Σύνδεση Ορθοδοξίας και Επιστημών
29 Οκτωβρίου 2021Όσον αφορά λοιπόν την ψυχή, είδαμε πως οι επιστήμες με πρώτη την νευροεπιστήμη, δεν αποδέχονται την ύπαρξή της. Αυτό οφείλεται κυρίως σε δύο παραμέτρους, στο γεγονός ότι η νευροεπιστήμη ως διεπιστημονικό πεδίο λειτουργεί υπό την οντολογική υπόθεση του φυσικισμού, δηλαδή υποθέτει ότι υπάρχουν μόνο τα θεμελιώδη φαινόμενα που μελετούνται από την φυσική, επιδιώκοντας να κατανοήσει τα ψυχικά φαινόμενα εντός του πλαισίου που πρεσβεύει πως η ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά προκαλούνται αποκλειστικά από φυσικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα εντός του εγκεφάλου,138, 139 και στο ότι η δυτική σκέψη από τον καιρό του Μεσαίωνα είχε υιοθετήσει τον καρτεσιανό δυισμό, που παρουσίαζε την ψυχή και το σώμα ως διαφορετικές ουσίες, αλληλοεπηρεαζόμενες, με την ψυχή να έχει διεισδύσει μέσα σε όλο το σώμα και να συνδέεται μαζί του μέσω της επίφυσης.140 Όταν λοιπόν μέσω των ερευνών αποδείχθηκε ότι οι λειτουργίες που αποδίδονταν στην ψυχή ανήκουν στον εγκέφαλο και η προσέγγιση του Καρτέσιου ήταν εσφαλμένη, η νευροεπιστήμη ερμηνεύσασα τα φαινόμενα υπό το δικό της πρίσμα, κατέληξε στο συμπέρασμα πως η ψυχή είναι αν όχι ανύπαρκτη σίγουρα περιττή. Αυτό ήταν εύκολο να γίνει, διότι η ψυχή δεν μπορεί να αποδειχθεί μέσω των φυσικών επιστημών, αλλά τα όσα έχουν διατυπωθεί περί αυτής περιορίζονται στην σφαίρα του φιλοσοφικού στοχασμού, όπως και όλες οι προσεγγίσεις που έχουν διατυπωθεί κυρίως στην Δύση για την ύπαρξη και την σχέση της με το σώμα, που απομονώνουν, αυτονομούν και ανεξαρτητοποιούν το μεν από την δε.141
Η Ορθόδοξη θέση επί του θέματος είναι πως η ψυχή με το σώμα αλληλοεπηρεάζονται και πως το σώμα πριν την πτώση του ανθρώπου υπάκουε στην ψυχή, ενώ μεταπτωτικά συμβαίνει το αντίθετο, γι’ αυτό υπάρχει ο πνευματικός αγώνας, για να επιστρέψει ο άνθρωπος στην προτεραία οντολογική του κατάσταση. Αυτή η προσέγγιση σύμφωνα με την Ορθόδοξη διδασκαλία, δεν μένει μόνο στον θεωρητικό στοχασμό, αλλά επεκτείνεται και στην πράξη, έχοντας οντολογική σημασία για τον άνθρωπο, όπως αυτό γίνεται φανερό στους Αγίους, οι οποίοι φτάνοντας σε αυτή την κατάσταση, ξεπερνούν τις φυσικές ανάγκες. Το πλέον γνωστό παράδειγμα είναι η περίπτωση του Μωυσέως, ο οποίος όταν βρέθηκε ενώπιον του Θεού στο όρος Σινά δεν έχρηζε ανάγκης ύπνου ή τροφής, γιατί η οντολογική του ύπαρξη βρισκόταν σε προπτωτική κατάσταση. Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται σε πολλούς πολύ πιο σύγχρονους Αγίους, γεγονός που μας δίνει και την ερμηνεία των φαινομένων αυτών, ότι οφείλονται δηλαδή στην πνευματική άσκηση και την χειραγώγηση του σώματος από την ψυχή. Όμως οι μελετητές των ζητημάτων της ψυχής δεν γνωρίζουν την παραπάνω προσέγγιση, ούτε την ύπαρξη της νοεράς ενέργειας του ανθρώπου, που όπως είδαμε στην σχετική ενότητα την ταυτίζουν με την λογική. Αυτή η σύγχυση δημιουργεί βασικά προβλήματα στην μελέτη της ψυχής, όπως την υπόθεση της ανυπαρξίας της, διότι αν οι ψυχίατροι γνώριζαν την ύπαρξη του νου, θα ήταν υποχρεωμένοι να βρουν τον τρόπο ώστε να λειτουργήσει σωστά η ανθρώπινη προσωπικότητα, κάτι που σύμφωνα με τον μακαριστό π. Ιωάννη Ρωμανίδη αποτελεί το σημείο επαφής της σημερινής Ορθοδόξου θεολογίας με τον σύγχρονο άνθρωπο. Αν λοιπόν οι επιστήμονες διακρίνουν ευκρινέστερα τα μέρη της ψυχής και ξεχωρίσουν τον νου από την λογική, θα μπορέσουν να χαρτογραφήσουν ορθά την ψυχή και τις λειτουργίες της.142
Αλλά ακόμα κι έτσι, μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως αυτό δεν μας αποδεικνύει ότι όλες αυτές οι λειτουργίες ανήκουν στην ψυχή, αφού πειραματικά έχει φανεί ότι ανάγονται στον εγκέφαλο. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε, πως είναι ανάγκη να ξεφύγουμε από την αντίληψη ότι η ψυχή με το σώμα είναι δύο τελείως διαφορετικά και ανεξάρτητα μεταξύ τους πράγματα και πως το καθένα λειτουργεί αυτόνομα. Όπως είδαμε δεν λειτουργούν αυτόνομα, αλλά όσο η ψυχή συνυπάρχει με το σώμα, αισθάνεται και δρα δια μέσω του σώματος, κι ας έχει δικές τις αισθήσεις και δυνάμεις. Για να γίνει καλύτερα κατανοητό αυτό, ας δούμε πως λειτουργεί το ανθρώπινο σώμα, το οποίο αποτελείται από τον μυϊκό ιστό και τα οστά, δύο συστήματα εμφανώς διακριτά, το καθένα με τις δικές του λειτουργίες, που όμως ενεργούν μαζί και ταυτοχρόνως για να ποιήσει ο άνθρωπος οποιαδήποτε κίνηση. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με την ψυχή και το σώμα, γι’ αυτό πρέπει να κατανοήσουμε ότι ναι μεν διαφέρουν, αλλά ενωμένα συστήνουν την ανθρώπινη ύπαρξη, γιατί όπως αναφέραμε στην αντίστοιχη ενότητα, η ψυχή και το σώμα δεν αποτελούν ξεχωριστά το ένα ή το άλλο τον άνθρωπο.
Με αφορμή αυτή την αναφορά, παρουσιάζουμε ακόμα ένα παράδειγμα, αυτή την φορά από την επιστήμη των υπολογιστών, ως απάντηση σε εκείνους που αρνούνται την ύπαρξη της ψυχής. Τον άνθρωπο, που συνίσταται από την ψυχή και το σώμα, θα μπορούσαμε να τον παρομοιάσουμε με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή που αποτελείται από το υλικό μέρος (hardware) και το λογισμικό (software), με το μεν πρώτο να ορίζεται ως το σύνολο των φυσικών εξαρτημάτων ενός υπολογιστή,143, 144 το δε δεύτερο ως η συλλογή από προγράμματα υπολογιστών, διαδικασίες και οδηγίες χρήσης που εκτελούν ορισμένες εργασίες σε ένα υπολογιστικό σύστημα,145 συσχέτιση στην οποία έχουν προβεί άτομα που ασχολούνται με την πληροφορική. Όντως έτσι φαίνεται να έχουν τα πράγματα, αφού βλέπουμε πως το λογισμικό υφίσταται, και αυτό αποδεικνύεται από τα όσα μπορεί να δει κανείς στην οθόνη του υπολογιστή, και λειτουργεί δια μέσου του υλικού συστήματος.146 Τα δύο αυτά μέρη είναι τελείως διαφορετικά και το καθένα έχει την δική αρμοδιότητα και λειτουργία, αλλά μόνο όταν λειτουργούν μαζί ως μονάδα δίνουν το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Για να γίνει καλύτερα κατανοητή η προσέγγιση των νευροεπιστημονικών θεωριών στο θέμα της ψυχής, φέρνουμε ακόμα ένα παράδειγμα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο νευροεπιστήμονας είναι σαν τον ηλεκτρολόγο μηχανικό, ο οποίος γνωρίζει όλες τις λειτουργίες του υλικού συστήματος του υπολογιστή και είναι σε θέση να τις μελετήσει και να τις επιδιορθώσει, αλλά δεν έχει γνώση επί του λογισμικού συστήματος, στο οποίο δεν δύναται ούτε να επέμβει ούτε να αποδείξει την ύπαρξή του μέσω της τέχνης του, κάτι που όμως μπορεί να πράξει ένας επαγγελματίας ειδικός στον τομέα της πληροφορικής, του οποίου το αντικείμενο άπτεται του λογισμικού συστήματος. Κάτι παρεμφερές συμβαίνει και με την νευροεπιστήμη, η οποία επιχειρεί με την δική της οπτική να ερμηνεύσει τα φαινόμενα, η οποία δεν είναι λανθασμένη σε όσα ερμηνεύει για τον φυσικό κόσμο, αλλά δεν επαρκεί για να δώσει ολοκληρωμένη εξήγηση στο θέμα της ψυχής.
Όσο κι αν φαίνεται πως στο κείμενο αντικρουόμαστε με την νευροεπιστήμη, αυτό δεν είναι αληθές, αλλά αντιθέτως ασπαζόμαστε και δεχόμαστε στον απόλυτο βαθμό τα όσα αυτή έχει ανακαλύψει, διότι όλες οι ανακαλύψεις της που αφορούν το σώμα είναι ορθές, ωστόσο οι διαφορές που υπάρχουν οφείλονται σε τοποθετήσεις οι οποίες ερμήνευσαν τα φαινόμενα επί εσφαλμένων βάσεων. Όντως ο εγκέφαλος έχει κάποιες λειτουργίες και δυνατότητες που ίσως να αποδίδονταν στην ψυχή και η επιστήμη ταύτισε αυτές τις λειτουργίες της ψυχής με εκείνες του εγκεφάλου, επειδή παρατήρησε ότι ομοιάζουν μεταξύ τους, όμως θα πρέπει να γνωρίζουμε πως πράγματα και καταστάσεις οι οποίες μοιάζουν μεταξύ τους, δεν σημαίνει πως αναγκαστικά ταυτίζονται. Μία τέτοια ερμηνεία είναι επισφαλής, διότι κάτι ανάλογο συνέβη με την προσπάθεια ερμηνείας των πνευματικών εμπειριών, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν ως προϊόντα του εγκεφάλου και επειδή ομοίαζαν με περιπτώσεις επιληψίας του κροταφικού λοβού, ταυτίστηκαν με αυτές, στην πορεία όμως οι επιστήμονες ανακάλυψαν μέσω πειραμάτων πως αυτό δεν επαρκεί στο να δημιουργήσει πνευματικές εμπειρίες.147 Κάτι παρόμοιο συνέβη και στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις των μεταθανάτιων εμπειριών, που όπως αναλύσαμε ομοιάζουν με φαινόμενα άλλων εγκεφαλικών καταστάσεων, όμως στην ουσία διαφέρουν παρασάγγας από αυτά. Επομένως, ακόμα κι αν κάποιες λειτουργίες της ψυχής φαίνεται πως ομοιάζουν με αντίστοιχες λειτουργίες που προκύπτουν από την άμεση ηλεκτρική ή μαγνητική διέγερση του εγκεφάλου, αυτό δεν σημαίνει πως και οι πρώτες ανήκουν στον εγκέφαλο.148 Προβάλουμε αυτή την θέση, διότι όπως είδαμε η Ορθοδοξία πρεσβεύει πως μαζί με τις εγκεφαλικές λειτουργίες, υπάρχουν και οι ψυχικές που λειτουργούν παράλληλα, επομένως, η ανακάλυψη των λειτουργιών του εγκεφάλου από την νευροεπιστήμη, δεν συνεπάγεται ότι αναιρούνται οι λειτουργίες της ψυχής ή ότι αυτή αποτελεί κομμάτι του υλικού νευρικού συστήματος.
Δεν αμφισβητούμε λοιπόν τα πορίσματα της νευροεπιστήμης, απλώς επιχειρούμε να θέσουμε τα πλαίσια του κάθε πεδίου, ώστε να μην υπάρχουν συγχύσεις, διότι είναι αρετή να γνωρίζει ο καθένας τα όρια του αντικειμένου του, και η κάθε επιστήμη να πραγματοποιεί την έρευνα μέχρι το σημείο και με τον τρόπο που δύναται να το κάνει. Λόγου χάρη δεν είναι δυνατόν να αξιώνει κανείς να εξετάσει τα ιστορικά γεγονότα μέσα σε ένα μικροβιολογικό εργαστήριο με μικροσκόπιο, ούτε την ανθρώπινη καρδιά με τηλεσκόπιο, με το οποίο παρατηρούνται τα άστρα του ουρανού. Για να μην υπάρχουν λοιπόν τέτοια παράδοξα, φρόνιμο είναι να γνωρίζει ο καθένας που αρχίζει και που σταματά το ερευνητικό του αντικείμενο.
