Το Μέγα και Αγγελικό Σχήμα: Το μυστήριο της μοναχικής Κουράς
8 Οκτωβρίου 2021Η αποκάλυψη του Θεού, ως διαρκής ενέργεια και θεοφάνεια ή φωτοφάνεια, στην κτίση και στην Ιστορία δεν πληροφορεί απλώς για οτιδήποτε αφορά τον προορισμό του κόσμου και της ζωής, αλλά καταρχήν και κατά προτεραιότητα συνέχει και συγκροτεί το είναι και το ευ είναι όλων των κτιστών όντων. η αποκάλυψη είναι ο συνεχής πλουτισμός της κτίσης από το ένα μέρος, και η διαρκής μετοχή των κτιστών όντων στο ενεργειακό πλέγμα της θείας αγαθότητας από το άλλο.
Πλουτισμός και μετοχή δεν έχουν πρωτίστως το ηθικό περιεχόμενο, αλλά αποτελούν τις ίδιες δυνάμεις και δυνατότητες ζωής και θανάτου. Όλες οι ηθικές και λοιπές σχέσεις απορρέουν από την ίδια την πορεία και ανάπτυξη του κόσμου και της ζωής. Το άκτιστο παρέχει, και το κτιστό μεταλαμβάνει την αγαθότητα. Αυτή η μυστηριακή σχέση Θεού και κόσμου, βασισμένη καθαρά σε πραγματική και ενεργειακή διάσταση, όπου η ουσιοποιός, η ζωοποιός, η σοφοποιός και η θεοποιός ενέργεια συγκροτούν τις πολλαπλές εκφάνσεις του μυστηρίου της δημιουργίας. Το είναι κάθε όντος, όπως διαιρείται και προκόβει ή κινείται, αποτελεί έκφανση αυτής της μυστηριακής σχέσης με βάση την ουσιοποιό θεία ενέργεια.Επομένως στην κτίση και στην ιστορία υπάρχει πολλαπλότητα μυστηριακών εκφάνσεων. Οι εκφάνσεις αυτές παίρνουν ιδιάζουσα, συγκεκριμένη και αποκλειστική φανέρωση στο σώμα της εκκλησιαστικής κοινότητας. Σε τούτη η σχέση κτιστού και ακτίστου καρποφορεί τα αποτελέσματα της θεοποιού θείας ενέργειας. Εδώ τα μυστήρια, ως εκφάνσεις αυτής της σχέσης κτιστού και άκτιστου, φανερώνονται ως ενέργειες, λειτουργίες και έργα του σώματος, που τελειώνουν την προκοπή των μελών στα πλαίσια της μετοχής στη ζωή του Θεού, και άρα στα πλαίσια της θεογνωσίας.
Όπως απαιτεί η ορθόδοξη παράδοση[1], τα μυστήρια ως λειτουργικές εκφάνσεις ενιαίου σώματος. Δεν υπάρχει βεβαίως ανώτερο και κατώτερο μυστήριο, αλλά η διάκριση της κάθε λειτουργικότητας και ιδιαιτερότητας επιβάλλει μια επισήμανση των βασικών λειτουργιών του εκκλησιαστικού σώματος. Η επισήμανση και η περιγραφή είναι μία παρουσίαση της ζωής των μελών αυτού του σώματος.
Η Μοναχική Κουρά[2]. Το μυστήριο αυτό εισάγει το ήδη βαπτισμένο μέλος του εκκλησιαστικού σώματος σε μια διαρκή μετάνοια, αδιάκοπη μνεία και μνήμη του Θεού, κι ο περίπατος του βαπτίσματος γίνεται γοργός, απρόσκοπτος και μονόδρομος. Η Μοναχική κουρά δικαίως θεωρείται σαν βάπτισμα[3], γιατί με αυτή ντύνεται ο μοναχός το αγγελικό σχήμα, συντελείται δηλαδή μια γέννηση στο χώρο της θείας δόξας. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος κάνει λόγο για τρεις γεννήσεις: α) την εκ σωμάτων, β) την εκ βαπτίσματος και γ) την εξ αναστάσεως. Η τρίτη γέννηση προσιδιάζει στην αγγελική ζωή[4], την οποία γεύεται κατά πρόληψη ο μοναχός. Στην προκειμένη περίπτωση συντελείται αυτό που λέει και πάλι ο Γρηγόριος ο Θεολόγος: η μνήμη[5] του Θεού να γίνει η ίδια η αναπνοή, Το μυστήριο αυτό λοιπόν εντάσσει τον ασκητή στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της νοεράς προσευχής. Η Μέθοδος[6] της τελείωσης γίνεται ακραία και τεταμένη κι είναι ρεαλιστική και συγκεκριμένη. Πρόκειται για όραση του θείου φωτός, της δόξας του Θεού. Η αυτοσυγκέντρωση προσηλώνει το νου στην καρδιά κι η νήψη είναι μια απτή μεταμόρφωση. Προηγείται άλλωστε κοντά στα άλλα και συγκεκριμένη τεχνική μεθοδος, όπως είναι το κομποσκοίνι, ή μονολόγιστη ευχή, η απαραίτητη προσήλωση.Το χάρισμα αυτό ωστόσο δεν μένει διόλου σε ατομικά ή εγωκεντρικά πλαίσια, αλλά διαχέεται ως φωτισμός και ενίσχυση σε όλα τα μέλη του εκκλησιαστικού σώματος, κάνει την ιστορική πορεία της Εκκλησίας στον κίνδυνο κατάρρευσης της να πλουτίζεται, να μπορεί να σταθεί στα πόδια της. Η μοναχική άσκηση ανήκει κι αυτή στο σώμα Χριστού, στην εκκλησιαστική κοινότητα.
Το εκκλησιαστικό σώμα έχει βεβαίως και άλλες μυστηριακές εκφάνσεις. Ο ίδιος ο λόγος της Εκκλησίας και της ίδιας της ιεραποστολής είναι μυστήριο, είναι λόγος που γεννάει αυτόματα και αμέσως την ενεργειακή πράξη. Δεν χωρίζεται αλλωστε ο λόγος από κανένα μυστήριο, γιατί άλογο μυστήριο δεν μπορεί να υφίσταται. Ο Λόγος του Θεού είναι ζωντανός και πραγματικός, δηλαδή μυστηριακός[7]. Η Ορθόδοξη παράδοση πιστεύει σταθερά στον μυστηριακό χαρακτήρα του λόγου που τελεσιουργεί τα μυστήρια, κάνει θαύματα και μεταμορφώνει τα πάντα. Δεν απομακρύνεται άλλωστε η πατερική παράδοση από τις ρίζες της αρχικής αποκάλυψης και φανέρωσης του Θεού στην κτίση: η δημιουργία έγινε με τον θείο λόγο.
Ο Άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης στο έργο του Περί εκκλησιαστικής ιεραρχίας διασώζει το τυπικό της ακολουθίας της μοναχικής κουράς. Την ονομάζει «Μυστήριον της μοναχικής τελειώσεως». Περιέχει στοιχεία που υπάρχουν και στη σημερινή ακολουθία. «Ο ιερέας στέκεται μπροστά στο θείο θυσιαστήριο και απαγγέλει τη μοναχική επίκληση. Ο υποψήφιος μοναχός στέκεται πίσω από τον ιερέα και δε γονατίζει ούτε με τα δύο ούτε με το ένα πόδι ούτε έχει στο κεφάλι τα θεοπαράδοτα Λόγια (το Ευαγγέλιο), στέκεται απλά κοντά στον ιερέα που ιερολογεί τη μυστική επίκληση σ’ αυτόν. Όταν την τελειώσει ο ιερέας πηγαίνει στον υποψήφιο μοναχό και πρώτα τον ρωτά αν αποτάσσεται όχι μόνο τους τρόπους ζωής αλλά και τις φαντασίες της διαιρέσεως. Έπειτα του υποδεικνύει τον τελειότατο τρόπο ζωής, δίνοντας μαρτυρία ότι πρέπει να ανυψωθεί πάλι από τον ενδιάμεσο τρόπο. Και όταν αυτά όλα στη συνέχεια τα ομολογήσει ο νεόκουρος μοναχός, τότε αφού ο ιερέας, τον σφραγίσει σε σχήμα σταυρού τον κουρεύει, αφού επικαλεστεί την τριαδική υπόσταση της θείας μακαριότητας· και αφού του βγάλει όλα του τα ρούχα του φοράει άλλη φορεσιά και μαζί με τους άλλους ιερούς άνδρες (μοναχούς) όσοι παρευρίσκονται τον ασπάζεται και τον κάνει τέλειο κοινωνό των θεαρχικών μυστηρίων»[8].
Τη θέση του Αγίου Διονυσίου ότι η μοναχική κουρά είναι μυστήριον ακολουθεί και ο Άγιος Θεόδωρος Στουδίτης (8ος- 9ος αι.). «Οι μοναχικώς τελειούμενοι» είναι η υψηλότερη τάξη μεταξύ των εκτός της ιερωσύνης πιστών. Η μοναχική κουρά χαρακτηρίζεται ως «θείο μυσταγώγημα»[9]. Σε επιστολή του ο Άγιος Θεόδωρος κατατάσσει τη μοναχική κουρά μεταξύ των μυστηρίων.
Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης[10]στο έργο του Επίσκεψις βίου μοναχικού επί διορθώσει των περί αυτόν δίνει πληροφορίες για το τελετουργικό της μοναχικής κουράς. Απευθυνόμενος σε μικρόσχημο μοναχό λέει: «Τώρα θα μιλήσω για τον ανώτερο σου μοναχό, αυτόν που δεν είναι όπως εσύ, ελαφρά οπλισμένος στρατιώτης του Θεού, αλλά βαριά εξοπλισμένος· γι’ αυτόν που διαβάστηκε ευχή να διαμορφώσει το ήθος του και τη ζωή του μέσα από ενάρετες πράξεις, όπως απαιτεί ο Χριστός, και που για το λόγο αυτό σημαδεύτηκε, στο όνομα της Αγίας Τριάδος, με το να αποβάλει το μαλλί του ως περιττό και να δείξει ότι πενθεί· αυτόν που περιεβλήθη τον ιερό μανδύα, όπως θα περιεβάλλετο ένα θώρακα πανίσχυρο, και που έγινε, εξαιτίας όλων αυτών, κάτι ενδιάμεσο μεταξύ ανθρώπων και Θεού»[11].
Ο μοναχός λαμβάνει ευχή, σφραγίζεται σταυροειδώς στο όνομα της Αγίας Τριάδος, του γίνεται κουρά και ενδύεται ιερό μανδύα. Το «μορφωθήναι δι’ έργων αγαθών εν αυτώ τώ σωτήρι Χριστώ» και το πένθος είναι ο αγώνας του μοναχού, που τον κάνει να βρίσκεται «μέσον Θεού και ανθρώπων».
Ο Άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης βλέπει την ακολουθία της κουράς ως ένα «μυστήριο», το οποίο παραδόθηκε από τον Κύριο. Στηριζόμενος στις μαρτυρίες του Αγίου Διονυσίου ανατρέπει την πλάνη όσων λέγουν ότι η μοναχική κουρά είναι νεότερο λειτουργικό κατασκεύασμα. «Πλανώνται, λοιπόν, όσοι υποστηρίζουν ότι η τελετή του μοναχικού σχήματος είναι νεότερη και ότι δεν μας δόθηκε από το Σωτήρα η τους αποστόλους του, διότι αποδείχθηκε ότι αυτός που το παρέδωσε ήταν ο Χριστός ο Θεός μας και μετά οι μαθητές του, και ότι υπήρχε παραδεδομένο απ’ αυτούς το μυστήριο της μοναχικής τελειώσεως και περιβολή σχήματος διαφορετική από τα ενδύματα των κοσμικών»[12]. Την αρχαιότητα φανερώνει η αλλαγή των ενδυμάτων αυτών, που αποστέλλονταν στο κήρυγμα.Σε άλλο κείμενο του ο Άγιος Συμεών δεν αμφιβάλλει για την ιερότητα της κουράς. Επαναλαμβάνει ότι ο Κύριος παρέδωσε το Αγγελικό και θείο Σχήμα στους αποστόλους γιατί και αυτοί ζούσαν ως μοναχοί (μοναδικώς έζων) με αγνεία, λιτότητα τροφών και ενδυμάτων, με ακτημοσύνη και προσευχές[13]. Αφού απαριθμήσει τα επτά γνωστά μυστήρια λέγει ότι «το αγγελικό σχήμα περιλαμβάνεται στο μυστήριο της Μετανοίας». και «σε αυτό το μυστήριο της μετανοίας συγκαταλέγεται και το ιερώτατο σχήμα των μοναχών, το οποίο και είναι και ονομάζεται αγγελικό»[14].
Η θεολογική θέση του Αγίου Συμεών για το ότι είναι μυστήριο η μοναχική κουρά γίνεται σαφής με τη κατάταξη της τάξεως των μοναχών αμέσως μετά τους ιερωμένους. Αναφέρει δε ότι «μείζων (υψηλότερη) η μοναχική τάξις του κατά κόσμον ιερέως, ως φησί Διονύσιος, (ο Αρεοπαγίτης), ου κατά την ιερωσύνην αλλά κατά τον βίον». Η Εκκλησία μάλιστα εκλέγει τους περισσοτέρους επισκόπους της από τους μοναχούς, που έχουν κατακοσμηθεί προηγουμένως με το θείο σχήμα και η χάρη της αρχιερωσύνης εξαγιάζει το ιερό σχήμα.
Ο Όσιος Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής σε μια επιστολή του γράφει: «Άλλη της ιερωσύνης η χάρις. Άλλη του σχήματος. Άλλη των μυστηρίων. Άλλη η ενέργεια χάριτος της ασκήσεως. Όλα εξέρχονται από μίαν πηγήν, αλλά διαφέρει το ένα του ετέρου τη υπεροχή και τη δόξη».
Η Τελετή της Μοναχικής Κουράς και η Τελετή του Βαπτίσματος έχουν μεγάλη αντιστοιχία: Στο Βάπτισμα υπάρχει η ερώτηση της Αποταγής από τον Σατανά. Αποτάσσεται ο βαπτιζόμενος από τον Σατανά και από τα έργα του και τις πομπές του, τον φτύνει τρεις φορές και ομολογεί πως συντάσσεται με τον Χριστό τον οποίο ομολογεί Κύριο και Θεό του. Ο Μοναχός αποτάσσεται όχι μόνο τα παρά Φύσιν και διεστραμμένα έργα του Σατανά, αλλά και τα κατα φύσιν. «Αν τα παρά φύσιν αφήσαμε για το Θεό εμείς οι Μοναχοί τότε τίποτα μοναχικό δεν κάναμε, επειδή τα παρά φύσιν και οι κοσμικοί οφείλουν να τα αποφεύγουν. Τα κατά φύσιν οφείλουμε να εγκαταλείψουμε», γράφει ο Άγιος Βαρσανούφιος. Υπάρχει η καλή ομολογία στο Βάπτισμα, που την αναφέρει και ο Απόστολος Παύλος στην επιστολή του προς τον Τιμόθεο. Η ομολογία πως αποτάσσεται το Σατανά και συντάσσεται με το Χριστό, τον Κύριο και Θεό του. Το ίδιο και στην Κουρά. Ομολογεί τη συνθήκη και την αποταγή ο Μοναχός ενώπιον πολλών μαρτύρων. Όπως και το Βάπτισμα, έτσι και στην Κουρά, ενδύεται νέα ενδύματα, παίρνει νέο όνομα, κόβονται σταυροειδώς τρίχες από την κεφαλή, παίρνει Σταυρό και λαμπάδα αναμμένη. Τέλος για να γίνει καταφάνερη η αντιστοιχία της Κουράς και του Βαπτίσματος, η ίδια η Κουρά, όπως γράφτηκε ήδη το ομολογεί: «Ὢ τῆς καινῆ ςκλήσεως! ὢ τῆς δωρεᾶς τοῦ μυστηρίου! Δεύτερον Βάπτισμα λαμβάνεις σήμερον ᾿Αδελφὴ τῇ περιουσίᾳ τῶν τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ δωρεῶν, καὶ τῶν ἁμαρτιῶν σου καθαίρῃ, κα θυγάτηρ φωτὸ ςγίνη, καὶ αὐτὸς Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν συγχαίρει μετὰ τῶν ἁγίων ᾿Αγγέλων αὐτοῦ ἐπί τῇ σῇ μετανοίᾳ, θύων σοι τὸν μόσχον τὸν σιτευτόν…». «ποιές αν τηρήσει θα σωθεί. Άγγελοι τις σημειώνουν και τις υπογράφουν και θα δώσει απολογία γι αυτές επί του φοβερού βήματος του Χριστού…και καλόν σοι ην, ως το λόγιον, μη εύξασθαι ή εύξασθαι και μη αποδούναι».
Πρέπει λοιπόν από την καρδιά του να δώσει υποσχέσεις, ύστερα από τριετή δοκιμή. Ο Θεός είναι καρδιογνώστης και προσέχει την ευθύτητα της καρδιάς ή την υποκρισία της, που οι άνθρωποι δεν μπορούν να δουν. Ο Θεός δίνει χαρίσματα της ανακαίνισης της ψυχής και την πανοπλία μόνον όταν από την καρδιά του ο Μοναχός δώσει τις υποσχέσεις, την καλήν ομολογία. Μόνον όταν έχει ευθύτητα η καρδιά του Μοναχού ενώπιον του Κυρίου, ο Θεός, συνεργεί. Και αν ο Θεός, εξαιτίας της υπερηφανείας, της υποκρισίας και της διαστροφής δεν συνεργήσει, κάθε ανθρώπινη προσπάθεια είναι καταδικασμένη, όπως έχει γραφεί κατά πλάτος στο κεφάλαιο για τη συνεργεία του Θεού. Το μαρτύριο για το Χριστό, ο θάνατος χάριν της πίστης προς τον Ιησού, ονομάζεται Βάπτισμα από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Βάπτισμα του αίματος. Αν π χ κάποιος εξαιτίας των μεγάλων του αμαρτιών απώλεσε τη Χάρη που πήρε στο Βάπτισμα, αν μαρτυρήσει για τον Χριστό, ξαναπαίρνει τη χάρη της υιοθεσίας για το θάνατο που υπέστην χάριν του Χριστού.
Για να έχει το Βάπτισμα δωρεές και χαρίσματα, καταβλήθηκε το αντίτιμο: Ο Θάνατος του αναμάρτητου Ιησού. Στο Βάπτισμα του Μαρτυρίου υπάρχει πάλι ο θάνατος του Μάρτυρα. Στη Μοναχική Κουρά, υπάρχει το αντίτιμο θανάτου, όπως του Μαρτυρίου. Και αυτό είναι ο θάνατος της αποταγής. Πεθαίνει ο άνθρωπος για τους συγγενείς του, τους γονείς, τη γυναίκα και τα παιδιά του. “Αν διάλεξες τον τόπο του νεκρού, όταν έγινες Μοναχός, ρώτησε τους νεκρούς αν επιθυμούν τη γυναίκα τους ή αν τρέξουν στα δικαστήρια αν θα πάει με άλλον. Λοιπόν άφησε τη φροντίδα των συγγενών σου στο Θεό…», γράφει κάποιος Μέγας Γέρων. Εκτός από αυτό τον θάνατο, η Αποταγή είναι και θάνατος του φυσικού θελήματος, άρνηση της φυσικής διάκρισης, των κλίσεων κλπ.Αυτός ο ποικίλος γενικός θάνατος που ομολογεί πως δέχεται ο Μοναχός, τον αξιώνει να ελεηθεί από τον Θεό και να δεχτεί τα χαρίσματα της ανακαίνισης της ψυχής με το Δεύτερο Βάπτισμα, όχι επειδή επαναλαμβάνεται η τελετή του Βαπτίσματος, επειδή κάτι απαγορεύεται. Λέγεται η Μοναχική Κουρά Δεύτερο Βάπτισμα και είναι τέτοιο, επειδή ανακαλεί τη χάρη του Αγίου Πνεύματος που δίνεται στο Βάπτισμα.
Θα μπορούσε να εξαπατηθεί κανείς και να εκλάβει το Δεύτερο Βάπτισμα της Κουράς σαν συμβολική φράση που σημαίνει τον ανακαινισμό της ψυχής που κατορθώνεται με την άσκηση της μοναχικής ζωής. Τότε όμως το Δεύτερο εκείνο Βάπτισμα θα ήταν αποτέλεσμα της μοναχικής πορείας, ένας καρπός μιας ασκητικής ζωής. Αυτή την εκδοχή την αποκλείει το ίδιο το κείμενο της Κουράς. Δεν λέει «στο τέλος της μοναχική σου πορείας θα κερδίσεις το δεύτερο Βάπτισμα«, αλλά «σήμερον«, δηλαδή την ώρα της Κουράς, όπως συμβαίνει και με το Βάπτισμα των νηπίων. Παίρνουν τη Χάρη, την άφεση των αμαρτιών και τον ανακαινισμό της ψυχής την ώρα που βαπτίζονται.
Αν και η Μοναχική Κουρά επενεργεί σαν δεύτερο Βάπτισμα, εν τούτοις δεν έχει την ίδια αξία με το πρώτο και ένα Βάπτισμα των χριστιανών. Το Βάπτισμα δίνεται σε απίστους και ειδωλολάτρες που θέλουν να γίνουν Χριστιανοί. Η Μοναχική όμως Κουρά δίνεται μόνο σε χριστιανούς βαπτισμένους και ποτέ σε αβάπτιστους. Το δεύτερο Βάπτισμα της Κουράς είναι συμπληρωματικό και επιδιορθωτικό τρόπον τινά του πρώτου και μοναδικού Βαπτίσματος. Η Χάρις του Μοναχικού Σχήματος ε π ι σ υ ν ά π τ ε τ α ι στο χάρισμα της υιοθεσίας του Βαπτίσματος, προστίθεται μαζί με το Βάπτισμα. Και ενώ το Βάπτισμα δεν έχει ανάγκη της Κουράς για να δοθεί το δεύτερο Βάπτισμα της Κουράς, εξάπαντος έχει ανάγκη του Βαπτίσματος που πρέπει να προηγηθεί. Έτσι και σε αυτή την περίπτωση δόθηκε η ευκαιρία να διαπιστωθεί το Μεγαλείο και η Μοναδικότητα του Βαπτίσματος το οποίο είναι ΕΝΑ. Τα ανωτέρω βεβαιώνει το ίδιο το κείμενο της Κουράς: «…σύναψον τῷ δωρηθέντι αὐτῇ ἐκ προγόνων χαρίσματιτῆς υἱοθεσίας, καὶ τῆς Βασιλείας σου διὰ τοῦ ῾Αγίου Βαπτίσματος, τὸ μοναδικὸν τοῦτο καὶ ᾿Αγγελοειδὲς ἐπάγγελμα ἀκατάσειστον, τεθεμελιωμένον ἐπὶ τὴν ἀκρότομον καὶ πνευματικὴν πέτραν τῆ εἰς Σὲ πίστεως…»
Διαβάστε εδώ ολόκληρη την μελέτη
