανίδες για να ζυμώσουν οι γυναίκες στο καθημερινό ψωμί ή τις κουλούρες του γάμου και της λαμπρής, γλάστρες που θα πατήσουν στα πέτρινα σκαλοπάτια της αυλής, γαβάθες, πήλινες στάμνες και τσουκάλια, λυχνάρια και θυμιατά, όλα όσα χρειάζονται και στολίζουν τη ζωή των ανθρώπων στο αγροτικό σπιτικό.

Πολλά ήταν τα κέντρα παραγωγής στον τόπο μας και πάμπολλα τα κεραμικά σχήματα,  όλα και όμορφα και χρήσιμα: τσουκάλια στη Σίφνο, πλουμισμένοι κρυολόγοι (μικρά δοχεία για να μένει κρύο το νερό), γλάστρες και λεκάνες στη Σκύρο, τζάρες (μεγάλα, βαθιά πιθάρια) στην Κορώνη και πιθάρια στην Κρήτη, κιούπια στη Θεσσαλία και στη Θράκη, κανάτια στην Αίγινα, κουμάρια (μικρή στάμνα για πόσιμο νερό) στη Μυτιλήνη, γαβάθες και κούπες λουλουδάτες στη Σάμο.

ΤΙ ΣΩΘΗΚΕ

Τα κεραμικά αγοράζονταν όπως είπαμε, από τους αγρότες της γύρω από το εργαστήρι περιοχής. Αργότερα όμως όταν ο τόπος πλούτισε με τις τόσες εμπορικές συναλλαγές που ανέπτυξαν και ποιοτικά τη ζωή των κατοίκων, ποτέ που τα ελληνικά καράβια αρμενίζουν τις θάλασσες, και στα ορεινά ανοίγονται οι δρόμοι επικοινωνίας και με γειτονικές χώρες,  και τα κεραμικά -όπως και τόσα άλλα είδη της λαϊκής μας τέχνης- ταξιδεύουν και πουλιούνται από νησί σε νησί και από πόλη σε πόλη, σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο.

Όλα όμως αλλάζουμε τη μετάβαση από την αγροτική στη βιομηχανική εποχή, που συντελείται, με αργά βήματα, και στον τόπο μας. Η κεραμική, όπως και κάθε λαϊκή τέχνη, δεν μπορεί να λειτουργήσει (άρα και να επιζήσει) χωρίς την κοινωνία που τη δημιούργησε. Έτσι, στις μέρες μας, που ούτε καν θυμίζουν τις συνθήκες της αγροτικής κοινωνίας που γέννησε και έθρεψε όλες τις λαϊκές τέχνες, η κεραμική προσπαθεί να βρει άλλες μορφές έκφρασης και δημιουργίας. Στα λιγοστά κέντρα παραγωγής που απομένουν, οι λαϊκοί τεχνίτες δεν χρειάζεται πια να φτιάξουν τα χρηστικά οικιακά σκεύη που ήταν άλλοτε απαραίτητα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Γιατί οι ανάγκες των ανθρώπων έχουν πια αλλάξει, καθώς και μεταξύ τους σχέσεις. Τώρα αναπτύσσονται συστηματικά από τα κράτη οργανωμένος τουρισμός και η μεγάλη μαζική παραγωγή σε εργοστάσια, που κυρίως γίνεται με άλλα, καινούργια υλικά, όπως που. π.χ. τα πλαστικά. Οι τεχνίτες φτιάχνουν σήμερα περισσότερο τα μικρά διακοσμητικά αντικείμενα που απορροφώνται από την τουριστική αγορά. αυτά τα «τουριστικά» κεραμικά πολύ συχνά δεν έχουν καμία σχέση με τα παραδοσιακά σχήματα του τόπου, αλλά είναι ξενόφερτες απομιμήσεις βιομηχανικών σχεδίων.

Μία άλλη προσπάθεια, που γίνεται στις μέρες μας, είναι να περάσει η κεραμική τέχνη στην εκπαίδευση του κράτους, όπου οι νέοι οι άνθρωποι θα μπορούν να μαθαίνουν από φτασμένους δασκάλους, μέσα σε ειδικές σχολές τέχνης, και όχι πια μέσα στο παραδοσιακό εργαστήρι κοντά στον μάστορα.

Έτσι λοιπόν η σύγχρονη κεραμική προσπαθεί να βρει και πάλι επικοινωνία με τους ανθρώπους μέσα στις βιοτικές συνθήκες του δικού μας κόσμου.